Η περιπλάνηση του στοχαστή

Κώστας Αξελός: «Πρέπει να αναζητούμε έναν τρόπο ζωής που δεν θα εξαντλείται ούτε στον κομφορμισμό ούτε στην αστόχαστη εξέγερση».

• Από τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ

«Να είμαστε αριστερά και παρά ταύτα να σκεφτόμαστε» έλεγε συνομιλώντας με τον Ρολάν Ζακάρ ο Κώστας Αξελός, ο μεγάλος στοχαστής, που πέθανε πρόσφατα (4 Φεβρουαρίου) στα 86 χρόνια του. Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης του Κώστα Αξελού, που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Radical Philosophy» τον Μάρτιο του 2005.

-Οταν φύγατε από την Ελλάδα, το 1945, γιατί διαλέξατε το Παρίσι;

«Καθώς είχα μια τρίγλωσση εκπαίδευση -ελληνικά, γαλλικά, γερμανικά- όταν υποχρεώθηκα να φύγω από την Ελλάδα, που κυριαρχούνταν από τη δεξιά, στο τέλος του 1945, δεν είχα άλλη επιλογή. Για να επιχειρήσει κανείς προχωρημένες σπουδές στη φιλοσοφία, πρέπει να γνωρίζει τη γλώσσα με την οποία θα εργαστεί. Καθώς δεν μιλούσα αγγλικά και με τη Γερμανία να είναι καπνισμένα ερείπια, απέμενε μόνον η Γαλλία. Επιπλέον, το Γαλλικό Ινστιτούτο των Αθηνών, στο οποίο σπούδαζα, είχε οργανώσει ένα σύστημα υποτροφιών που μου επέτρεψε να φύγω με μιαν ομάδα συντρόφων».

-Ησασταν ήδη πολιτικός· αλλά γιατί γίνατε φιλόσοφος;

«Η ώθηση προς την ενεργό πολιτική είχε προέλθει από τα ενδιαφέροντά μου για τη φιλοσοφική σκέψη. Ο μαρξισμός και ο κομμουνισμός θεωρούνταν η "υλοποίηση της φιλοσοφίας". Στο κομμουνιστικό κίνημα λειτούργησα όχι μόνον ως οργανωτής αλλά και ως δημοσιογράφος και θεωρητικός».

-Τι ρόλο έπαιζε το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα (PCF) στα πρώτα χρόνια σας στη Γαλλία;

«Το PCF μου φαινόταν ταυτόχρονα υπερβολικά σταλινικό και υπερβολικά συντηρητικό. Στη λεγόμενη πολιτιστική σφαίρα οι θέσεις του δεν φαίνονταν πολύ προχωρημένες».

-Επομένως, ποιο είδος διανοητικού περιβάλλοντος συναναστραφήκατε στη Γαλλία;

«Εκείνο τον καιρό η Γαλλία κυριαρχούνταν από τον -λιγότερο ή περισσότερο δογματικό- μαρξισμό και από τον υπαρξισμό. Κανένας τους δεν με ικανοποιούσε και η πανεπιστημιακή φιλοσοφία των καθηγητών ουσιαστικά δεν με ενδιέφερε. Επομένως συνάντησα και συζήτησα με τους περιθωριοποιημένους, τους απομονωμένους -δηλαδή εκείνους που ήταν έτσι εκείνο τον καιρό- αναζητώντας έναν άλλο δρόμο, πέρα από τα περπατημένα μονοπάτια (...). Το περιοδικό "Arguments" δημιουργήθηκε το 1956 από τον Εντγκάρ Μορέν και τον Ζαν Ντιβινιό. Ενεπλάκην και εγώ πολύ σύντομα. Ηταν μια παθιασμένη περιπέτεια, ένα εργαστήρι ιδεών, που απείχε πολύ από τις ορθοδοξίες και τους -ισμούς της εποχής. Ο χωρισμός μου από τον μαρξισμό-λενινισμό χρονολογείται από το 1946. Τα γεγονότα του 1956 έκαναν μόνον σαφέστερο αυτό που ήταν ορατό από πριν. Αποτελούσαν ένα ρήγμα το οποίο προανήγγειλε την κατάρρευση ενός ολόκληρου συστήματος, η οποία συνέβη πολύ αργότερα».

- Ποια ήταν η κληρονομιά του περιοδικού «Arguments», ο μη ορθόδοξος μαρξισμός ή καθόλου μαρξισμός; Προς τον μεταστρουκτουραλισμό ή προς περισσότερο χαϊντεγκεριανές ιδέες, όπως εκείνη του «κόσμου»;

«Είναι δύσκολο να πούμε ποια είναι η κληρονομιά. Οι έρευνες και οι ιδέες της εκδοτικής ομάδας και των στενών συνεργατών της απείχαν πολύ από το να αποτελούν ένα ομοιογενές σχέδιο. Οι διαφορές ποτέ δεν έπαψαν να υπάρχουν. Θα έλεγα με δυο λόγια ότι μια απόπειρα για έναν ανοιχτό μαρξισμό, για έναν αναθεωρημένο και διορθωμένο φροϊδομαρξισμό και τελικά μια μεταμαρξιστική και μεταχαϊντεγκεριανή σκέψη έγιναν αντικείμενο επεξεργασίας, αλλά όχι χωρίς δυσκολίες (...)».

- Υπάρχουν πέντε κυριότεροι στοχαστές που ήταν σημαντικοί στα χρόνια της διαμόρφωσής σας: Χέγκελ, Μαρξ, Νίτσε, Χάιντεγκερ και Ηράκλειτος. Γιατί να επιστρέψουμε στον Ηράκλειτο;

«Ο Ηράκλειτος ήταν η αφετηρία ενός πολύ μεγάλου ρεύματος σκέψης και παραμένει ένας πρόδρομος. Ο Νίτσε και ο Χάιντεγκερ αναμετρήθηκαν παραγωγικά με αυτόν, καθένας με τον τρόπο του (...). Η φιλοσοφία ως φιλοσοφία δεν είναι πλέον ζωντανή. Αντανακλάται στην ιστορία της φιλοσοφίας και έχει αντικατασταθεί από τις τεχνικές επιστήμες, τις επιστήμες της φύσης, του ανθρώπου, και τα έργα τους, θεωρίες και κοινωνικο-ιστορικές πρακτικές. Αυτές οι τεχνικές επιστήμες αγνοούν αυτό που διατρέχουν. Η φιλοσοφία ως τέτοια βλέπει το τέλος της. Αυτοί που διαδέχθηκαν τον Χέγκελ δεν θα έπρεπε να ονομάζονται φιλόσοφοι αλλά στοχαστές».

- Ποια είναι η σχέση μεταξύ του κόσμου και του παιχνιδιού; Τι εννοείτε όταν μιλάτε για το παιχνίδι του κόσμου; Σχετίζεται αυτό με το απόσπασμα του Ηράκλειτου, όπου μιλάει για τον χρόνο σαν ένα παιδί που παίζει;

«Ο κόσμος ξεδιπλώνεται σαν παιχνίδι. Αυτό σημαίνει ότι αρνείται κάθε νόημα, κάθε κανόνα που είναι εξωτερικός προς τον εαυτό του. Το ίδιο το παιχνίδι του κόσμου είναι διαφορετικό απ' όλα τα ιδιαίτερα παιχνίδια που παίζονται στον κόσμο. Περίπου 2.500 χρόνια μετά τον Ηράκλειτο, ο Νίτσε, ο Χάιντεγκερ, ο Φινκ και εγώ επιμείναμε σε αυτή την προσέγγιση του κόσμου ως παιχνιδιού».

- Η τεχνολογία είναι ένα θέμα του Χάιντεγκερ, αλλά εσείς τη διαβάζετε στο έργο του Μαρξ. Είναι ένα ζήτημα αλλοτρίωσης μέσω της τεχνολογίας; Τι πολιτικές επιπτώσεις προκύπτουν από τη δική σας κατανόηση της ιδέας της τεχνολογίας;

«Ο Χάιντεγκερ μιλάει για το ζήτημα της τεχνολογίας και, ακριβέστερα, για την ουσία της τεχνολογίας. Η τεχνολογία είναι βέβαια ενεργά παρούσα στη σκέψη του Μαρξ, αλλά ο Χάιντεγκερ εμβαθύνει περισσότερο στο θέμα. Η τεχνολογία δεν είναι θεός ούτε διάβολος. Δεν μπορούμε ούτε να λέμε ανεπιφύλακτα ναι σε αυτήν ούτε και να την αρνούμαστε πλήρως. Είναι ταυτόχρονα και αλλοτριωτική, και άνοιγμα, είναι παντού επί το έργον: στην τεχνοεπιστήμη, στην τεχνοπολιτική, στην τεχνοκουλτούρα, σε όλα τα πολιτικά καθεστώτα. Η τεχνολογία προοδεύει ασυγκράτητα. Πρέπει πάντοτε να σκεφτόμαστε όλο και βαθύτερα και να αναζητούμε έναν τρόπο ζωής που δεν θα εξαντλείται ούτε στον κομφορμισμό ούτε στην αστόχαστη εξέγερση (...)». * Κυρ. Ελευθεροτυπία, Επτά, Κυριακή 14 Φεβρουαρίου 2010