Η πνευματική κίνηση στην Ευρώπη

Η μεταπολεμική πολιτισμική παραγωγή στις δύο περιόδους οικονομικής ανασυγκρότησης και ανάπτυξης ώς τη δεκαετία του ’70

• Του Θανου Bερεμη*Η Καθημερινή, 2/12/2012

Η πνευματική κίνηση στη δυτική Ευρώπη μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου χωρίζεται σε δύο χρονικές περιόδους. Από το 1945 ώς το 1960 και από το 1960 ώς τις πετρελαϊκές κρίσεις της δεκαετίας του 1970. Η πρώτη περίοδος χαρακτηρίζεται από αγώνες επιβίωσης του πληθυσμού, αλλά και από τη σταδιακή ανασυγκρότηση που επιτυγχάνεται χάρις και στην αμερικανική βοήθεια. Η δεύτερη είναι η περίοδος μιας πλούσιας σοδειάς, η εποχή της μεγάλης ευημερίας που τέτοια δεν είχε ποτέ γνωρίσει η Ευρώπη. Η εποχή αυτή κλείνει με τους αραβοϊσραηλινούς πολέμους και τις πετρελαϊκές κρίσεις. Ωστόσο, παρά την οικονομική ανάπτυξη της Δύσης, ο Ψυχρός Πόλεμος ανάμεσα στον δυτικό και ανατολικό συνασπισμό και ο επικρεμάμενος κίνδυνος ενός πυρηνικού ολέθρου, διατηρούσε ζωντανή την αβεβαιότητα στη ζωή των ανθρώπων.

• Πολιτικές αναζητήσεις στη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία

Οι διανοούμενοι της μεταπολεμικής εποχής μετέφεραν, όπως είναι φυσικό, προηγούμενες εμπειρίες στο έργο τους. Ο Υπαρξισμός είχε προηγηθεί ως φιλοσοφικό κίνημα, αλλά βρήκε στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια απήχηση στη βασανισμένη Ευρώπη. Η αναζήτηση νοήματος σ’ έναν κόσμο αποστερημένο από τον Θεό, είναι διάχυτη στο λογοτεχνικό έργο του Ζαν Πολ Σαρτρ. Ο ίδιος έλεγε: «Ο υπαρξισμός είναι η μόνη θεωρία που δίνει αξιοπρέπεια στον άνθρωπο, η μόνη που δεν τον κάνει αντικείμενο». Ο νεότερος του Σαρτρ, Αλμπέρ Καμί παρομοίασε τον άνθρωπο με τον Σίσυφο της μυθολογίας που οι θεοί καταδίκασαν να σπρώχνει έναν τεράστιο βράχο ώς την κορυφή ενός λόφου. Κάθε φορά όμως που ο βράχος έφθανε στον προορισμό του, ξανακυλούσε στον κατήφορο. Ο Καμί φαντάζεται τον Σίσυφο να χαμογελάει γιατί μέσα στη ματαιότητα του έργου του έβρισκε το νόημα της ανθρωπιάς του.

Στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια η στρατιωτική αδυναμία της δυτικής Ευρώπης έναντι της Σοβιετικής Ενωσης προκάλεσε κλίμα μοιρολατρίας και ηττοπάθειας στον πληθυσμό. Η Βρετανία με το μεγαλύτερο μεταπολεμικό γόητρο απολάμβανε την απομόνωση του νησιωτικού της χώρου και τη θαλάσσια ισχύ που κατάφερε να συντηρεί με τεράστιες θυσίες λιτότητας των κατοίκων της. Οι ηπειρωτικοί της σύμμαχοι όμως αναγκάζονταν να καταφεύγουν σε εκλογικεύσεις ότι ίσως η ουδετερότητα θα τους γλίτωνε από μια νέα παγκόσμια σύρραξη.

Υπήρχαν όμως και γνήσιοι θιασώτες του σοβιετικού συστήματος. Ο Σαρτρ και ο Καμί έβλεπαν με ενδιαφέρον τη σοβιετική εκδοχή του Μαρξισμού. Αλλωστε η διαμάχη ανάμεσα στους ελευθερόφρονες και την μπουρζουαζία ήταν παλιά γαλλική παράδοση που κάθε γενιά θεωρούσε υποχρέωση να συνεχίσει.

Οι Γερμανοί δεν είχαν την πολυτέλεια των Γάλλων που έσωσαν τις μεγάλες πόλεις τους από την ισοπέδωση αποδεχόμενοι έναν επαίσχυντο συμβιβασμό με τον εχθρό. Οι Γερμανοί είχαν υποστεί την τιμωρία που τους αναλογούσε όμως έπρεπε να ξαναβρούν την ψυχική τους ισορροπία μετά τον καταιγιστικό ηθικό βομβαρδισμό που είχαν υποστεί. Ο συγγραφέας Χάινριχ Μπελ ήταν μόλις 28 ετών το 1947 και ανήκε σε ομάδα διανοουμένων που αναζητούσαν ένα νέο πρόσωπο για τη χώρα τους. Στο σημαντικότερο έργο του «Μπιλιάρδο στις εννέα και μισή» περιγράφει την πορεία μιας οικογένειας από τις αρχές του 20ού αιώνα ώς τη μεταπολεμική εποχή. Στο επίκεντρο, βέβαια, της αφήγησης βρίσκεται η ναζιστική μεταμόρφωση που σταδιακά αλλάζει τους χαρακτήρες του έργου. Κάποιους τους μεταμορφώνει σε θύτες, άλλους σε θύματα και μερικούς σε συνειδητοποιημένους ανθρώπους. Οι περισσότεροι τηρούν στάση παθητικού παρατηρητή.

Η μαρτυρική Πολωνία εξέτρεφε δυο λογιών δημιουργούς. Αυτούς, όπως ο Τσέσλαβ Μίλος, που πέρασαν την εθελούσια εξορία τους στη Δύση και όσους, σαν τον Γερσέι Αντρζέφσκι, οι οποίοι προσπάθησαν να δημιουργήσουν υπό τους περιορισμούς του καθεστώτος που επιβλήθηκε στη χώρα τους. Το βιβλίο του Αντρζέφσκι «Στάχτες και διαμάντια» έγινε κινηματογραφική ταινία από τον κορυφαίο Αντρέι Βάιντα. Ο επαναστατημένος νεαρός της ταινίας, μέλος κάποιας αντικομμουνιστικής αντιστασιακής οργάνωσης, σκοτώνει τον κομισάριο, που θα μπορούσε να είναι ο χαμένος πατέρας του. Και οι δύο πρωταγωνιστές, τόσο αντίθετοι μεταξύ τους, κερδίζουν εξίσου τη συμπάθεια του θεατή. Για να ξεφύγει από τη λογοκρισία ο δημιουργός καταφέρνει το μείζον: να μας δώσει δύο αξιόπιστους και ζυγισμένους χαρακτήρες.

• Αποτύπωση των δεινών της καταστροφής

Στην παρισινή του θητεία ο Μίλος παρατηρούσε τους Γάλλους σκεπτόμενους της Aριστεράς με απορία, μη αναγνωρίζοντας στον θαυμασμό τους το καθεστώς που είχε εγκαταλείψει. Εξίσου απορούσε με την άγνοια των Ευρωπαίων για τις αδικίες που ενδημούσαν στις κοινωνίες τους. Ομως ακόμα και ο φιλελεύθερος Ραϊμόν Αρόν αναγνώριζε ότι ο Μαρξισμός ήταν η επικρατούσα θρησκεία της εποχής του. Η κατοπινή κρίση της εγκόσμιας αυτής θρησκείας προκάλεσε μεγάλες και γόνιμες συζητήσεις στους κόλπους της Aριστεράς. Οι Ιταλοί κομμουνιστές εμπνεύσθηκαν από τα κείμενα του πιο πρωτότυπου θεωρητικού του Μαρξισμού, του Αντόνιο Γκράμσι, και αναζήτησαν τη δική τους ξεχωριστή γραμμή πλεύσης.

Οι Τέοντορ Αντόρνο, Μαξ Χορκχάιμερ και Χέρμπερτ Μαρκούζε, της Σχολής της Φρανκφούρτης, που πρωτοεμφανίστηκαν στα χρόνια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, υπήρξαν μεγάλοι αναθεωρητές του Μαρξ. Ετσι ο Μαρξισμός απέκτησε στον δυτικό κόσμο ένα δυναμισμό που το αποστεωμένο σοβιετικό σύστημα είχε στην πορεία του σταλινισμού απολέσει οριστικά.

• Εκπλήξεις

Ο Θωμάς Στερνς Ελιοτ, αφού πένθησε την απώλεια του ευρωπαϊκού πολιτισμού μετά τον πρώτο μεγάλο πόλεμο, εξακολουθούσε και μετά τον δεύτερο να βλέπει παντού την «έρημη χώρα». Η αλήθεια, ωστόσο, ήταν ότι μέσα από το γκρίζο μεταπολεμικό τοπίο κάτι καινούργιο γεννιόταν. Το μέλλον επεφύλασσε εκπλήξεις για τους απαισιόδοξους συντηρητικούς. Ο κόσμος ανακαλύπτει τον Καβάφη με κάποια καθυστέρηση, αλλά εγκαίρως τον Σεφέρη και τον Ελύτη. Ανακαλύπτει ακόμα τον Ιταλο Καλβίνο, τον Χάρολντ Πίντερ, τον Σάμιουελ Μπέκετ και τον Ευγένιο Ιονέσκο.

Ο πρόδρομος της τέχνης του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα ήταν ο κινηματογράφος. Ο ιταλικός νεορρεαλισμός προσέφερε το θέαμα και τα θέματα που ταίριαξαν με την ψυχοσύνθεση του μεσογειακού κοινού. Ο μέσος θεατής αναγνώριζε στα έργα κάτι από τον εαυτό του. Την ένοχη συμπαράταξη με τον φασισμό, τη μοναξιά από τις απώλειες σε ανθρώπινες ζωές. Λίγα έργα συμπυκνώνουν τόσα πολλά οικεία μηνύματα όσο ο «Κλέφτης ποδηλάτων» του Βιτόριο ντε Σίκα. Ο φτωχός οικογενειάρχης αγοράζει ποδήλατο απαραίτητο για τη δουλειά του, αλλά πέφτει θύμα κλοπής. Οταν στην απελπισία του προσπαθεί να κλέψει κι αυτός με τη σειρά του, πέφτει στα χέρια ενός αγριεμένου πλήθους και σώζεται από τις ικεσίες του μικρού του παιδιού. Ταπεινωμένος και εξουθενωμένος φεύγει αγκαλιασμένος με τον γιο του. Αν η κοινωνία δεν δικαιώνει τον άτυχο πατέρα, οι θεατές σίγουρα τον περιβάλλουν με τη συμπόνια τους. Μετά τον εξίσου αριστουργηματικό «Ουμπέρτο Ντ.» ο Ντε Σίκα έκανε μια σειρά από ελαφρές κωμωδίες με ωραίες πρωταγωνίστριες της εποχής. Λίγο πριν πεθάνει, άφησε το τελευταίο του αριστούργημα «Ο κήπος των Φίντζι-Κοντίνι».

• Ο πόλεμος που έχασαν οι Aνατολικοί

Η προσπάθεια των Σοβιετικών να αποκλείσουν το Βερολίνο από ξηράς το 1948 και η αμερικανική αερογέφυρα ανεφοδιασμού του δυτικού τμήματος υπό συμμαχική κατοχή, υπήρξαν η αρχή του «θερμού» Ψυχρού Πολέμου. Δεν ήταν συνεπώς περίεργο ότι στην πόλη εκείνη έγινε η ιδρυτική σύσκεψη του Κογκρέσου για την Πολιτισμική Ελευθερία (CCF) τον Ιούνιο του 1950. Επρόκειτο για τη δυτική απάντηση στον πολιτισμικό πόλεμο που είχε αρχίσει με το σοβιετικό «Κίνημα Ειρήνης» το 1949. Το CCF λειτούργησε υπό την αιγίδα μεγάλων διανοητών όπως οι Τζον Ντιούι, Καρλ Γιάσπερς, Μπέρτραντ Ράσελ κ.ά. Και με νεότερους όπως οι Αρθουρ Κέσλερ, Ραϊμόν Αρόν, Ιγκνάτσιο Σιλόνε, Α. Τζ. Εϊερ κ.ά. Ομως τον πόλεμο των εντυπώσεων δεν τον κέρδισε η δυτική κουλτούρα, αλλά μάλλον τον έχασαν οι Aνατολικοί όταν διέρρευσαν οι ακρότητες του σταλινικού καθεστώτος. Το 1951 ο Καμί απομακρύνθηκε οριστικά από τους αριστερούς ομοϊδεάτες του με το δοκίμιό του «Ο επαναστατημένος άνθρωπος».

• Προπαγάνδα

Στον τομέα της προπαγάνδας οι ΗΠΑ με τις μεγάλες οικονομικές τους δυνατότητες επιδόθηκαν με ενθουσιασμό στον Ψυχρό Πόλεμο του πολιτισμού. Ιδρύθηκαν χιλιάδες βιβλιοθήκες και κέντρα πληροφοριών σε όλες τις δυτικές χώρες με έργα μεγάλων δημιουργών του δυτικού κόσμου. Εξαιρέθηκαν μυθιστορήματα με ανατρεπτικό κοινωνικό περιεχόμενο. Οι προσπάθειες αυτές κατάφεραν να διαδώσουν ευρύτατα την αγγλική γλώσσα που γίνεται μεταπολεμικά η διάλεκτος των νέων ανθρώπων. Ομως το ακαταμάχητο αμερικανικό προϊόν που δεν χρειάστηκε μεγάλη προσπάθεια για να επιβληθεί, υπήρξε η ποπ κουλτούρα της υπερατλαντικής δύναμης. Αμφίεση, μουσική, εικονογραφημένα έντυπα, αποτέλεσαν την ισχυρότερη πολιτισμική μηχανή του κόσμου. Με εξαίρεση την παρουσία της Βρετανίας στο ροκ και τους μοναδικούς Μπιτλς, οι ΗΠΑ κατέχουν στην ελαφρά μουσική και την τζαζ τα αναμφισβήτητα πρωτεία.

Η πρώτη μεταπολεμική εικοσαετία ήταν εποχή ανασυγκρότησης, ανάπτυξης και ευκαιριών για τη δυτική Ευρώπη. Οι πολιτικές ηγεσίες στάθηκαν στο ύψος των προκλήσεων και η Δημοκρατία ενδυναμώθηκε. Η πολιτισμική συγκομιδή ήταν ανάλογη.

* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.