Ο Αντόνιο Γκράμσι [Antonio Gramsci, κωμόπολη Άλες Σαρδηνίας, 22 Ιανουαρίου 1891 — Ρώμη, 27 Απριλίου 1937] ήταν Ιταλός φιλόσοφος, συγγραφέας, πολιτικός και πολιτικός επιστήμονας. Ήταν ο τέταρτος γιος σε μια οικογένεια με επτά αγόρια, με πατέρα τον αλβανικής καταγωγής Φραντσέσκο Γκράμσι (η οικογένειά του, με πυρήνα το Plataci της Καλαβρίας, μετανάστευσε γύρω στα 1700 στη Νότια Ιταλία), χαμηλόβαθμο δημόσιο υπάλληλο και μητέρα του την Πεππίνα (Τζιουζεππίνα) Γκράμσι, κόρη εφοριακού υπαλλήλου. Σπούδασε με υποτροφία που κέρδισε στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο. Εκεί μυήθηκε στις σοσιαλιστικές ιδέες και στα 1913 έγινε μέλος του Ιταλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος. Σε πολύ μικρό διάστημα αναδείχτηκε σε καθοδηγητικό στέλεχός του. Το 1914 παίρνει το πτυχίο του και τον επόμενο χρόνο περνά στη σύνταξη της σοσιαλιστικής εφημερίδας του Τορίνο «Il grido del popolo» (Η Κραυγή του Λαού) και λίγο αργότερα στη σύνταξη του κεντρικού οργάνου του Σοσιαλιστικού Κόμματος «Avanti» (Εμπρός) – αρχισυντάκτης τού οποίου είχε διατελέσει παλαιότερα ο φασίστας Ιταλός δικτάτορας Μπενίτο Μουσολίνι – και της εβδομαδιαίας «L’ Ordine Nuovo» (H Νέα Τάξη).
Το 1914 το Σοσιαλιστικό Κόμμα της Ιταλίας διχάστηκε γύρω από το αν πρέπει η Ιταλία να συμμετάσχει στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αρχικά η Ιταλία τήρησε ουδέτερη στάση, παρά τη συμμαχία που είχε με τη Γερμανία. Ο Γκράμσι αρχικά τάχθηκε υπέρ της ουδετερότητας, αλλά όχι της «απόλυτης» ουδετερότητας που υποστήριζε η ηγεσία του κόμματος. Όπως και άλλοι σοσιαλιστές υποστήριζε την «ενεργό και λειτουργική» ουδετερότητα. Στο θέμα αυτό εν μέρει συνέπεσε η άποψή του με του Μπενίτο Μουσολίνι, ενός από τους πλέον δραστήριους εκπροσώπους της αριστεράς και μαξιμαλιστικής πτέρυγας του Σοσιαλιστικού Κόμματος μέχρι το 1914. Η έκφραση «ενεργός και λειτουργική ουδετερότητα» ήταν του Μουσολίνι, ο οποίος αργότερα υποστήριξε την ενεργό ανάμιξη στον πόλεμο. Ο Γκράμσι έλεγε ότι συμφωνεί με τον Μουσολίνι στο ότι η απόλυτη ουδετερότητα απειλούσε να μετατρέψει το προλεταριάτο σε αμέτοχους παρατηρητές της προελαύνουσας ιστορίας. Πίστευε ότι με την «ενεργή και λειτουργική ουδετερότητα» το κόμμα θα μπορούσε να αγγίξει τις μεγάλες μάζες του λαού που είχαν απομακρυνθεί από την πολιτική.
O Γκράμσι, αν και διεθνιστής, είχε βαθειές ρίζες στη Σαρδηνία και έτσι σχετίστηκε με το αυτονομιστικό κίνημα του νησιού. Αντιλαμβανόταν την αυτονομία σαν κίνημα των φτωχών του Νότου που αισθάνονταν την εκμετάλλευση και την εγκατάλειψη της κεντρικής εξουσίας της Ρώμης.
Το 1920 καθοδηγεί την μεγάλη απεργία των εργατών για την υπεράσπιση των εργοστασιακών επιτροπών του Τορίνο και διατυπώνει το πολιτικό πρόγραμμα-μανιφέστο «Για την ανανέωση του Σοσιαλιστικού Κόμματος». Στις 21 Ιανουαρίου 1921 ιδρύει το Κομμουνιστικό κόμμα Ιταλίας.
Η άνοδος των φασιστών στην εξουσία είχε ως αποτέλεσμα να τεθούν εκτός νόμου το Κ.Κ.Ι. και οι άλλες δημοκρατικές οργανώσεις και να συλληφθούν οι ηγέτες τους, ανάμεσα στους οποίους και ο Γκράμσι. Στη δίκη που ακολούθησε, καταδικάστηκε σε εικοσαετή φυλάκιση. Αλλά και μέσα στη φυλακή ο Γκράμσι δε σταμάτησε ν’ αγωνίζεται. Μελετά και γράφει με σκοπό να προετοιμάσει ένα μεγαλόπνοο έργο πάνω στα θεωρητικά και πρακτικά προβλήματα του εργατικού κινήματος και τα εθνικά και πολιτιστικά προβλήματα της Ιταλίας. Ατυχώς το έργο αυτό δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, διότι υπήρξε στο μεταξύ επιδείνωση τής ήδη κλονισμένης από τις κακουχίες υγείας του που τον οδήγησε στο θάνατο στις 27 Απριλίου 1937.
Άφησε έναν τεράστιο όγκο δοκιμίων, άρθρων και σημειώσεων, που εκδόθηκαν για πρώτη φορά ύστερα από τον πόλεμο και που επηρέασαν και επηρεάζουν την σύγχρονη κίνηση των ριζοσπαστικών ιδεών σε όλον τον κόσμο και τη μετα-μαρξιστική θεώρηση.
- Γκράμσι και Μαρξισμός
Στα μέσα του 20ου αιώνα κατέστη φανερή όσο ποτέ η αποτυχία της μαρξιστικής θεωρίας. Ο Οικονομικός Ντετερμινισμός του Μαρξ που θεωρούσε ότι μόνο το βιομηχανικό προλεταριάτο μπορούσε να κάνει την επανάσταση, η οποία θα οδηγούσε αρχικώς στην εγκαθίδρυση της Δικτατορίας του Προλεταριάτου και αργότερα με πιο ώριμες τις συνθήκες στον πραγματικό Σοσιαλισμό, διαψεύστηκε από τα γεγονότα. Αρχικώς στην Κίνα, ο Μάο Τσε Τουνγκ με την επιτυχία της επανάστασής του ενάντια στους εθνικιστές του στρατηγού Τσανγκ Κάι Σεκ, βασιζόμενος στους αγρότες μιας αχανούς χώρας όπου υπήρχαν άλλωστε ελάχιστοι βιομηχανικοί εργάτες, κλόνισε την κλασική μαρξιστική θεωρία της πίστης στο βιομηχανικό προλεταριάτο ως μοναδική δύναμη της επανάστασης (οι αγρότες θεωρούντο ότι ενδιαφέροντο μόνο για την κατοχή ενός κομματιού γης και δεν είχαν ανεπτυγμένη ταξική συνείδηση ούτε και μπορούσαν να αναπτύξουν τέτοια ένεκα του ότι ήταν βαθιά συντηρητικοί, λόγω του γεγονότος των στενών δεσμών τους με τη γη και των προκαταλήψεων, δεισιδαιμονιών και εν τέλει βαθύτατου συντηρητισμού που αυτό συνεπάγεται-Ένας αγρότης όντας δέσμιος και των διαθέσεων τού καιρού αναπτύσσει φοβικά σύνδρομα και μοιρολατρικές συνήθειες και κοσμοθεώρηση ενώ τείνει να πιστεύει υπερβολικώς στην αξία της σκληρής δουλειάς ακόμα και όταν τυγχάνει θύμα εκμετάλλευσης).
Οι δε αναπόφευκτες σύμφωνα με τη μαρξιστική θεωρία επαναστάσεις στις εκβιομηχανισμένες χώρες της δύσης κάθε άλλο πάρα συνέβησαν. Αντιθέτως και παρά τη μεγάλη οικονομική κρίση της δεκαετίας του ’30, οι κοινωνίες στράφηκαν στο φασισμό. Μετά δε το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι μεσαίες τάξεις απήλαυσαν εξαιρετική ευμάρεια, αντί να βυθιστούν στη φτώχεια και να αποτελέσουν τη ριζοσπαστική και κινητήριο δύναμη της εξέγερσης. Οι κομμουνιστικές κοινωνίες της εποχής χαρακτηρίζοντο επίσης από απανθρωπιά και ανεπάρκεια, στοιχεία που πόρρω απείχαν από το όραμα και τη θεωρία του Μαρξ για μια κοινωνία της αλληλεγγύης και κατάργησης των ανισοτήτων μεταξύ των τάξεων. Επιπροσθέτως, οι κομμουνιστικές ελίτ είχαν διαφθαρεί από την εξουσία και φοβούμενες τόσο την απώλεια των προνομίων τους μέσω δημοκρατικών παροχών όσο και πιθανές αντεπαναστάσεις επέβαλαν ένα κρατικό μόρφωμα χαρακτηριζόμενο από έντονη καταστολή, ολοκληρωτικές μεθόδους και στασιμότητα, αναπτύσσοντας στους κόλπους τους καχυποψία και διστακτικότητα για ρίσκα, στοιχεία που αποτέλεσαν τροχοπέδη για κάθε αλλαγή.
Ο Γκράμσι, οξυδερκής παρατηρητής των γεγονότων και των κοινωνικών ζυμώσεων και διαδικασιών, επιδίωξε να αποβάλει τον Οικονομικό Ντετερμινισμό (οικονομική αιτιοκρατία – θεωρία που χαρακτήριζε το προλεταριάτο ως τη μοναδική δύναμη ικανή να κάνει την επανάσταση, προσδίδοντας κυρίαρχη, τελολογική σχεδόν διάσταση στη σημασία των οικονομικών αρμών που συνέχουν μια κοινωνία και καθορίζουν τις μορφές συναλλαγής των ανθρώπων) και να ανάγει την εξήγηση και ουσία της κοινωνικής αλλαγής στο ρόλο του εποικοδομήματος (εποικοδόμημα ήταν κατά τον Μαρξ οι νόμοι, οι παραδόσεις, οι κυβερνήσεις, οι θρησκείες και γενικότερα όλοι οι πολιτισμικοί θεσμοί σε μια κοινωνία, την ανεξαρτησία των οποίων θεωρούσε μια ολοκληρωτική ψευδαίσθηση, άρα φενάκη που δεν θα μπορούσε ποτέ να απεικονίζει την ουσία μιας κοινωνίας, καθότι ο ίδιος προέκρινε ως μοναδική πραγματική ιδεολογική λειτουργία του πολιτισμού την προστασία των συμφερόντων της τάξης που κατείχε τις παραγωγικές δυνάμεις, π.χ. ο γάμος και η οικογενειακή ζωή φαίνεται να είναι ο τρόπος που οι άνθρωποι επιλέγουν να ζουν, αλλά στην πραγματικότητα η οικογενειακή ζωή είναι σχεδιασμένη και έχει επιβληθεί ως ορθός τρόπος ζωής για τη σταθερή παραγωγή του εργατικού δυναμικού χωρίς κόστος για τα αφεντικά, δίδοντάς τους τη δυνατότητα για καλύτερο έλεγχο των γεννήσεων, σταθερής ροής υγιούς εργατικού δυναμικού και επιβολής μορφών σταθερότητας σε μια κοινωνία. Σήμερα π.χ. που οι καπιταλιστικές κοινωνίες έχουν ανάγκη όσο ποτέ από καινοτόμες και νέες ιδέες, δημιουργία συνεχών αναγκών και όλο και περισσότερους ανθρώπους καταναλωτές σε μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία οι μεικτοί γάμοι είναι πια μια πραγματικότητα σε πολλές δυτικές καπιταλιστικές κοινωνίες, άλλωστε κάθε νέο νοικοκυριό, ακόμα και από μέλη του ίδιου φύλου αυξάνει τις συνολικής ανάγκες μιας κοινωνίας προς κάλυψη άρα και την πώληση προϊόντων και το κέρδος των πωλητών, ο κοινωνικός δε αποκλεισμός ιδιαίτερων κοινωνικών ομάδων σε μια εποχή αδυσώπητου ανταγωνισμού για συσσώρευση πλούτου για νέες επενδύσεις, απλώς στερούσε από τους κεφαλαιοκράτες μια τεράστια αγορά, μιας και ο κοινωνικός αποκλεισμός οδηγεί συνήθως και σε οικονομικό αποκλεισμό μέσω της παρεμπόδισης κάλυψης συγκεκριμένων αναγκών).
- Ιδεολογία και Ηγεμονία
Ο Γκράμσι εστίασε έτσι στην ιδέα (με την πλατωνική θεώρηση των Ιδεών) της Ιδεολογίας, που ο Μαρξ αποκαλούσε λανθασμένη συνείδηση (οι πολιτισμικοί θεσμοί που αναφέρθηκαν ανωτέρω και που νομίζουμε ότι ρυθμίζουν τη ζωή μας, λανθασμένως βεβαίως κατά τον Μαρξ). Η ιδέα της Ιδεολογίας ορίζεται ως ένα μίγμα αξιών, αντιλήψεων και συμπεριφορών μέσω των οποίων αντιλαμβανόμαστε τον υπάρχοντα κόσμο και συνδεόμαστε μαζί του. Με την έννοια αυτή ο Γκράμσι εννοούσε ότι δεν βλέπουμε τον κόσμο με ουδέτερο αντικειμενικό τρόπο αλλά υπό την οπτική εκείνη γωνία που καθορίζεται από συμπεριφορές τις οποίες θεωρούμε δεδομένες. Με τη θεωρία αυτή αναδείκνυε το ρόλο του ανθρώπινου παράγοντα, της βούλησης και επιλογής, διατηρώντας παράλληλα ως κέντρο του όλου θεωρητικού του σύμπαντος τη μαρξιστική οπτική της πάλης των τάξεων, εκτρέποντάς την όμως στο πεδίο των ιδεών και όχι της οικονομίας. Κατά τον Γκράμσι η πάλη των τάξεων έπρεπε να λαμβάνει μέρος στο ιδεολογικό πάντοτε πεδίο, με τη θεμελιακή παραδοχή ότι μόνο οι ιδέες δύναντο να επιφέρουν την επανάσταση ή αντιστοίχως, να την αποτρέψουν (ενώ ο Μαρξ υποστήριζε ότι είναι μια ξαφνική τεχνολογική αλλαγή που αναγκάζει τις κοινωνίες να αλλάξουν το ίδιο ξαφνικά την παραγωγική και οικονομική τους δομή και το ίδιο βίαια τις κοινωνικές τους συνέργειες και παραμέτρους, με αποτέλεσμα επαναστατικές διαδικασίες να λαμβάνουν χώρα).
Έργα
- Ιστορικός υλισμός
- Σοσιαλισμός και κουλτούρα
- Οι διανοούμενοι
- Η οργάνωση της κουλτούρας
- Για τον Μακιαβέλι, για την πολιτική και για το σύγχρονο κράτος
- Γράμματα από τη φυλακή
- Παρελθόν και παρόν
- Τα εργοστασιακά συμβούλια και το κράτος της εργατικής τάξης
- Οι θέσεις της Λυών
- Το δένδρο του σκαντζόχοιρου
- Αμερικανισμός και φορντισμός
- Λογοτεχνία και εθνική ζωή
- Il Risorgimento
Πηγές
- Bambery, Chris Harman: Η ζωή και οι ιδέες ενός επαναστάτη (A Rebels Guide to Gramsci), Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
- Νούτσος Παναγιώτης, «Gramsci: ένας ανυποψίαστα υποψιασμένος κριτικός της σκέψης και της πράξης του Λένιν», Oυτοπία, αρ. 11 (Mάιος – Iούν. 1994), 111-118.
- Τρικούπης Μάκης, «Η αντίληψη του Γκράμσι για την κουλτούρα», Διαβάζω 195 (1988), 72-74
- Μεταξόπουλος, Αιμίλιος, «Αντόνιο Γκράμσι: Επιστήμη – Τεχνική – Φιλοσοφία». Αντί 347 (1987), 40-43.
- Τρικούκης, Μ.: «Φιλοσοφία και πολιτική στο Γκράμσι». Επιστημονική σκέψη 4 (1981), 55-60.
- Colombo, Arturo, «Ἀντόνιο Γκράμσι. Ὁ πατέρας τοῦ “Εὐρωκομμουνισμοῦ” . Ἡ μαρτυρικὴ ζωὴ ἑνὸς μεγάλου θεωρητικοῦ» , Ἱστορία εἰκονογραφημένη, 109 (1977), σσ. 44-51
- Eagleton, Terry, «Οἱ ἔννοιες τῆς ἰδεολογίας καὶ τῆς ἡγεμονίας στὸν Γκράμσι » , Οὐτοπία, 11 (1994), σσ. 53-65
- Gedö, Andràs, «Ὁ δρόμος τοῦ Gramsci μέσα ἀπὸ τὴν ἔνταση ἀνάμεσα στὸν “Ἀπόλυτο Ἱστορικισμὸ” καὶ τὴν Ὑλιστικὴ Διαλεκτική. Ὁ Μαρξισμὸς ὡς Διαλεκτικὴ Φιλοσοφία », Οὐτοπία, 11 (1994), σσ. 25-52
- Πούλος Παναγιώτης, «Δύο τροπές του αισθητικού: Κρότσε και Γκράμσι», Ο Πολίτης, Νοέμβριος 2007, τχ. 160, σ. 37-42.
- Ρούσης Γιώργος, Από την Κρίση στην Επανάσταση: Πόλεμος Θέσεων, Εκδ. Γκοβόστης 2012
- Αξελός Λουκάς, Ξαναδιαβάζοντας τον Γκράμσι, εκδ. Στοχαστής, 2012
- Χόαρ Κουίντιν, Νόουελ Σμιθ Τζέφρι, Για τον Γκράμσι, εκδ. Στοχαστής, 1980
- Βασιλειάδης Δαμιανός, Ο Μαρξ, ο Λένιν, ο Γκράμσι και η πολιτισμική ηγεμονία της αριστεράς, εκδ. ΚΨΜ, 2011
- Συλλογικό, Στα μονοπάτια του Αντόνιο Γκράμσι, εκδ. Θεμέλιο, 2010
- Παζολίνι Πιερ Πάολο, Οι στάχτες του Γκράμσι, εκδ. Οροπέδιο, 2016
- Harman Chris, Bambery Chris, Αντόνιο Γκράμσι. Οι ιδέες ενός επαναστάτη, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, 2007
Σύνδεσμοι σε καταλόγους καθιερωμένων όρων
- WorldCat VIAF: 44299576 LCCN: n78095485 ISNI: 0000 0001 2279 0742 GND: 118541463 SELIBR: 188554 SUDOC: 026900068 BNF: cb119056581 (data) BIBSYS: 13013009 NLA: 35139573 NDL: 00441497 NKC: jn20000602277 ICCU: IT\ICCU\CFIV\008358 BNE: XX1163536
- Mario Brunetti, La piazza della rivolta: microstoria di un paese arbëresh in età giolittiana, Rubbettino Editore, 2003, σ. 31, 32
- Earlene Craver, The Third Generation: the Young Socialists in Italy, 1907-1915. Published in: Canadian Journal of History/Annales canadiennes d’histoire XXXI, August/août 1996, pp. 199-226. Πλήρες άρθρο. Περίληψη στο Canadian Journal of History/Annales canadiennes d’histoire, University of Toronto Press, vol. 31, 2, DOI: 10.3138/cjh.31.2.199
- Francisco Fernández Buey, Reading Gramsci, BRILL, Nov 28, 2014, σ. 66, 68, 69
ΠΗΓΗ: https://en.wikipedia.org
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου