Το δικαίωμα στην εξέγερση

• Ο ιταλός συγγραφέας Κλάουντιο Μάγκρις αναλύει τη διαρκή σύγκρουση ανάμεσα σε νόμο και ηθική συνείδηση από τον Κικέρωνα μέχρι και τον Μαρξ

• Από τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Επτά, Κυριακή 6 Σεπτεμβρίου 2009

Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα ομιλίας του ιταλού συγγραφέα Κλάουντιο Μάγκρις, την οποία έκανε σε εκδήλωση που έγινε στις 23 Απριλίου 2009, στο πλαίσιο της Biennale του Τορίνου:

ΡΕΝΑΤΟ ΓΚΟΥΤΟΥΖΟ «Η ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ» (1962)

«Η δημοκρατία είναι -όχι μόνον, αλλά είναι και- ο κανόνας που βασίζεται στο κριτήριο να μετράμε τα κεφάλια, σύστημα πιθανόν ελαττωματικό, αλλά, όπως έλεγε ο Εϊνάουντι, το λιγότερο κακό, δεδομένου ότι η μοναδική εναλλακτική λύση είναι να σπάζουμε τα κεφάλια. Μερικές φορές, όμως, μπορεί να είναι αληθινό εκείνο που κραυγάζει ο δόκτωρ Στόκμαν στον «Εχθρό του λαού» του Ιψεν: «Η πλειοψηφία έχει τη δύναμη, αλλά δεν έχει το δίκιο». Και τότε πρέπει να υπακούσουμε στους «άγραφους νόμους των Θεών», ακόμα και ενάντια στους νόμους που προέρχονται από ένα δημοκρατικό κράτος, από αντιπροσώπους μιας κανονικά εκλεγμένης πλειοψηφίας. Ακόμα και ο Χίτλερ έφτασε, κατά κάποιον τρόπο, νόμιμα στην εξουσία στην προπολεμική Γερμανία...

Σε αυτό το σημείο αναδύεται ένα τρομερό και τραγικό ερώτημα: πώς μπορούμε να ξέρουμε αν αυτοί οι άγραφοι νόμοι είναι αληθινά των Θεών, είναι δηλαδή οικουμενικές αρχές;

Είμαστε ορθώς πεπεισμένοι ότι η χριστιανική αγάπη για τον πλησίον, τα αξιώματα της καντιανής ηθικής, η οποία προτρέπει να θεωρούμε ένα άτομο πάντοτε ως σκοπό και ποτέ ως μέσο, οι δημοκρατικές αξίες της ελευθερίας και της ανεκτικότητας, τα ιδεώδη της κοινωνικής δικαιοσύνης, η ισότητα των δικαιωμάτων όλων των ανθρώπων σε όλα τα μέρη της γης, είναι οικουμενικά θεμέλια που κανένα κράτος δεν μπορεί να παραβιάζει.

Γνωρίζουμε ωστόσο ότι συχνά οι πολιτισμοί -και ο δικός μας πολιτισμός- επέβαλαν με τη βία σε άλλους πολιτισμούς τις αξίες που αυτοί θεωρούσαν ανθρώπινες και οικουμενικές, και που ήταν αντίθετα το υπεραιωνόβιο προϊόν της δικής τους κουλτούρας, της δικής τους ιστορίας, της δικής τους παράδοσης, η οποία ήταν απλώς ισχυρότερη. Και αν η πλειοψηφία δεν έχει δίκιο, όπως κραυγάζει ο Στόκμαν, είναι εύκολο να υποκύψουμε στον πειρασμό να επιβάλουμε με την ισχύ ένα άλλο δίκιο, που με τη σειρά του διαθέτει μόνο την ισχύ. Η ανυπακοή στον Κρέοντα συνεπάγεται συχνά τραγωδίες όχι μόνον για όποιον δεν υπακούει, αλλά και για άλλους αθώους που συμπερασύρονται από τις συνέπειες.

Για να εξεγερθεί κανείς βάσιμα, η συνείδηση οφείλει να αναφέρεται σε αρχές που υπερβαίνουν την τυχαιότητα και τη σχετικότητα της ιστορικής στιγμής και της κοινωνικοπολιτικής διάταξης, στην οποία ζει το άτομο που εξεγείρεται στο όνομα της συνείδησης. Εκθέτοντας τη στωική θεωρία του φυσικού δικαίου, ο Κικέρων, στο έργο του «De Republica», μιλάει για έναν «αληθινό νόμο, σύμφωνο με τη φύση, οικουμενικό, σταθερό και αιώνιο νόμο, στον οποίο ο άνθρωπος δεν μπορεί να μην υπακούει χωρίς να αποφεύγει τον εαυτό του και χωρίς να αρνιέται την ανθρώπινη φύση». Αυτό το δίκαιο της φύσης, που αντιλαμβάνεται την ανθρωπότητα ως οικουμενική κονότητα, περνάει έπειτα στον χριστιανισμό. Οι άδικοι θετικοί νόμοι, γράφει ο Θωμάς ο Ακινάτης, δεν είναι νόμοι στους οποίους οφείλουμε κάποια υπακοή. Αντίθετα, μάλιστα, ο έντιμος άνθρωπος έχει το δικαίωμα και το χρέος να εξεγείρεται εναντίον τους.

Μέσα από μια πολύπλοκη και αντιφατική διαδρομή και μέσα από μια διαδικασία βαθμιαίας εκκοσμίκευσης, το φυσικό δίκαιο συνδέεται ιδεατά, χωρίς ωστόσο να ταυτίζεται μαζί τους, με τα πολιτικά δικαιώματα της φιλελεύθερης και δημοκρατικής νεωτερικότητας.

Σύμφωνα με τον Λοκ, τον φιλόσοφο της ανεκτικότητας και των πολιτικών δικαιωμάτων, ένα αυταρχικό κράτος αρνιέται την ίδια τη φύση του ανθρώπου.

Η αμερικανική Διακήρυξη του 1776 διακηρύσσει ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν γεννηθεί ίσοι και προικισμένοι από τον δημιουργό τους με ορισμένα αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα, μεταξύ των οποίων είναι η ζωή, η ελευθερία και η επιδίωξη της ευτυχίας. Και η γαλλική του 1789 μιλάει για ιερά και αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα του ανθρώπου.

Δύο διακηρύξεις επαναστατικές, που συνοδεύουν πράγματι δύο επαναστάσεις και διατυπώνουν θεωρητικά το δικαίωμα στην επανάσταση, διακηρύσσοντας ρητά ότι, όταν οποιαδήποτε μορφή κυβέρνησης παραβιάζει αυτές τις αρχές, είναι δικαίωμα του λαού να αλλάξει ή να ρίξει αυτή τη μορφή κυβέρνησης.

Ο Θορό θα διατυπώσει τη θεωρία της ανυπακοής, το «δικαίωμα στην επανάσταση», όπως λέει.

Ενάντια στο δίκαιο της φύσης υψώνονται, όμως, πολλές άλλες φωνές, οι οποίες αμφισβητούν την ίδια την ιδέα μιας «σταθερής, οικουμενικής και αιώνιας φύσης». Ο Χιουμ λέει ότι «η λέξη φυσικός παίρνει ένα τόσο μεγάλο αριθμό νοημάτων και έχει τόσο αβέβαιη σημασία, ώστε φαίνεται μάταιο να αντιδικούμε για το αν η δικαιοσύνη είναι ή δεν είναι φυσική».

Για τον Χομπς η φυσική κατάσταση δεν είναι ειδυλλιακή, αλλά είναι πόλεμος όλων εναντίον όλων, που πρέπει να αναχαιτιστεί από τους νόμους.

Σε αυτή την προοπτική ο δεσμός ανάμεσα σε δίκαιο και ηθική θα διαρραγεί. Το φυσικό δίκαιο θα απορριφθεί ως αυθαίρετο «δέον είναι» στο όνομα των πραγμάτων έτσι όπως αυτά είναι. Κανένας δεν περιφρόνησε όσο ο Χέγκελ τον ανταγωνισμό «ανάμεσα σε αυτό που θα έπρεπε να είναι και σε αυτό που είναι» και, επομένως το φυσικό δίκαιο, το οποίο αυτός θεωρεί αφηρημένο ιδεώδες, κατώτερο από την ανώτερη ηθικότητα που είναι η συγκεκριμένη ύπαρξη του κράτους.

Για τον Μαρξ είναι η ιστορία και όχι η φύση αυτή που πρέπει να φέρει την απελευθέρωση. Ωστόσο, παραμένει στη σκέψη του Μαρξ το ιδεώδες μιας ανθρώπινης προσωπικότητας που αυτοπραγματώνεται στην πληρότητά της (...).*