«Κοινωνική Οικονομία» το κρυφό έλλειμμα της Χώρας.

• Και η επείγουσα ανάγκη για τεθεί στην πολιτική ατζέντα..

• Από το «Ινστιτούτο Μελετών κοινωνικής οικονομίας»

Ειαγωγή

Μπροστά στη δίνη της οικονομικής κρίσης εξαιτίας του δημοσιοοικονομικού ελλείμματος κανείς δεν μιλάει επισήμως για το άλλο κρυφό έλλειμμα της «Κοινωνικής Οικονομίας» στην Ελλάδα.

Όμως εκτός από τις υπέρογκες δημόσιες δαπάνες που αποτελούν την προφανή αιτία της διόγκωσης του χρέους υπάρχουν και τα κρυφά ελλείμματα που συσσωρεύουν χρόνιες αδυναμίες στην Ελληνική οικονομία.

Το μεγάλο έλλειμμα της κοινωνικής οικονομίας για παράδειγμα είναι μια γενεσιουργούς αιτίες της γενικότερης κρίσης και ταυτοχρόνως βασική ένδειξη της μεγάλης υστέρησης της Ελλάδας έναντι του ευρωπαϊκού μέσου όρου. Ωστόσο, δεν διαφαίνεται πουθενά πολιτικός σχεδιασμός και οριζόντιος συντονισμός της κυβέρνησης σε αυτό το ζήτημα.

Βεβαίως αυτού του είδους τα ελλείμματα της χώρας δεν υπάρχουν κυρώσεις του ΔΝΤ και δεν πρόκειται να ζητήσει πίσω τα δανεικά, δεν είναι εμφανή και δεν τα συνειδητοποιεί άμεσα ο κόσμος.

Πρόκειται όμως για τον καθοριστικό ρόλο του τρίτου τομέα της οικονομίας που σε εποχές κρίσιμες θα μπορούσε να συγκρατήσει την κοινωνική συνοχή.

Μολονότι, σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες και στην Ε,Ε. ο δείκτης αυτός αποτελεί μέρος της γενικότερης πολιτικής ατζέντας, στην Ελλάδα το θέμα φαίνεται σαν να μην υπάρχει παρόλο που διαχειριζόμαστε σημαντικούς πόρους της Ε.Ε. για αυτό τον σκοπό. Αξίζει να σημειώσουμε ότι η Ελλάδα με πληθυσμό μόλις στο 1% της Ευρωπαϊκής Ένωσης λαμβάνει το 6% περίπου των πόρων του Ευρωπαϊκού κοινωνικού Ταμείου.

Το όλο ζήτημα όμως εμφανίζεται ωσάν το πολιτικό μας σύστημα να αγνοεί αυτό το πεδίο πολιτικής και μαζί και τις δυνατότητες ανάπτυξης της κοινωνικής οικονομίας. Διαφορετικά δεν εξηγείται η αδιαφορία και η τραγική διαφορά από το μέσο όρο της Ε.Ε. που κινείται στο επίπεδο του 10% περίπου και η Ελλάδα μόλις στο 2%.

Θα πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι υπάρχει πλέον επιστημονική τεκμηρίωση ότι ο δείκτης ανάπτυξης των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών έχει άμεση σχέση με την κοινωνική οικονομία και αυτός ο δείκτης με τη σειρά του έχει σχέση με την ανθεκτικότητα της οικονομίας και την αντιμετώπιση της κρίσης και της διαφθοράς. η Κ.τ.Π. στο βαθμό που είναι αναπτυγμένη επιβάλλει τη διαφάνεια στο δημόσιο χώρο και καλύπτει τα κενά του κράτους πρόνοιας. Αυτά τα στοιχεία είναι γνωστά αλλά ελάχιστα γίνονται για την σωστή αξιοποίηση των διαθέσιμων ανθρώπινων και οικονομικών πόρων προς αυτό το σκοπό.

Δεν είναι λοιπόν μόνον το δημοσιοοικονομικό έλλειμμα της χώρας που μας πάει πίσω ως κοινωνία, είναι το σύνολον των θεσμικών ελλειμμάτων που δεν επιτρέπουν στις συλλογικές οργανώσεις να διαδραματίσουν δημιουργικό και αναπτυξιακό ρόλο στο τομέα προσφοράς αγαθών και υπηρεσιών. Σήμερα παρά τον τεράστιο όγκο πληροφοριών, ο κατακερματισμός της πληροφόρησης και του κοινωνικού ιστού μειώνει τις δυνατότητες αυτοοργάνωσης και ανάπτυξης της κοινωνικής συμμετοχής και κοινωνικής επιχειρηματικότητας.

Από την άλλη πλευρά θα πρέπει να επισημάνουμε ότι, έχοντας η χώρα εισαχθεί σε μία κατάσταση αποπληθωρισμού γίνεται φανερό ότι τα αναγκαία μέτρα εξυγίανσης που οδηγούν στο περιορισμό του δημοσίου χρέους αναγκαστικά οδηγούν και στο περιορισμό της οικονομικής δραστηριότητας σε ένα σημαντικό τμήμα της αγοράς που ασφυκτιά από έλλειμμα ρευστότητας, άλλα και στο περιορισμό της απασχόλησης στο δημόσιο τομέα.

Αυτή η εξέλιξη σε συνδυασμό με την επιβεβλημένη συρρίκνωση, μέσα από το πρόγραμμα σταθερότητας αναμένεται να δημιουργήσει ακόμη μεγαλύτερες πιέσεις στην απασχόληση και το κοινωνικό εισόδημα, και ενδεχομένως ένα εκρηκτικό μείγμα ανεξέλεγκτων κοινωνικών πιέσεων στο μέλλον.

Σε τέτοιες συνθήκες ο ενδιάμεσος χώρος / τρίτος τομέας και η ανάπτυξη του είναι ένα σημαντικός τομέας όχι απλά για την απορρόφηση των κραδασμών και πιέσεων αλλά για παρεμβάσεις στην ρίζα της γενεσιουργού αιτίας της κρίσης. Δηλαδή στο περιορισμό του γιγαντισμού του κράτους που έχει δημιουργήσει το δημόσιο οικονομικό έλλειμμα με την κάλυψη από δραστηριότητες του τρίτου τομέα προσφέροντας υπηρεσίες κοινωνικής αλληλεγγύης που δεν μπορεί να παρέχει πλέον το κράτος.

Μέσω της κρίσης είμαστε αναγκασμένοι να καταλάβουμε ότι δεν αρκεί μόνον η οργάνωση του κράτους και η συντεχνιακή οργάνωση της κοινωνίας, χρειάζεται η κινητοποίηση της συντεταγμένης κοινωνίας πολιτών. Και η συντεταγμένη κοινωνία των πολιτών μπορεί να προκύψει, μέσα από την κινηματική λογική, την ενότητα και την οριζόντια οργάνωση της κοινωνίας των πολιτών. Η ενίσχυση του τρίτου τομέα συγκροτεί το νέο κοινωνικό κεφάλαιο με ανθρώπινες οικουμενικές αξίες, δίνοντας λύση μέσα από την κοινωνική οικονομία στην αντιμετώπιση της φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού.

Η ενίσχυση του τρίτου τομέα συγκροτεί το νέο κοινωνικό κεφάλαιο με ανθρώπινες οικουμενικές αξίες, δίνοντας λύση μέσα από την κοινωνική οικονομία στην αντιμετώπιση της φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού. Το μήνυμα είναι o συνδυασμός της κοινωνική οικονομία με την συμμετοχική δημοκρατία και πράσινη ανάπτυξη για όλους.

Η κοινωνική οικονομία είναι δείκτης κοινωνικής συνοχής και σταθερότητας. Δείκτης συμπληρωματικότητας και ανθεκτικότητας. Είναι ο τομέας που δημιουργεί θέσεις εργασίας σε συνθήκες κρίσης και είναι αποδεδειγμένο ότι χρειάζεται πολιτικός σχεδιασμός και οριζόντιος συντονισμός κάτι που ποτέ δεν υπήρξε.

Βεβαίως, πρέπει να επισημάνουμε ότι η ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας δεν είναι άμεσης αλλά μακροπρόθεσμης απόδοσης στο διαρθρωτικό πρόβλημα της οικονομίας. Η κυβέρνηση όφειλε να πάρει άμεσα μέτρα στη παρούσα φάση αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει ταυτόχρονα να συζητούνται και τα μακροπρόθεσμα μέτρα αντιμετώπισης των διαρθρωτικών ζητημάτων της οικονομίας.

Από την στιγμή όμως που η οικονομία μπαίνει αναγκαστικά στην διαδικασία του αποπληθωρισμού με την ανεργία σε άνοδο και μείωση των αποδοχών στις συντάξεις, η κοινωνική οικονομία ως πολιτικό ζήτημα θα έπρεπε να είναι στην καθημερινή ημερήσια διάταξη.

Η εικόνα στο κέντρο της πρωτεύουσας και μόνον δείχνει πόσο αναγκαία και επείγουσα είναι η ανάγκη πολιτικού σχεδιασμού της κοινωνικής οικονομίας.

Εντούτοις, παρατηρείται μόνον η αποσπασματική αντιμετώπιση του από την κυβέρνηση. Αλλά πλήρης αμηχανία στο κόμμα το οποίο ούτε καν έχει τεθεί ως θέμα. Αλλά για να είμαστε δίκαιοι κανένα άλλο κόμμα του ελληνικού πολιτικού συστήματος.

Αντίστοιχα η «πράσινη ανάπτυξη» εμφανίζεται ως πολιτική προτεραιότητα δεν έχει ακόμα συνδεθεί με την κοινωνική οικονομία και τα κοινωνικά δίκτυα, και αυτός είναι ο λόγος που στερείται μια απαραίτητης κοινωνικής δυναμικής.

Ακόμα και στα προγράμματα του ΕΣΠΑ δεν υπάρχει συνολικός σχεδιασμός και συντονισμός σε μέτρα και πολίτες.

Πολλοί κυβερνητικοί αξιωματούχοι έχουν επισημάνει ειδικότερα την πράσινη ανάπτυξη το έλλειμμα του οριζόντιου συντονισμού αλλά αυτό δεν έχει να κάνει με ένα γενικότερο πρόβλημα πολιτικού σχεδιασμού στο ζήτημα της κοινωνικής.

• Ο τρίτος τομέας

Στο δυτικό κόσμο η κοινωνική οικονομία είναι μια πραγματικότητα που το πολιτικό σύστημα και το κράτος και οι κυβερνήσεις είναι αναγκασμένες να σχεδιάσουν πολιτικές. Στην Ελλάδα αυτό το έλλειμμα έχει αποσιωπηθεί. Είναι ο τρίτος τομέας ανάμεσα σε κράτος και αγορά, ο τρίτος τομέας αποτελεί τον τρίτο πυλώνα της οικονομίας και είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την Κοινωνία των Πολιτών.

Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό με τον οποίο χαρακτηρίζεται η Κοινωνική Οικονομία περιλαμβάνει όλο το φάσμα της οικονομικής δραστηριότητας που αναλαμβάνεται από μη κερδοσκοπικούς, μη κυβερνητικούς οργανισμούς, κοινωνικές επιχειρήσεις, συνεταιρισμούς και διάφορους τύπους ενώσεων, οι οποίες στηρίζονται στην αυτοοργάνωση των πολιτών και στην εθελοντική προσφορά υπηρεσιών στη βάση της αλληλεγγύης και της συνεργασίας.

Ο τομέας αυτός που αναπτύσσεται από τα κάτω επιχειρεί να καλύψει τους «κενούς χώρους» που αφήνουν μεγάλα τμήματα της ζήτησης αγαθών και υπηρεσιών, συνήθως κοινωνικού χαρακτήρα, των οποίων η παραγωγή και η διάθεση από τους μηχανισμούς της ελεύθερης αγοράς κρίνεται ασύμφορη, η δε παροχή τους από το κράτος πολλές φορές ανέφικτη.

Έτσι αντικειμενικά δημιουργείται ένα κενό οικονομικής δραστηριότητας και απασχόλησης το οποίο καλύπτεται από τις μη κερδοσκοπικές επιχειρήσεις και κοινωνικούς οργανισμούς. Υποκείμενο κινητοποίησης αυτής της επιχειρηματικότητας είναι οι οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών. Στο χώρο αυτό υπάρχει ένας τόπος συνάντησης για την αναπαραγωγή της κουλτούρας σε όλες της τις μορφές. Είναι ο τόπος όπου οι άνθρωποι συμμετέχουν στο «βαθύ παιχνίδι» της δημιουργίας του κοινωνικού κεφαλαίου και κατασκευάζουν κώδικες και κανόνες συμπεριφοράς. Η κουλτούρα βρίσκεται εκεί όπου βασιλεύουν οι εγγενείς αξίες. Η κοινωνία των πολιτών είναι το φόρουμ όπου εκφράζεται η κουλτούρα και είναι ο αρχέγονος τομέας της ανθρώπινης ζωής.

Αυτές οι λειτουργίες δεν μπορεί να αγνοούνται από την σύγχρονη πολιτική.

Κοινωνική αλληλεγγύη είτε με αυθόρμητο τρόπο, είτε με συνειδητό σχέδιο από ενώσεις και δίκτυα είναι η κινητήρια δύναμη αυτής της επιχειρηματικότητας. Εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε ότι παρά τη σημασία που έχει η κοινωνία των πολιτών για την κοινωνική ζωή, αυτή η σφαίρα δραστηριότητας, στη μοντέρνα εποχή, περιθωριοποιήθηκε από τις δυνάμεις της αγοράς και την κυβέρνηση του έθνους-κράτους. Οικονομολόγοι και ηγέτες επιχειρήσεων, ιδιαίτερα, έφτασαν να βλέπουν την αγορά ως πρώτο τη τάξει θεσμό στις ανθρώπινες υποθέσεις

Η κοινωνική οικονομία αναδυθηκε στο δυτικό κόσμο χωρίς την επίσημη αρχική αναγνώριση.

Τα τελευταία όμως είκοσι χρόνια και με την δύναμη των νέων τεχνολογιών οριζόντιας επικοινωνίας στο τρίτο τομέα υπήρξε μια αλματώδης ανάπτυξη. Η κοινωνική οικονομία είναι παντού παρούσα και μια από τις αναγνωρισμένες πολιτικές της ΕΕ.

Οι επιχειρήσεις και οι οργανισμοί κοινωνικής οικονομίας, είναι κυρίως ενεργοί στους ακόλουθους τομείς: κοινωνική ασφάλιση, κοινωνικές υπηρεσίες και υπηρεσίες υγείας, ασφαλιστικές υπηρεσίες, τραπεζικές υπηρεσίες, τοπικές υπηρεσίες, εκπαιδευτικό σύστημα, εκπαίδευση και έρευνα, κοινωνικό τουρισμό, ενέργεια, υπηρεσίες καταναλωτή, βιομηχανική και αγροτική παραγωγή, χειροτεχνία, δόμηση, αστικό περιβάλλον και συνεταιρισμοί στέγασης, συνεταιριστική εργασία καθώς επίσης και στους τομείς του πολιτισμού, των σπορ και του ελεύθερου χρόνου, είναι τομείς που βρίσκει έδαφος η ανάπτυξη κοινωνικής οικονομίας.

Στην Ελλάδα ο τομέας της κοινωνικής οικονομίας στην πραγματικότητα δεν εμφανίζεται σε καμία από τις επίσημες στατιστικές ως διακριτή κατηγορία. Ωστόσο σύμφωνα με τα στόχευα που υπάρχουν ο τρίτος τομέας στην Ελλάδα εκτιμάται ότι απασχολεί περίπου το 2% του συνόλου των εργαζόμενων, μέγεθος μικρό σε σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

• Κοινωνική Οικονομία στην Ευρώπη

Στην Ευρώπη η κοινωνική οικονομία αντιπροσωπεύει 10% των επιχειρήσεων, που σημαίνει 2.000.000 επιχειρήσεις που απασχολούν περισσότερους από 20.000.000 εργαζομένους ή με άλλα λόγια, το 10% όλων των επαγγελμάτων.

Αυτό είναι ένα κρίσιμο μέγεθος για την κοινωνική συνοχή καθώς πρόκειται κυρίως για αγαθά και υπηρεσίες που έχουν να κάνουν με κοινωνικές αδύναμες ομάδες.

Για παράδειγμα:

Στην Ισπανία, το 5% του Ακαθάριστου Εγχωρίου Προϊόντος (ΑΕΠ) και το 10% της απασχόλησης που σημαίνει ένα σύνολο 1,2 εκατομμύρια ανθρώπους ;

Στην Αγγλία ο τρίτος τομέας αποτελεί μια πραγματική οικονομική δύναμη με 865,000 οργανώσεις και ένα εργατικό δυναμικό που φτάνει τα 1,35 εκατομμύρια εργαζόμενους, 6,4% της συνολικής απασχόλησης, και συνολικό ετήσιο εισόδημα £108.9 δις. Εξ’ αυτών οι 55.000 είναι κοινωνικές επιχειρήσεις (Social Enterprises). Το 2005 δημιουργήθηκε για πρώτη φορά εδώ και 100 χρόνια νέα νομική μορφή εταιρείας, η λεγόμενη «Community Interest Company» (cic) και τον Ιούλιο του 2008 λειτουργούσαν ήδη 233 τέτοιες επιχειρήσεις με ένα εισόδημα ύψους 161 εκ λιρών το χρόνο και 957 άτομα προσωπικό.

Για την κοινωνικής οικονομία υπάρχει κυβερνητικός σχεδιασμός με συγκεκριμένο πρόγραμμα.

Στις Σκανδιναβικές χώρες αντίστοιχα οι συνεταιρισμοί κοινωνικών σκοπών και ανθρωπιστικής αποστολής αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του επίσημου κοινωνικού κράτους, ενώ στις ΗΠΑ ο τομέας αυξάνει συνεχώς την παραγωγή προστιθέμενης αξίας στους κλάδους υγείας, εκπαίδευσης, κοινωνικών υπηρεσιών, έρευνας και τεχνολογίας με έμφαση στην πράσινη ανάπτυξη, ψυχαγωγίας και πολιτισμού.

Χαρακτηριστικά προγράμματα είναι:

Στη Γαλλία υπάρχουν 760.000 επιχειρήσεις που σημαίνει περίπου 2 εκατομμύρια μισθωτούς υπαλλήλους;

Υπάρχουν επίσης, τα Αλληλοβοηθητικά/Αυτοδιαχειριζόμενα Ταμεία Υγείας που είναι μέλη της ΑΙΜ (Διεθνής Ένωση Αλληλοβοηθητικών/Αυτοδιαχειριζόμενων Ταμείων Υγείας) παρέχουν κοινωνική κάλυψη σε περισσότερους από 150 εκατομμύρια ανθρώπους ;

Τα μέλη της AMICE (Ένωση Αλληλοβοηθητικών Συνεταιρισμών Ασφαλιστών και Ασφάλισης στην Ευρώπη) απασχολούν άμεσα πάνω από 320.000 άτομα και ασφαλίζουν πάνω από 100 εκατομμύρια μέλη έχοντας μερίδιο στην Ευρωπαϊκή ασφαλιστική αγορά πάνω από το 20% ;

Οι Συνεταιρισμοί που αντιπροσωπεύονται από την Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία «Συνεταιρισμού Ευρώπης» περιλαμβάνουν 250.000 συνεταιριστικές επιχειρήσεις,
163 εκατομμύρια μέλη και 5,4 εκατομμύρια υπαλλήλους ;

Οι Σύλλογοι, που ομοσπονδοποιήθηκαν μέσω του CEDAG (Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία Εθελοντικών Οργανισμών), σχηματίζουν ένα δίκτυο με περισσότερους από 50.000 συλλόγους και 9 εκατομμύρια μέλη ;

Τα Ιδρύματα εκπροσωπούνται από την Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία «ΕFC» που ενώνει τα μέλη ιδρυμάτων περισσοτέρων από 30 χωρών στην Ευρώπη, με συνολικό ενεργητικό 111 δις ευρώ, και που υποστηρίζει μία σειρά οργανισμών και υπηρεσιών γενικού συμφέροντος.

Τον Ιανουάριο του 2008 η Διάσκεψη αυτή μετονομάστηκε σε Κοινωνική Οικονομία Ευρώπης.

Αυτό που διαπιστώνεται από μια σχετική έρευνα οι χώρες της Ευρώπης υπερηφανεύονται ότι σήμερα το δικό τους επίπεδο απασχόλησης στον «μη κερδοσκοπικό τομέα» υπερβαίνει εκείνο των ΗΠΑ. Στην Ολλανδία, το 12,6% της συνολικής επί πληρωμή απασχόλησης αντιστοιχεί στον μη κερδοσκοπικό τομέα. Στην Ιρλανδία το 11,5% όλων των εργαζομένων απασχολείται στον μη κερδοσκοπικό τομέα επίσης, και στο Βέλγιο αυτό το ποσοστό είναι 10,5%. Στην Αγγλία, το 6,2% του εργατικού δυναμικού απασχολείται στον μη κερδοσκοπικό τομέα και στη Γαλλία και τη Γερμανία αυτό το ποσοστό είναι της τάξης του 4,9%. Η Ιταλία έχει περισσότερες από 220.000 μη κερδοσκοπικές οργανώσεις και ο μη κερδοσκοπικός τομέας μετρά πάνω από 630.000 πλήρως απασχολούμενους εργαζόμενους.

Πρόκειται για αναπόσπαστο κομμάτι του Ευρωπαϊκού κοινωνικού προτύπου και παίζει σημαντικό ρόλο στους στόχους της Ευρωπαϊκής πολιτικής, κυρίως στην εργασία, την κοινωνική συνοχή, το επιχειρηματικό πνεύμα, τη διοίκηση, την κοινωνική ανάπτυξη κτλ… τομείς στους οποίους συνεισφέρει ενεργά.

Η κοινωνική οικονομία είναι παρούσα σε διαφορετικές μορφές, σε όλα τα επίπεδα, εθνικά και ευρωπαϊκά, αλλά οι ρίζες της είναι τοπικές.

Η κοινωνική οικονομία δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας και μπορεί να ανταποκριθεί στις προκλήσεις της εποχής, όπως, για παράδειγμα, στην αύξηση της παραγωγής, όχι μόνο μέσω υψηλού αριθμού απασχολημένων, αλλά και μέσω νέων τεχνολογιών. Συμβάλλει, επίσης, στην κοινωνική συνοχή των ευάλωτων τομέων της κοινωνίας.

Η δυμανικη της ανάπτυξης του τρίτου τομέα χαρακτηρίζεται με το να συνδέει τους οικονομικούς και τους κοινωνικούς φορείς, με το να εδραιώνει συνεργασίες με το δημόσιο τομέα, τις ιδιωτικές επιχειρήσεις και τα σωματεία με σκοπό την επίτευξη μεγαλύτερης συνοχής, η κοινωνική οικονομία βοηθά τις επιχειρήσεις να αποκτήσουν μία τοπική πρόσβαση στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία.

Από την άλλη πλευρά διαπιστώνεται ότι οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών δίνουν τη δύναμη στους πολίτες να διεκδικήσουν τα συμφέροντά τους σ’ έναν κόσμο που οι εταιρείες και οι κυβερνήσεις πιθανότατα δεν πρόκειται να τα φροντίσουν.