Χρειαζόμαστε μια κουλτούρα συνείδησης

Ο Γερμανός φιλόσοφος Τόμας Μέτσινγκερ εξηγεί στην «Κ» πώς συνδυάζει τη φιλοσοφική σκέψη με τις νευροεπιστήμες

• Συνέντευξη στη Νελλη Αμπραβανελ
• Η Καθημερινή, Kυριακή, 5 Iουνίου 2011

Για τον Τόμας Μέτσινγκερ, ο συνειδητός εαυτός δεν είναι αντικείμενο, αλλά μια «διαδικασία» την οποία δεν είμαστε σε θέση να αναγνωρίσουμε έτσι απλά. Ο «φαινομενικός εαυτός», όπως τον ονομάζει ο Μέτσινγκερ, δημιουργείται από τον συνειδητό νου-εγκέφαλο ώστε να κατανοήσουμε τον κόσμο γύρω μας με έναν εξαιρετικά επιλεκτικό τρόπο.

Για τον κοινό, μη ακαδημαϊκό νου, η διάλεξη του Γερμανού φιλοσόφου και καθηγητή Τόμας Μέτσινγκερ στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών την περασμένη Παρασκευή απαιτούσε αρκετή προετοιμασία. Είδαμε διαλέξεις του στο youtube, μελετήσαμε τα σχόλια που τις συνοδεύουν, διαβάσαμε τις κριτικές των βιβλίων του, θετικές και αρνητικές. Προσπαθήσαμε να μελετήσουμε ακόμα και τη συνεισφορά του στη διεπιστημονική πλατφόρμα edge. org... Ολα αυτά βοήθησαν, αλλά πιο πολύ βοήθησε ο ίδιος ο Μέτσινγκερ, ο οποίος μπορεί να προσαρμόζεται στο κοινό που τον παρακολουθεί με περίσσιο ταλέντο. Καλεσμένος του Συνδέσμου Υποτρόφων του Ιδρύματος Ωνάση, την Παρασκευή, απευθυνόταν σε ένα ακαδημαϊκό κοινό. Το Σάββατο, όμως, μίλησε στην «Κ» με πιο «χαλαρούς» όρους, εστιάζοντας στη σημασία της διεπιστημονικής μελέτης και στον τρόπο με τον οποίο η θεωρία του για τη συνείδηση μπορεί να επηρεάσει την καθημερινότητά μας.

• Στη Γερμανία

– Πού τοποθετείται ιστορικά η διεπιστημονική προσέγγιση στη φιλοσοφία;

– Είναι δείγμα του 20ού αιώνα. Ο Μέρλο-Πόντι π. χ., ήταν ιατρός και φιλόσοφος και γνώριζε ψυχιατρική. Δεν ξέρω για την Ελλάδα, αλλά στη Γερμανία, η περισσότερη φιλοσοφία (σε αντίθεση με την Αμερική) αποτελεί βασικά ιστορία της φιλοσοφίας. Πριν από 20 ή 30 χρόνια, το 70% των ανθρώπων μελετούσε Πλάτωνα και Αριστοτέλη και Καντ, Καντ και πάλι Καντ. Δεν ήξεραν τίποτα για τη σύγχρονη ανάπτυξη. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήμαστε τελείως αποκομμένοι. Οι Εβραίοι διανοούμενοι είχαν μεταναστεύσει στην Αμερική ή εξοντωθεί και νομίζω η Γερμανία υποφέρει ακόμη από αυτήν την καταστροφή. Επρεπε να χτίσουμε μια νέα πνευματική παράδοση.

– Πού εντάσσεται η δική σας προσέγγιση σε όλο αυτό;

– Εγινα αναλυτικός φιλόσοφος, επηρεασμένος από την αγγλοσαξονική παράδοση. Στη Γερμανία, για τους πιο παλιούς, η αναλυτική φιλοσοφία από μόνη της ήταν μεγάλη επανάσταση. Το επόμενο βήμα ήταν η διεπιστημονική μελέτη. Εγώ κάνω φιλοσοφία των νευροεπιστημών, αναγνωρίζοντας ότι χρειάζεται η ανάπτυξη μιας ηθικής, κάτι που αποκτά όλο και μεγαλύτερη σημασία. Αλλοι κάνουν φιλοσοφία της τέχνης ή της βιολογίας και όλο αυτό έχει αρχίσει να αναπτύσσεται με μεγάλους ρυθμούς.

– Η μελέτη της εξωσωματικής εμπειρίας (out-of-body experience) κατέχει εξέχουσα θέση στην ανάπτυξη της θεωρίας σας. Πώς προέκυψε αυτό;

– Είχα ο ίδιος μια τέτοια εμπειρία όταν ήμουν 22 χρόνων, μέσω του διαλογισμού, την οποία περιγράφω στην επιστημονική μονογραφία μου Being No One. Μπορούμε να μάθουμε πολλά από τις εξωσωματικές εμπειρίες. Οι επιστήμονες με τους οποίους συνεργάζομαι τώρα στη Λωζάννη κατάφεραν να αναπαράξουν τέτοιου είδους εμπειρίες με ένα ηλεκτρόδιο στον εγκέφαλο. Εκείνοι είχαν το πείραμα κι εγώ τη φιλοσοφική θεωρία. Αυτό που δημιουργούμε τώρα μαζί μπορεί να είναι μόνο μια αδύναμη εκδοχή μιας εξωσωματικής εμπειρίας (τα μίντια έχουν υπερβάλει για την ισχύ της), αλλά η ιδέα είναι ότι όλοι μπορούν να την βιώσουν. Στόχος είναι να μπορεί κανείς στο μέλλον να ζήσει μια τέτοια εμπειρία μέσω ενός ρομπότ ή της εικονικής πραγματικότητας.

– Στο τέλος του βιβλίου σας The Ego Tunnel αναφέρεστε στην «επανάσταση της συνείδησης». Τι εννοείτε ακριβώς;

– Η ανάπτυξη μιας θεωρίας της συνείδησης ενδέχεται στο μέλλον να αλλάξει την παραδοσιακή χριστιανική εικόνα του ανθρώπου. Κι αυτό είναι λίγο επικίνδυνο γιατί δεν νομίζω πως είμαστε έτοιμοι για κάτι τέτοιο. Φυσικά, διαφορετικοί πολιτισμοί θα το δουν διαφορετικά: ο Δαρβίνος μπορεί να έφερε δράματα στην Ευρώπη, αλλά οι Κινέζοι για παράδειγμα το πήραν πολύ πιο ελαφρά το θέμα. Οταν λοιπόν οι νευροεπιστήμονες πουν ότι δεν υπάρχει ψυχή, δεν υπάρχει εαυτός, οι αντιδράσεις θα είναι ποικιλόμορφες. Αν βέβαια εμείς γνωρίζουμε περισσότερα για τον νου και τον εγκέφαλο, θα μπορούμε να βρούμε καλύτερες θεραπείες για, π. χ., ψυχιατρικές νόσους. Η προσθετική του εγκεφάλου, η εικονική πραγματικότητα, όλα αυτά εξελίσσονται συνέχεια.

• Διαλογισμός

– Ισχυρίζεστε ότι ο εαυτός δεν είναι αντικείμενο, αλλά μία διαδικασία. Τι μας προσφέρει, αλήθεια, αυτή η γνώση;

– Το να το γνωρίζεις έτσι απλά δεν αλλάζει καθόλου τη συνειδητή σου εμπειρία. Η ερώτηση είναι αν υπάρχει άλλος τρόπος να γνωρίζεις αυτήν την πληροφορία που να μπορεί να αλλάξει δραματικά τον τρόπο που βιώνεις την εμπειρία σου, όλη σου την ψυχική κατάσταση. Εγώ ρωτάω πώς μπορούμε να αυξήσουμε την αυτονομία μας, να αναπτύξουμε καλύτερες ψυχικές καταστάσεις. Εχω πει πολλές φορές στη Γερμανία πως τα σχολεία θα πρέπει να εντάξουν στο πρόγραμμά τους τη διδασκαλία του (μη ιδεολογικού) διαλογισμού. Τα παιδιά χρειάζονται ένα σετ εργαλείων για το μυαλό – να μάθουν π. χ. πώς να ελέγχουν και να προπονούν την προσοχή τους όταν χρησιμοποιούν το Ιντερνετ. Χρειαζόμαστε μια κουλτούρα συνείδησης. Ως φιλόσοφος δεν υπαγορεύω ποιες είναι οι καλές και ποιες οι κακές καταστάσεις συνείδησης. Στόχος είναι όλοι να αναρωτηθούν: «Τι θέλω και πώς θέλω να είμαι;». Εχει να κάνει με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία: εκεί που οι μοντέρνοι ρωτούν «τι είναι μια καλή πράξη;», οι αρχαίοι ρωτούν «τι είναι μια καλή ζωή;». Η τελευταία ερώτηση πρέπει να τεθεί σήμερα με ένα νέο τρόπο.

• Διεπιστημονική μελέτη για τη συνείδηση

Ο Τόμας Μέτσινγκερ είναι διευθυντής της Ομάδας Θεωρητικής Φιλοσοφίας στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Johannes Gutenberg του Mainz και αντεπιστέλλων εταίρος στο Ινστιτούτο Ανωτέρων Σπουδών της Φρανκφούρτης. Η μελέτη του εστιάζει στην αναλυτική φιλοσοφία του μυαλού, τη φιλοσοφία της επιστήμης, τις φιλοσοφικές πτυχές των νευρο- και γνωσιακών επιστημών και τις σχέσεις μεταξύ ηθικής, φιλοσοφίας του μυαλού και ανθρωπολογίας. Η βασική του θεωρία για τη συνείδηση παρουσιάζεται συνοπτικά σε μια ωριαία διάλεξη που διατίθεται ελεύθερα στο Διαδίκτυο (http: //www. uctv. tv/search? details. asp? showID=9181). Στα αγγλικά κυκλοφορεί η επιστημονική μονογραφία του, Being No One – The Self-Model Theory of Subjectivity (MIT Press, 2003), όπου αναπτύσσει μια διεπιστημονική θεωρία για τη συνείδηση, τον «φαινομενικό εαυτό» και την προοπτική του πρώτου προσώπου. Το πιο πρόσφατο βιβλίο του, The Ego Tunnel – The Science of the Mind and the Myth of the Self (Basic Books, 2009), απευθύνεται στο ευρύτερο κοινό και εστιάζει στις ηθικές, πολιτισμικές και κοινωνικές συνέπειες της έρευνας για τη συνείδηση.