Οι δύο ψυχές του φιλοσόφου Ζαν–Ζακ Ρουσσώ

• Μια καίρια προσέγγιση στο έργο του
• Tου Βασιλη Μουρδουκουτα, Η Καθημερινή, 13/1/2013

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣΖαν–Ζακ Ρουσσώ, ο φιλόσοφοςτης πεφωτισμένης δημοκρατίαςεκδ. Πόλις

Χειμώνας 2012-2013. Ανέχεια, αίσθηση αδυναμίας, έλλειψη ελπίδας. «Η δυστυχία απλώνεται γύρω μας, σαν χιόνι». Η παγκόσμια και πολυεπίπεδη κρίση σαρώνει τα πάντα. Βρεθήκαμε άξαφνα από την άλλη πλευρά του καθρέφτη: η χώρα των θαυμάτων έγινε πατρίδα της οδύνης και των βασάνων. Τρεις, περίπου, αιώνες από την εποχή των Φώτων. Ο αντίποδας. Η ιστορική περίοδος όπου η ανθρωπότητα ανέκτησε το σθένος της. Τόλμησε να ονειρευτεί. Τόλμησε να απαιτήσει έναν καλύτερο και πιο δίκαιο κόσμο, αξιώνοντας την ισότητα, την ελευθερία και την αδελφοσύνη. Τριακόσια χρόνια από τη γέννηση του Ζαν–Ζακ Ρουσσώ. Ο Γιώργος Σιακαντάρης, με αφορμή την επέτειο, μας προσφέρει ένα βραχύ και λακωνικό εγχειρίδιο γνωριμίας με τον πιο διαπρεπή, αλλά και τον πλέον οξυδερκή εκπρόσωπο της κοινωνικής κριτικής του Διαφωτισμού. Τον φιλόσοφο που, αδιαφορώντας για τις συνέπειες, ανέδειξε τις αντινομίες του πολιτισμού και της προόδου, τις βλαβερές συνέπειες της απομάκρυνσής του ανθρώπου από τη φυσική ύπαρξη, αλλά και την ανισότητα, διαφθορά και καταπίεση των πολιτικών καθεστώτων όπου ο λαός δεν είναι κυρίαρχος.

Στο σύντομο, αλλά αναμφίβολα μεστό, πνευματικό του πόνημα «Ζαν–Ζακ Ρουσσώ, ο φιλόσοφος της πεφωτισμένης δημοκρατίας», ο Γιώργος Σιακαντάρης επιχειρεί να συνομιλήσει απ’ ευθείας με το έργο του Γάλλου φιλοσόφου. Αποφεύγει να σταθεί σε ό,τι έχει ήδη γραφτεί από άλλους για τον Πολίτη της Γενεύης. Αναζητά τον Ζαν–Ζακ που έγραψε και όχι τον Ρουσσώ για τον οποίον έγραψαν άλλοι. Το εγχείρημα είναι αναμφίλεκτα ενδιαφέρον και συνάμα εξαιρετικά επίπονο. Ο περιπετειώδης και μοναχικός, ρομαντικός και θρασύς, ανατρεπτικός και απαισιόδοξος, φιλόσοφος και αντιφιλόσοφος, μα πάνω από όλα βαθιά ανθρώπινος Ρουσσώ διαθέτει πολλά πρόσωπα – το έργο του δεν επιδέχεται απλουστευτικές ερμηνείες.

• Διαυγής ερμηνεία

Η προσέγγιση κατορθώνει, ωστόσο, να είναι καίρια και η ερμηνεία διαυγής. Ο Γ.Σ. ορθά στέκεται σε μερικές από τις πλέον σημαντικές πολιτικές ιδέες του Ρουσσώ, όπως αυτές παρουσιάζονται στα σπουδαιότερα από τα έργα του: «Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας», «Το Κοινωνικό Συμβόλαιο» κ.ο.κ. Αντλεί από αυτές τα επιχειρήματα για να τεκμηριώσει μεθοδικά την άποψή του.

Για τον Γιώργο Σιακαντάρη, ο Γάλλος στοχαστής διαθέτει δύο ψυχές. Ο Ζαν–Ζακ αγαπά τον άνθρωπο της φύσης, τον ευγενή και αθώο άγριο, τη διάφανη ύπαρξή του, και από την άλλη πλευρά, ο Ρουσσώ θέλει να στηρίξει τον καταπιεσμένο άνθρωπο της κοινωνίας, τον υποταγμένο στην ισχύ των τυράννων, τον σκλαβωμένο στο φαίνεσθαι, στη διαφθορά και την ανισότητα. Ο Ρουσσώ αναζητά και τελικά κατορθώνει να συνθέσει και να υποδείξει τους όρους ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου, στο οποίο ο λαός καθίσταται κυρίαρχος και αφέντης των νόμων. Ωστόσο, σύμφωνα με τον συγγραφέα, ο Γάλλος φιλόσοφος δεν είναι ένας ριζοσπάστης ευαγγελιστής της άμεσης δημοκρατίας, ούτε φυσικά εχθρός της. Ο Πολίτης της Γενεύης συνιστά έναν διαπρύσιο κήρυκα της πεφωτισμένης δημοκρατίας (ενός αντιπροσωπευτικού δημοκρατικού καθεστώτος όπου εξισορροπούν οι αξιώσεις της ελευθερίας και της ισότητας, αλλά και ο σεβασμός της ατομικής ιδιοκτησίας).

• Το πρόσωπο της χίμαιρας

Επιστροφή στον σημερινό ζόφο. Το κοινωνικό συμβόλαιο έχει πια ρευστοποιηθεί, η δημοκρατία έχει απαξιωθεί, η ζωή έχει παραδοθεί σε μία σχεδόν «μεταφυσική» κυριαρχία της οικονομίας και των νόμων της αγοράς. Πώς φτάσαμε έως εδώ; Ισως απατηθήκαμε «από την όψη του καλού», όπως συνήθιζε να αναφέρει ο Ρουσσώ, παραπέμποντας στον Οράτιο. Αυτό που θεωρούσαμε καλό, η ψευδεπίγραφη ανάπτυξη, η ανερμάτιστη πρόοδος, η ανεξέλεγκτη κίνηση των κεφαλαίων, η «θρησκεία της χλιδής και της πολυτέλειας», η επιτάχυνση της ζωής, ίσως να μας απάτησαν, ίσως να μην ήταν παρά μία χίμαιρα που τώρα μας δείχνει το αληθινό της πρόσωπο.

Επί αυτής της βάσης, το έργο του Γιώργου Σιακαντάρη, εκτός από φόρος τιμής στον Γάλλο διαφωτιστή, εκτός από υπενθύμιση της ζείδωρης και ρηξικέλευθης σκέψης του, επιτελεί και έναν άλλο σημαντικότερο ίσως ρόλο: μας προσφέρει μια αφορμή για ενδοσκόπηση και αναστοχασμό. Η σκέψη του Ρουσσώ, διαποτισμένη από το πνεύμα του Διαφωτισμού, μας βοηθά να αναλογιστούμε τις απειλές και τους κινδύνους των ημερών. Σήμερα –ας το παραδεχτούμε– απειλούνται τόσο η ισότητα όσο και η ελευθερία. Οι καιροί μας θέτουν σε κίνδυνο τόσο τον άνθρωπο όσο και την ανθρωπιά. Υπό αυτή την έννοια, είναι επιτακτική ανάγκη να επιδιώξουμε τη διαφάνεια του βλέμματος και της ψυχής, που θα συμβάλει στο να επαναξιολογήσουμε τις δυνατότητές μας και να ανακτήσουμε το σθένος μας. Τους αναγκαίους δηλαδή όρους για να τολμήσουμε –έστω– να ονειρευτούμε έναν καλύτερο και πιο δίκαιο κόσμο.