«Αλέξανδρος Παπαναστασίου», ελαιογραφία του Kωστή Παρθένη, 1924. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, δωρεά Αριστοβούλης Λοπρέστη.
Επίκαιρο, αν και γράφτηκε το 1916, το βιβλίο του για τον εθνικισμό
- Του Νικου Χρυσολωρα, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 21/03/2010
- Αλεξανδρος Παπαναστασιου, Ο Εθνικισμός και άλλα κείμενα, εισαγωγή: Αναστάσης Ι. Πεπονής, εκδ. Ευρασία, 2009, σελ. 317
Η πρόοδος που έχει συντελεστεί τις τελευταίες δεκαετίες στη μελέτη του εθνικισμού είναι αξιοθαύμαστη. Παρά την καθολική διείσδυση της εθνικιστικής ιδεολογίας στις κοινωνίες μας, η ιστορική, ανθρωπολογική, και κοινωνιολογική έρευνα έχουν πλέον αποδείξει ότι τα έθνη είναι πρόσφατες σχετικά κατασκευές του 18ου και του 19ου αιώνα – μορφές συλλογικής ταύτισης που αναπτύχθηκαν ως αποτέλεσμα συγκεκριμένων αλλαγών που επέφερε η νεωτερικότητα, αρχικά στην Ευρώπη και αργότερα σε ολόκληρο σχεδόν τον κόσμο. Μάλιστα, η πλούσια διεθνής βιβλιογραφία για το θέμα έχει μεταφραστεί –στο σύνολό της σχεδόν– στα ελληνικά. Για ποιο λόγο λοιπόν να διαθέσει κανείς χρόνο στην ανάγνωση ενός θεωρητικού πονήματος για τον εθνικισμό, το οποίο γράφτηκε από τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου, το 1916, πριν δηλαδή από την αποδόμηση των εθνικιστικών αφηγημάτων από την ακαδημαϊκή κοινότητα;
Την απάντηση τη δίνει το ίδιο το κείμενο, όπως εύστοχα επισημαίνει ο Αναστάσης Πεπονής στην εξαιρετική εισαγωγή του. Διαβάζοντάς το, ο σημερινός μελετητής του εθνικισμού δεν μπορεί παρά να εκπλαγεί από τη διορατικότητα του συγγραφέα. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι ο Παπαναστασίου προβλέπει με ακρίβεια την ίδρυση Ευρωπαϊκής Ενωσης ως απάντηση στα δεινά του εθνικισμού και προειδοποιεί ότι μία τέτοια ένωση θα αποτύχει αν αγνοήσει τις εθνικές ταυτότητες των μελών της. Προσπερνώντας την ανοίκεια –αν και όχι δύσκολη– γλώσσα του δοκιμίου, διαπιστώνουμε πως ο Παπαναστασίου αμφισβητεί με ιδιαιτέρως πειστικά επιχειρήματα όσους θεωρούν ότι τα έθνη προσδιορίζονται από αντικειμενικά χαρακτηριστικά (γλώσσα, αίμα, θρησκεία κ. λπ.): «Αποκλειστικότης λοιπόν καταγωγής, καθαρότης αίματος, αυτοχθονισμός υπάρχει μόνο εις την φαντασίαν των ανθρώπων… οι οποίοι πιστεύουν γενικώς, ενάντιον προς τα ιστορικά δεδομένα, ότι τοιαύτη ιδιότης αυξάνει την αξίαν ενός έθνους».
Επίσης, αμφισβητεί την ύπαρξη «πολιτικής» εθνικής ταύτισης στην αρχαία Ελλάδα και στις μεσαιωνικές κοινωνίες, αλλά και τον οικονομικό ντετερμινισμό. Με άλλα λόγια, ήδη από τις αρχές του περασμένου αιώνα, ο Παπαναστασίου είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τα «πολιτικά» έθνη είναι ιστορικές και όχι οργανικές κοινότητες. Ωστόσο, δεν αρνείται ότι πριν από τα πολιτικά έθνη υπήρχαν πολιτισμικές κοινότητες, οι οποίες αποτέλεσαν και τη βάση για την ανάπτυξη του εθνικισμού, θέση την οποία υιοθετεί σήμερα και ο σημαντικότερος εν ζωή μελετητής της εθνικής ταυτότητας, Αντονι Σμιθ. Στη συνέχεια, ο συγγραφέας εξηγεί τον σημαίνοντα ρόλο της απολυταρχίας στη διαμόρφωση των εθνών, τη –συχνά βίαιη– διαδικασία αφομοίωσης των τοπικών κοινοτήτων στους εθνικούς κορμούς, αλλά και τη δαιμονοποίηση των ξένων στη διαδικασία της εθνογένεσης. Από την άλλη πλευρά, δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο δημοκρατικό και χειραφετητικό αίτημα της «αρχής των εθνοτήτων», κάτι που συχνά παραγνωρίζεται ακόμη και σήμερα. Εν ολίγοις, παρά την «ηλικία του», το δοκίμιο του Παπαναστασίου, σε συνδυασμό πάντα με το εισαγωγικό κείμενο του Πεπονή, θα μπορούσε να αποτελέσει μια ολοκληρωμένη εισαγωγή στο εθνικιστικό φαινόμενο, ακόμη και για τον σημερινό αναγνώστη.
«H Δημοκρατία. Oργανον της Δημοκρατικής Eνώσεως της Eλλάδος». Tο λογότυπο της εφημερίδας «H Δημοκρατία» του aλέξανδρου Παπαναστασίου, σχεδιασμένο από τον Kωστή Παρθένη.
Εξάλλου, γράφτηκε αμέσως μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους και μέσα στη δίνη του Α΄ Παγκοσμίου. Επομένως, τόσο το βασικό δοκίμιο του τόμου, όσο και τα αμέσως επόμενα κείμενα, τα οποία αναφέρονται στις σχέσεις της Ελλάδας με τους Βαλκάνιους γείτονές της και την Τουρκία, συνιστούν πολύτιμο βοήθημα στην προσπάθεια κατανόησης της πιο ταραγμένης περιόδου στην ιστορία της χώρας μας, αλλά και της σύγχρονης Ευρώπης. Ας μη λησμονούμε άλλωστε ότι ο συγγραφέας δεν υπήρξε απλώς ο επιφανέστερος προοδευτικός διανοητής της Ελλάδας, στο πρώτο μισό του περασμένου αιώνα, αλλά και ένας πολιτικός που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις εξελίξεις της εποχής του.
Πέραν των σχετικών με τον εθνικισμό κειμένων, το βιβλίο που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ευρασία περιλαμβάνει και άλλα άρθρα, αγορεύσεις και ομιλίες του Παπαναστασίου (για το εκλογικό σύστημα, το Κομμουνιστικό Κόμμα, τη βασιλεία, τον Ελ. Βενιζέλο και τον πολιτικό γάμο), που αν και παρουσιάζουν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, δεν έχουν θεματική συνάφεια με το πρώτο μέρος και ίσως θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν σε ξεχωριστή έκδοση. Επιπλέον, ο «αμύητος» αναγνώστης θα ωφελείτο αν ο επιμελητής του τόμου είχε παραθέσει επεξηγηματικές εισαγωγές για κάθε κείμενο, τις συνθήκες υπό τις οποίες γράφτηκε και τα γεγονότα στα οποία αναφέρεται.
«Eλληνική Δημοκρατία», σχέδιο του Kωστή Παρθένη. Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «H Δημοκρατία», φύλλο της 25ης Mαρτίου 1924, ημέρα κατά την οποία η Eθνοσυνέλευση εψήφισε την αλλαγή του πολιτεύματος.
Βλέπε σχετικά: Ερνεστ Γκέλλνερ, Εθνη και Εθνικισμός (Αθήνα: Αλεξάνδρεια), Ερικ Χομπσμπάουμ, Εθνη και Εθνικισμός από το 1780 (Αθήνα: Καρδαμίτσα), Ελι Κεντούρι, Εθνικισμός (Αθήνα: Κατάρτι), Αντονι Σμιθ, Εθνική Ταυτότητα (Αθήνα: Οδυσσέας), Μπενεντίκτ Αντερσον, Φαντασιακές Κοινότητες (Αθήνα: Νεφέλη).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου