Ο μύθος της καθαρής φύσης

• 
• ΤΟ ΑΚΟΛΟΥΘΟ ΚΕΙΜΕΝΟ του ιταλού συγγραφέα Κλάουντιο Μάγκρις είναι απόσπασμα άρθρου του που δημοσιεύθηκε στην «Corriere della Sera».

• ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ
• Επτά, Κυριακή 17 Απριλίου 2011  

Αυτές τις ώρες έχουμε μερικές φορές την εντύπωση ότι παρακολουθούμε το τέλος του κόσμου σε απευθείας μετάδοση: τα πελώρια κύματα, το νερό και η φωτιά, που στην Ιαπωνία καταστρέφουν τόσες ανθρώπινες ζωές, φτάνουν στα σπίτια μας. Ξαφνικά, απέναντι στη φύση -την οποία εμείς έχουμε τόσο εξουσιάσει, εκμεταλλευτεί, μολύνει- αισθανόμαστε όπως οι λιλιπούτειοι μπροστά στον Γκιούλιβερ. Τι είναι όμως αυτή η λεγόμενη φύση, στην οποία συχνά οι άνθρωποι αντιπαρατίθενται -άλλοτε με την αλαζονεία του κυρίαρχου και άλλοτε με την ανήσυχη ταπεινότητα του ένοχου καταστροφέα- σαν να μην αποτελούν και αυτοί μέρος της φύσης, σαν να μην είναι και αυτοί φύση, όπως είναι τα ζώα, τα φυτά ή τα κύματα; Οι φυσικές καταστροφές οδηγούν συχνά σε εμβριθείς ιερεμιάδες για την τιμωρημένη υπεροψία του ανθρώπου, ο οποίος έχει την αξίωση να κυριαρχήσει πάνω στη φύση, για την τεχνική που καταστρέφει τη ζωή. Κάθε καταστροφή είναι καλή αφορμή για να ασκήσουμε κριτική στην εμπιστοσύνη στην τεχνική και στην πρόοδο. (...)
Η υπεροψία του ανθρώπου, ο οποίος με την τεχνική του υποτάσσει τη φύση, ή η επιτίμηση αυτής της υπεροψίας εκκινούν από ένα λάθος: από την αντιπαράθεση ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση και από την εξίσου εσφαλμένη αντιπαράθεση ανάμεσα σε φυσικό και τεχνητό. Οπως λέει ένας μεγάλος ύμνος στη φύση, που έγραψε ο Γκέτε -ή μετέγραψε ένας μαθητής του- όλα είναι φύση, ακόμα και αυτό που στα μάτια μας φαίνεται να την αρνείται και είναι αντίθετα μια σκηνοθεσία της. Υπάρχει ο μύθος μιας αγνής και καθαρής φύσης, στο βαθμό που είναι ανέπαφη από κάθε ανθρώπινη επέμβαση, η οποία θα την έφθειρε. Ομως ούτε το πιο καθαρό και αγνό κρασί δεν υπάρχει στη φύση, χωρίς τη δράση αυτού που καλλιεργεί το αμπέλι και τρυγάει το σταφύλι. Ακόμα και οι φωλιές των πουλιών δεν υπάρχουν, χωρίς τη δραστηριότητα αυτών των τελευταίων που τις κατασκευάζουν. Εκείνος ο οποίος, όπως ο Γκέτε, έχει βαθιά συναίσθηση του ότι το ανθρώπινο είδος, όπως και τα άλλα είδη, ανήκει στη φύση, γνωρίζει ότι η παρόρμηση του ανθρώπου να κατασκευάσει μια σκηνή ή ένα σπίτι είναι εξίσου φυσική με εκείνη που ωθεί τους κάστορες να κατασκευάζουν τα φράγματά τους, που αντιτάσσονται στην εξίσου φυσική ορμή των υδάτων.

Ο άνθρωπος δεν καταστρέφει τη «φύση», αλλά συχνά πραγματοποιεί ένα άλλο αμάρτημα, περισσότερο αυτοκαταστροφικό παρά καταστροφικό: απειλεί όχι τη φύση αλλά τον εαυτό του, το είδος του. Τα δηλητηριώδη μανιτάρια δεν είναι λιγότερο φυσικά από τα φαγώσιμα μανιτάρια. Τα εκτεταμένα πετρώματα πλουτωνίου δεν είναι λιγότερο φυσικά από τους ανθισμένους λόφους της Τοσκάνης. Τα αέρια που βγαίνουν από τις εξατμίσεις των αυτοκινήτων δεν είναι λιγότερο φυσικά από το άρωμα των λουλουδιών, επειδή αποτελούνται από χημικά στοιχεία που ανήκουν στη φύση. Απλούστατα, δηλητηριώδη μανιτάρια, παγωμένοι πλανήτες και τοξικά αέρια είναι στοιχεία ολέθρια για το δικό μας είδος, για το οποίο η «φύση» πιθανότατα δεν ενδιαφέρεται περισσότερο απ' όσο ενδιαφέρεται για την εξαφάνιση των δεινοσαύρων.

Η λεγόμενη τεχνική δεν πρέπει επομένως να δαιμονοποιείται σαν ένα αμάρτημα ενάντια στη φύση. Αυτό που πρέπει να καταγγέλλεται είναι η υπερβολή της, η απώλεια του μέτρου της, η συχνά παράλογη και ανόητη κατάχρησή της. Οχι με τόνους υποκριτικής ή αποκαλυψιακής καταδίκης της εξαθλίωσης του ανθρώπου, αλλά με τη σαφήνεια του λόγου, ο οποίος δεν πρέπει να υποταχθεί στη φύση -της οποίας αποτελεί μέρος- αλλά πρέπει να αντιληφθεί τα όριά του, να επιδιώξει την πρόοδο χωρίς να αυταπατάται αλαζονικά ότι αυτή είναι απεριόριστη, αλλά αναμετρώμενος με όλα τα προβλήματα και τις καταστροφές που αυτή δημιουργεί, και να προσπαθήσει να κατανοήσει κάθε φορά πόσο αναγκαίο είναι να προχωρήσει και πόσο αναγκαίο είναι να σταματήσει ή και να κάνει μερικά βήματα προς τα πίσω, αν αυτό είναι δυνατό. Αυτό που μας λείπει είναι αυτή η προειδοποίηση για έναν πιθανό κίνδυνο. Ακόμα και όταν βλέπουμε τις εικόνες της ιαπωνικής τραγωδίας παραμένουμε ήρεμοι, ανόητα πεπεισμένοι ότι ποτέ δεν θα μπορούσε να μας συμβεί κάτι παρόμοιο, όσα πελώρια σφάλματα και αν διαπράξουμε.

Με τον ίδιο τρόπο, όταν πεθαίνει κάποιος από καρκίνο ή από έμφραγμα, είμαστε κατά βάθος πεπεισμένοι ότι αυτό δεν θα μας συμβεί ποτέ. Αυτή η προστατευτική άγνοια του κινδύνου χαρακτηρίζει όχι μόνον τα άτομα αλλά και τους πολιτισμούς, τις κουλτούρες, τις κοινωνίες, που είναι βέβαιες ότι είναι αθάνατες. Ισως και οι πολιτισμοί έχουν τις ενδορφίνες τους, τα ναρκωτικά που τους προστατεύουν από το άγχος της γνώσης ότι αργά ή γρήγορα θα πεθάνουν. (...) Ο κίνδυνος φαίνεται να είναι παρών σε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα. Η στάση και η συμπεριφορά των Ιαπώνων σε αυτήν την περίσταση δίνουν μια μεγάλη απόδειξη του θάρρους, της σταθερότητας και της ψυχραιμίας με τις οποίες ο άνθρωπος κατορθώνει μερικές φορές να αντιμετωπίζει τον κίνδυνο. Αυτή η αξιοπρέπεια και αυτή η ηθική δύναμη δεν έχουν καμία σχέση με την προμηθεϊκή έπαρση εκείνου που νομίζει ότι μπορεί να περιφρονεί ατιμώρητα την αναγκαία για το είδος του ισορροπία, θεωρώντας ότι εκείνη η μορφή της φύσης που αποκαλούμε τεχνική μπορεί να αποσπαστεί από την ολότητα που τη γέννησε και την περιέχει. (...)