To κοινωνικό φαινόμενο της ληστείας

Επανέκδοση της περίφημης μελέτης του Ερικ Χομπσμπάουμ για τις πολιτικές συμβολικές όψεις της παρανομίας και της ανταρσίας

• Του Ν.Ε. Καραπιδακη*, Η Καθημερινή, 06-03-11

• ERIC HOBSBAWΜ
  Ληστές
  μτφ. Νίκος Κούρκουλος
  εκδ. Θεμέλιο, 2010, σελ. 263

Ενα βιβλίο πολλές φορές δουλεμένο και διαρκώς βελτιωμένο και μια ολόκληρη εποχή: 1959-2000. Αυτά είναι και τα χρονολογικά όρια μέσα στα οποία ο Ερικ Χομπσμπάουμ γράφει και εμπλουτίζει, επανεκδίδοντάς το, το βιβλίο του για τους ληστές του (μερικές φορές ήταν και κοινωνικοί). Η τελευταία έκδοση στα ελληνικά, εξόχως μεταφρασμένη από τον Ν. Κούρκουλο, είναι αναθεωρημένη από τον ίδιο τον συγγραφέα που πρόλαβε να λάβει υπόψη τις κριτικές, θετικές και αρνητικές, που του είχαν απευθυνθεί όλα αυτά τα χρόνια.

Ο συγγραφέας δεν χρειάζεται παρουσίαση, είναι από τους αγαπημένους και τιμημένους του ελληνικού κοινού (και όχι μόνο), αφού ικανοποίησε την ανάγκη των Ελλήνων αναγνωστών για την κοινωνική ιστορία. Γι’ αυτήν την τελευταία δεν είχαν μείνει και πολλά περιθώρια στους Ελληνες ιστορικούς, αφού το κοινωνικό γεγονός στην ιστοριογραφία τους συμπιεζόταν αφόρητα από τη συζήτηση περί εθνικής ιστορίας και συνέχειας, αν όχι και περί κατασκευής του έθνους, οδηγώντας συχνά την ελληνική ιστοριογραφία σε μια θεωρητική συζήτηση περί της ιστορίας μας παρά σε ένα εργαστήριο επεξεργασίας εννοιών για την (επιστημονική) μελέτη της. Ετσι οι έννοιες που έπρεπε να τεθούν υπό διερεύνηση χρησίμευαν ως οδηγοί της ίδιας της μελέτης τους. Κοντολογίς οι πραγματικότητες της ιστορίας δεν αντιμετωπίστηκαν ποτέ ως «πράγματα» αλλά ως αξίες επενδυμένες με την ιδεολογία των μελετητών τους (εξ ου και οι ιστορίες του διαφωτισμού χωρίς ουδεμία ιστορία των φορέων του διαφωτισμού, οι πολλές ιστορίες της Εκκλησίας χωρίς ουδεμία ιστορία των εκκλησιαστικών, οι πολλές ιστορίες της πολιτικής χωρίς καμιά ιστορία των πολιτικών κ. ο.κ.). Υπάρχουν θαυμάσιες εξαιρέσεις αλλά χωρίς ιδιαίτερη συνέχεια.

Στο βιβλίο του Χομπσμπάουμ υπάρχει, ευτυχώς, ένα μέρος που χρησιμοποιεί μια από αυτές τις ελληνικές εξαιρέσεις όταν ο συγγραφέας μελετά τους «ληστές» των Βαλκανίων, και αναφέρομαι στις πρωτοποριακές αναλύσεις του Σπ. Ασδραχά για τους κλέφτες και τους αρματολούς (ήδη από τη δεκαετία του 1950!). Δεν χρησιμοποιεί, αντιθέτως, τις εργασίες του Ι. Κολιόπουλου.

Η μελέτη του Ε.Χ., περί ληστών δεν εξαντλείται, εννοείται, στα Βαλκάνια (χαϊντούκοι, τζελαλήδες) ή στην Ελλάδα (κλέφτες και αρματολοί). Θα λέγαμε μάλιστα ότι στην προσπάθεια του συγγραφέα να δει το φαινόμενο της ληστείας (και μάλιστα της κοινωνικής) στην παγκόσμια διάστασή του το διευρύνει τόσο πολύ (από την Κίνα και την Αιθιοπία στο Μεξικό και στην Αργεντινή) που αφήνει την αίσθηση ότι υπό την έννοια «ληστεία» χωρούν τα πάντα. Η εξέγερση, η σύγκρουση ομάδων, κοντολογίς οι αντιφάσεις ενός συστήματος κοινωνικής συγκρότησης.

• Μελέτη

Σε σημείο που να διερωτηθούμε αν η έννοια «ληστές» (bandits), γενικώς, μπορεί να είναι επιχειρησιακή έννοια για επιστημονική μελέτη. Αλλά θα ήταν άδικο για τη σημασία και την ευφυΐα αυτού του βιβλίου να επιμέναμε στα σημεία που προσφέρονται για κριτική και να μην αφεθούμε στη γοητεία του, και την υπέροχη γραφή του. Αλλωστε το βιβλίο ανοίγεται σε ποικίλους προβληματισμούς έτσι που να προσφέρει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να ξανασκεφτεί όλα τα θέματα: Ποια είναι η διαφορά νόμιμης και παράνομης ληστείας; Η διαφορά εξέγερσης, συμβιβασμού και ένταξης του εξεγερμένου; Ποιος είναι ο ρόλος των ληστών στην υποστήριξη μιας έννομης εξουσίας; Η σχέση της ληστείας, γενικώς, με την πολιτική; (η ιστορία του Κουμμουνιστικού Κόμματος Κίνας και του Μάο έχει από αυτήν την άποψη πολύ ενδιαφέρουσες σελίδες). Τι μπορεί να ονομάζουμε κοινωνική ληστεία; Πώς ο θεωρούμενος κακούργος, από το κράτος γίνεται μύθος και εκδικητής για τον χωρικό; Πώς, ποιος και κάτω από ποιες συνθήκες γίνεται ο ληστής;

Ο μυστικισμός (ή σχεδόν) του εκδικητή όπως στην περίπτωση του ξακουστού Λαμπιάο στο Νορντέστε της Βραζιλίας όταν πηγαίνει να συναντήσει τον «μεσσία» πάντρε Σίσερο. Η οικονομία και η πολιτική της ληστείας (κεφάλαιο γεμάτο ιδέες για ένα αντάρτικο). Η ληστεία και η επανάσταση, ως σχέση «διφορούμενη, αμφίβολη και σύντομη» (ένα από τα αγαπημένα θέματα του συγγραφέα).

• Ο συμβολισμός

Οι ληστές απαλλοτριωτές που τόσο απασχόλησαν (και ενέπλεξαν) και τον ίδιο τον Λένιν και τους μπολσεβίκους του. Οι αναρχικοί ληστές και η γοητευτική φυσιογνωμία των Βάσκων αναρχικών αδελφών Σαμπατέ που εξακολουθούν να επιχειρούν χρόνια μετά το τέλος του ισπανικού εμφυλίου. Η συμβολοποίηση του ληστή (εδώ ξαναβρίσκουμε την παλιά ιστορία του μάλλον ανύπαρκτου Ρομπέν των Δασών) αλλά και τους υπαρκτούς Τζουλιάνο και Μπουκουβάλα. Το κεφάλαιο για τις λησταρχίνες, και άρα για τη σχέση ληστών και γυναικών, είναι από τα πιο ενδιαφέροντα αφού έμμεσα αποκαλύπτει την αντιφατικότητα όλου του φαινομένου (αν είναι ενιαίο) όπως στο μότο της συμμορίας του Βραζιλιάνου Λαμπιάο «να μη βιάζουν γυναίκες παρά μόνο για καλούς λόγους».

Συμπέρασμα; Αν και δεν είναι εύκολο να οδηγηθεί κανείς σε ένα συμπέρασμα όταν μπαίνουν προς εξέταση τόσες διαφορετικές εποχές και περιοχές, θα μπορούσαμε να ριψοκινδυνεύσουμε πως οι «ληστές» αποτελούν τη διαρκή κατάργηση του μύθου της κανονικότητας που κάθε κοινωνία προσπαθεί να διατηρεί για τον εαυτό της.

* O Ν. Ε. Καραπιδάκης είναι καθηγητής της Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο.