5 σενάρια για την πορεία της Ευρωπαϊκής Ενωσης

Αθανασόπουλος Αλ. Άγγελος 

ΤΟ ΒΗΜΑ:  04/01/2014

Πώς θα μπορούσε να μοιάζει η Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ) του μέλλοντος; Υπάρχει η δυνατότητα και η επιθυμία για περισσότερη ολοκλήρωση ή η οικονομική κρίση που απείλησε την ίδια την επιβίωση του ενιαίου νομίσματος, του σπουδαιότερου συμβόλου της μεταπολεμικής ευρωπαϊκής ιδέας, από το 2010 και μετά, οδηγεί τα κράτη-μέλη σε αποκλίνουσες πορείες και σε επανεθνικοποίηση των επιλογών τους;

Σε αυτά, μεταξύ πολλών άλλων, τα ερωτήματα επιχειρεί να απαντήσει η πρωτοβουλία «Νέα Συμφωνία για την Ευρώπη» (New Pact for Europe) που ανέλαβαν, στα τέλη του 2012, 10 ευρωπαϊκά ιδρύματα σε μια κίνηση που ξεκίνησε από το Ιδρυμα King Baudouin του Βελγίου και Bertelsmann της Γερμανίας. Στην πρωτοβουλία συμμετείχαν πολιτικοί, ακαδημαϊκοί, στελέχη επιχειρήσεων αλλά και συνδικάτων, ειδικοί σε ευρωπαϊκά θέματα, αλλά και διαμορφωτές της κοινής γνώμης.

Το αποτέλεσμα αυτής της «πνευματικής αναζήτησης» δεν είναι, σε πρώτη φάση, να γίνουν προτάσεις πολιτικής αλλά να προκληθεί μια συζήτηση εν όψει των κρίσιμων, όπως οι περισσότεροι εκτιμούν, ευρωεκλογών του Μαΐου του 2014. Η πρώτη έκθεση, με τίτλο «Στρατηγικές επιλογές για το μέλλον της Ευρώπης», εισηγητής της οποίας είναι ο διευθυντής Μελετών του Κέντρου Ευρωπαϊκής Πολιτικής (European Policy Center - EPC) των Βρυξελλών κ. Γ. Εμμανουηλίδης, παρουσιάζει ουσιαστικά πέντε σενάρια για το πού μπορεί να οδηγηθεί η ΕΕ από εδώ και πέρα.

Ο σκοπός είναι αυτές οι στρατηγικές επιλογές και οι προτάσεις αντιμετώπισης των προβλημάτων να συζητηθούν σε περίπου 50 ανοιχτές εκδηλώσεις σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες ώστε στη συνέχεια να κατατεθεί μια πρόταση «Νέας Συμφωνίας για την Ευρώπη». Οι πέντε στρατηγικές επιλογές, τις οποίες και παρουσιάζει «Το Βήμα», αποπειρώνται να απαντήσουν σε βασικές προκλήσεις για τη σύγχρονη Ευρώπη, όπως π.χ. οι απειλές για την κοινωνική ειρήνη που εμφανίζονται εξαιτίας της υψηλής ανεργίας που έφερε η οικονομική κρίση, το έλλειμμα υποστήριξης στην ΕΕ, η απουσία οράματος και ο κίνδυνος περιθωριοποίησης της Ευρώπης στον σημερινό κόσμο.

1. Διορθώνοντας τα λάθη του παρελθόντος

Το σκεπτικό: Οσα συνέβησαν τα τελευταία χρόνια έδειξαν ότι η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση έχει προχωρήσει παραπάνω από όσο θα έπρεπε. Το ευρώ έχει γίνει μέρος του προβλήματος και όχι της λύσης δηλητηριάζοντας τον εθνικό διάλογο σε κάθε χώρα και τη στάση της κοινής γνώμης έναντι της ΕΕ. Σύμφωνα με το σκεπτικό αυτό, ο στόχος μιας «όλο και στενότερης Ενωσης» (ever closer union) ίσως πρέπει να εγκαταλειφθεί. Για να σωθεί ό,τι μπορεί να σωθεί και ό,τι αξίζει από την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση ίσως απαιτείται μια αναστροφή για να διορθωθούν παρελθόντα λάθη. Και το σημαντικότερο επίτευγμα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης είναι η Ενιαία Αγορά, όχι το ευρώ. Η διάλυση του ευρώ δεν θα οδηγήσει στην κατάρρευση της ΕΕ αλλά μάλλον θα σηματοδοτήσει την αρχή μιας πιο ρεαλιστικής προσέγγισης της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.

Μέτρα-κλειδιά:

α) Συντεταγμένη και συναινετική διάλυση του ευρώ, είτε καταργώντας το είτε δημιουργώντας δύο νομισματικές ζώνες ή επιτρέποντας σε ορισμένες πιο αδύναμες χώρες να αποχωρήσουν.

β) Αξιολόγηση των εξουσιών της ΕΕ ώστε να φανεί ποιες έχουν προστιθέμενη αξία και ποιες όχι ώστε οι δεύτερες να επιστρέψουν σε εθνικό επίπεδο.

γ) Περιορισμός του ρόλου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στη λήψη αποφάσεων με παράλληλη ενίσχυση των εθνικών κυβερνήσεων και κοινοβουλίων.

δ) Ολοκλήρωση της Ενιαίας Αγοράς.    

₂. _{Αν κάτι δεν} έχει χαλάσει, _{µην το} φτιάχνεις

Το σκεπτικό: Η ΕΕ έχει υιοθετήσει τις περισσότερες από τις μεταρρυθμίσεις που χρειάζονται για να ξεπεράσει την κρίση και οι οποίες θέλουν χρόνο για να αποδώσουν. Αυτό που πρέπει να γίνει τώρα είναι να μπουν στη θέση τους τα επόμενα κομμάτια του παζλ. Πρέπει να είμαστε ρεαλιστές και να αποδεχθούμε ότι τα κράτη-μέλη δεν είναι πρόθυμα ή και ικανά να προχωρήσουν περισσότερο, εκχωρώντας κυριαρχία σε τομείς-κλειδιά όπως η φορολογία, η δημοσιονομική πολιτική ή η κοινωνική / εργασιακή πολιτική. Αυτός είναι ο λόγος που η ΕΕ οφείλει να αποφύγει υπεραισιόδοξες προσπάθειες εμβάθυνσης της ολοκλήρωσης που θα μπορούσαν να γυρίσουν μπούμερανγκ και να ενισχύσουν αρνητικές πολιτικές και κοινωνικές συμπεριφορές. Η στήριξη της κοινής γνώμης θα προέλθει από την ικανότητα των κρατών να φέρουν αποτελέσματα, να ενισχύσουν την ανάπτυξη και να δημιουργήσουν δουλειές.

Μέτρα-κλειδιά:

α) Πιο ευέλικτη και καινοτόμα χρήση των διαρθρωτικών κονδυλίων και του Ταμείου Συνοχής μαζί με ολοκληρωμένη στρατηγική για την ανάπτυξη και την απασχόληση.

β) Περιορισμένη διεύρυνση του οικονομικού συντονισμού με «συμβόλαια μεταρρυθμίσεων» μεταξύ κρατών-μελών και Ευρωπαϊκής Επιτροπής που θα συνοδεύονται από ένα μικρό Ταμείο Αλληλεγγύης για την απορρόφηση των κοινωνικών σοκ.

γ) Πλήρης εφαρμογή των νέων δημοσιονομικών κανόνων (π.χ., Two Pack), όχι όμως εισαγωγή νέων.

δ) Μινιμαλιστική τραπεζική ένωση, μαζί με μηχανισμό εκκαθάρισης που θα εξαρτάται κυρίως από τις υπάρχουσες εθνικές αρχές.

ε) Ενίσχυση της συνεργασίας για καταπολέμηση της φοροδιαφυγής και της φορολογικής απάτης.

στ) Ενίσχυση του ρόλου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.

ζ) Μεγαλύτερη ανάμειξη των εθνικών κοινοβουλίων στη λήψη αποφάσεων.

η) Ενδυνάμωση του Eurogroup, των Συνόδων Κορυφής της ευρωζώνης κ.ά., που θα επιτρέψουν στα κράτη να συμμετέχουν περισσότερο στη διαμόρφωση αποφάσεων.

θ) Βελτίωση της λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης (EEAS).   

3. Το µεγάλο βήµα προς τα εµπρός

Το σκεπτικό: Η πρόσφατη εμπειρία έχει αποδείξει ότι η ΕΕ δεν είναι επαρκώς εξοπλισμένη για να ανταποκριθεί στις τρέχουσες και μελλοντικές προκλήσεις. Απαιτείται ένα «μεγάλο βήμα» προς μια πλήρη οικονομική, δημοσιονομική, κοινωνική και πολιτική ένωση, με μια ισχυρή ευρωπαϊκή εκτελεστική εξουσία («ευρωπαϊκή κυβέρνηση») και νομοθετική εξουσία (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο) που θα μπορούν να λαμβάνουν αυτόνομα αποφάσεις για το ευρωπαϊκό συμφέρον. Πρέπει να υπερκεραστεί η αντίφαση τού να υπάρχει ένα υπερεθνικό νόμισμα και την ίδια στιγμή τα κράτη-μέλη να προασπίζονται εθνικά συμφέροντα. Και φυσικά, όσα κράτη είναι πρόθυμα και ικανά δεν θα πρέπει να εμποδίζονται να προχωρούν ταχύτερα, ακόμη και αν αυτό σημαίνει τη δημιουργία ενός «στενού ευρωπαϊκού πυρήνα» (core Europe).

Μέτρα-κλειδιά:

α) Μεγαλύτερος προϋπολογισμός με επιβολή φόρων σε ευρωπαϊκό επίπεδο και αυτόνομη απόφαση από τους ευρωπαϊκούς θεσμούς για το πού θα δαπανηθούν τα κονδύλια.

β) Ιδρυση ευρωπαϊκού υπουργείου Οικονομικών με δικό του προϋπολογισμό, ουσιαστική ικανότητα να δανείζεται και να εκδίδει ευρωπαϊκό χρέος (ευρωομόλογα).

γ) Εκχώρηση οικονομικής κυριαρχίας σε τομείς όπως η φορολογία, η ενέργεια, η εργασία, η βιομηχανία και η κοινωνική πολιτική.

δ) Δυνατότητα βέτο σε εθνικούς προϋπολογισμούς που δεν πληρούν τους κοινοτικούς κανόνες.

ε) Δημιουργία Ευρωπαϊκού Νομισματικού Ταμείου (EMF).

στ) Πλήρης τραπεζική ένωση (με ενιαίο σύστημα εποπτείας, εκκαθάρισης και εγγύησης καταθέσεων).

ζ) Εκλογή ευρωπαϊκής κυβέρνησης (π.χ., Κομισιόν) και άμεση εκλογή του προέδρου της σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

η) Εμβάθυνση ολοκλήρωσης σε κοινή εξωτερική πολιτική και άμυνα (π.χ., εισαγωγή θεσμού ευρωπαίου υπουργού Εξωτερικών).

4. Περισσότερα και καλύτερα

Το σκεπτικό: Οσοι νομίζουν ότι η σταθεροποίηση παλαιότερων επιτευγμάτων είναι αρκετή διαπράττουν λάθος. Η κρίση δεν έχει τελειώσει, περισσότερα χρειάζεται να γίνουν για να χτυπηθούν οι βαθιές ρίζες της και η ΕΕ οφείλει να είναι πιο φιλόδοξη.

Είναι ζωτικής σημασίας να δοθούν περισσότερες εξουσίες στην ΕΕ για να απαντήσει αποτελεσματικά στις μεγάλες προκλήσεις, να τονωθεί η δημοκρατική νομιμοποίησή της και να διεξαχθεί ένας δημόσιος διάλογος για το μέλλον της Ενωμένης Ευρώπης.

Αυτό θα απαιτήσει αξιοσημείωτες αλλαγές στις κοινοτικές Συνθήκες, που πρέπει όμως να συντελεστούν με προσοχή, βήμα προς βήμα. Πολύ πιθανή μοιάζει μια «προσέγγιση πολλών ταχυτήτων», αλλά θα πρέπει να αποφευχθεί τελικά μια «πολυεπίπεδη Ευρώπη».

Μέτρα-κλειδιά:

α) Εντατικοποίηση του μακροοικονομικού συντονισμού και εισαγωγή κατευθυντήριων γραμμών που θα θέτουν πολυετείς προτεραιότητες για την ΕΕ. Αυτές οι γραμμές θα προετοιμάζονται από την Κομισιόν και θα υιοθετούνται από το Συμβούλιο και την Ευρωβουλή.

β) Αύξηση του κοινοτικού προϋπολογισμού και παροχή στην ΕΕ της δυνατότητας να έχει δικά της έσοδα. Τα κράτη-μέλη θα συνεχίσουν να αποφασίζουν πού και πόσα χρήματα θα δαπανώνται.

γ) Δημιουργία θέσης ενός «υπερεπιτρόπου» (super-commissioner) που θα μπορεί να απορρίπτει εθνικούς προϋπολογισμούς που δεν υπακούουν στους ευρωπαϊκούς κανόνες.

δ) Ολοκλήρωση μιας περιορισμένης τραπεζικής ένωσης που θα αποτελείται από Ενιαίο Εποπτικό Μηχανισμό και Ενιαίο Μηχανισμό Εκκαθάρισης, ο οποίος σε ύστατη ανάγκη θα μπορεί να έχει πρόσβαση στα κεφάλαια του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας (ESM).

ε) Εκδοση βραχυπρόθεσμου ευρωπαϊκού δημοσίου χρέους με έντοκα γραμμάτια (eurobills), από κοινού με τα μέλη της ευρωζώνης, ή αμοιβαιοποίηση χρέους υπό πολύ αυστηρές προϋποθέσεις.

στ) Ιδρυση ενός ταμείου που θα προσφέρει οικονομική βοήθεια σε κράτη που υφίστανται οικονομικά σοκ που θα μπορούσαν να θέσουν σε κίνδυνο τη σταθερότητα όλης της ευρωζώνης.

ζ) Ενσωμάτωση της Συνθήκης του ESM και του Δημοσιονομικού Συμφώνου στις κοινοτικές Συνθήκες.

η) Μείωση του αριθμού των επιτρόπων, σύνδεση του αποτελέσματος των ευρωεκλογών με την εκλογή του προέδρου της Κομισιόν, ο οποίος θα πρέπει να έχει και αυξημένο λόγο στην επιλογή των μελών της.

θ) Αύξηση των εξουσιών των ευρωβουλευτών και ίσως δημιουργία μιας «επιτροπής του ευρώ» εντός του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου από βουλευτές που προέρχονται από χώρες της ευρωζώνης.

5. Προς την Ευρώπη των πολιτών

Το σκεπτικό: Ο παραδοσιακός διάλογος για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση που περιστρέφεται γύρω από το δίλημμα «περισσότερη ή λιγότερη Ευρώπη» έχει πλέον εξαντληθεί. Η μεταφορά σε ευρωπαϊκό επίπεδο της έννοιας της πολιτικής και της δημοκρατίας όπως υπάρχει σε εθνικό επίπεδο δεν μπορεί να λειτουργήσει.

Ο λόγος είναι ότι δεν υπάρχει παράλληλα ένας υπερεθνικός πολιτικός διάλογος και τα εθνικά δημοκρατικά συστήματα έχουν παρουσιάσει σημαντικά ελλείμματα.

Απαιτείται θεμελιώδης αλλαγή της ευρωπαϊκής συνεργασίας καθώς οι προκλήσεις είναι πολύπλοκες.

Η λογική πρέπει να είναι μακροπρόθεσμη. Και η ΕΕ δεν μπορεί να υπάρξει αν δεν ενισχύσει την κοινωνική της διάσταση, αν δεν νοιαστεί για τα δικαιώματα των πολιτών της και δεν τους εντάξει στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων.

Μέτρα-κλειδιά:

α) Καλύτερη παρακολούθηση και έλεγχος των κοινοτικών δαπανών, ίσως με την εισαγωγή του θεσμού του «Ευρωπαίου Εισαγγελέα».

β) Αυξημένη συμμετοχή των πολιτών στην ευρωπαϊκή διαδικασία λήψης αποφάσεων με νέα εργαλεία, π.χ. περιφερειακά δημοψηφίσματα.

γ) Ενίσχυση της ικανότητας της ΕΕ να προστατεύει τα πολιτικά δικαιώματα και τις θεμελιώδεις ελευθερίες.

δ) Προώθηση πολιτικών με άμεσα οφέλη για τους ευρωπαίους πολίτες (π.χ., ένα ελάχιστο κοινωνικών δικαιωμάτων ή εγγυημένη πρόσβαση σε υπηρεσίες Υγείας, Παιδείας κ.ά.).

ε) Καθιέρωση του «Χάρτη του Ευρωπαίου Πολίτη».