Κωνσταντίνος Τσουκαλάς: Πληρώνουμε τη χρόνια παθογένεια του ελληνικού κράτους

Ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών περιγράφει τις αιτίες της κρίσης και τις αλλαγές που έχουν επέλθει στην Ευρώπη με την επικράτηση της πολιτικής της λιτότητας και της αγοραίας ορθοδοξίας 

• Μπέκος Γρηγόρης, ΤΟ ΒΗΜΑ: 19/01/2014

«Η ιστορία είναι μάχη, είναι συνεχής πάλη, δεν μπορεί να είναι ούτε υποταγή ούτε άνευ όρων άρνηση» είπε στο «Βήμα της Κυριακής» ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ετσι απάντησε ο ίδιος όταν ρωτήθηκε τι πρέπει να κάνει η πολιτική ηγεσία της χώρας στην παρούσα κρίσιμη περίοδο. Η δουλειά των κυβερνώντων, συνέχισε, είναι «να πιέζουν όσο είναι δυνατόν, ενδεχομένως κάνοντας και λάθη, προς την κατεύθυνση της μεγιστοποίησης των συγκριτικών μας πλεονεκτημάτων, οφείλουν να εκμεταλλευθούν ακόμη και τις δυνατότητες πολιτικής εκβίασης που μας δίνει αυτή η παγκόσμια συγκυρία, αν χρειαστεί». Ο ίδιος υπογράμμισε, ακριβώς επειδή το ευρωπαϊκό πρόβλημα είναι συστημικής φύσεως, ότι η Ελλάδα σήμερα «δεν λειτουργεί μόνο σαν αποδιοπομπαίος τράγος, λειτουργεί και σαν προπομπός μιας επερχόμενης, ευρύτερης κρίσης που δεν έχει πει ακόμη την τελευταία της λέξη». Από τις εκδόσεις Θεμέλιο κυκλοφόρησε πρόσφατα το βιβλίο του «Μορφές συνέχειας, και ασυνέχειας - Από την ιστορική εθνεγερσία στην οικουμενική δυσφορία», στο οποίο συσσωματώνονται κείμενα που επιχειρούν να ακτινογραφήσουν τη σημερινή, σύνθετη πραγματικότητα στον κόσμο, στην Ευρώπη και στην Ελλάδα.

Κύριε Τσουκαλά, πώς βλέπετε τα πράγματα; Οι θυσίες των πολιτών έχουν αντίκρισμα; Αυτή η επίπονη εσχάτως σύγκλιση μπορεί να αποφέρει θετικά αποτελέσματα;

«To ερώτημα είναι τι εννοούμε με τη λέξη "σύγκλιση". Οταν δημιουργήθηκε η Ευρώπη θεωρήθηκε αυτονόητο ότι η νέα οντότητα θα μπορούσε να ολοκληρωθεί σταδιακά. Αποδείχτηκε δύσκολο. Οταν επιχειρείς να κατασκευάσεις ένα νέο σύνολο από τόσο διαφορετικές μεταξύ τους συνιστώσες οι αντιστάσεις είναι αναπόφευκτες. Πολλώ μάλλον που η αναγκαία ομογενοποίηση προϋποθέτει διαδικασίες συνεχούς μεταφοράς πόρων από τις πλούσιες στις λιγότερο πλούσιες περιοχές. Ετσι και μόνον έτσι θα ήταν εφικτό όλοι να αισθάνονται μέλη του ιδίου ιστορικού γίγνεσθαι. Στα πρώτα τριάντα χρόνια της κοινής μας ευρωπαϊκής πορείας επιχειρήθηκε κάτι τέτοιο. Είχαμε μια σειρά από προσπάθειες ανακύκλωσης του οικονομικού πλεονάσματος, προγραμματικές βοήθειες των πλουσιότερων χωρών προς τις φτωχότερες. Αυτό όμως άλλαξε σταδιακά με την επικράτηση της νεοφιλελεύθερης αντίληψης στην Ευρώπη και με την κατάρρευση των  κεϊνσιανών πολιτικών. Αυτό ακριβώς είναι το σημείο στο οποίο μεταλλάχθηκε η Ευρωπαϊκή Σοσιαλδημοκρατία».

Η προοπτική από τούδε και στο εξής;

«Με την κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ και τη Συνθήκη του Μάαστριχτ αμέσως μετά,  άλλαξαν τα πάντα στο επίπεδο της ηγεσίας. Οι αντιστάσεις στην ομογενοποίηση πολλαπλασιάστηκαν και επιβλήθηκε ρητά μια πολιτική αυστηρής δημοσιονομικής λιτότητας, αυστηρής οικονομικής ορθοδοξίας και αυστηρής αγοραίας λειτουργίας. Η πιο πρόσφατη διεύρυνση προς Ανατολάς, επιπλέον, δυσκολεύει ακόμα περισσότερο τη σύγκλιση για την οποία μιλούμε. Θα χρειασθούν άπειρα χρήματα και πολύς χρόνος για να φθάσουν οι φτωχοί Ανατολικοευρωπαίοι το επίπεδο ανάπτυξης των Γερμανών και των Γάλλων. Πιστεύω δε ότι εν μέρει τουλάχιστον η επιλογή αυτή ήταν ενσυνείδητη. Οι εμπνευστές του σχεδίου γνώριζαν ότι με αυτόν τον τρόπο θα ήταν αδύνατη η επιστροφή στο αρχικό σχέδιο, το οποίο ίσχυε μέχρι και τον Ντελόρ, το σχέδιο να φτιάξουμε μια Ευρώπη κοινωνική. Από τη στιγμή που διευρύνεται προς Ανατολάς, η κοινωνική Ευρώπη είναι πια αδύνατη, δεν είναι υπόθεση πια δέκα ή είκοσι ετών, αλλά διακοσίων ή τριακοσίων. Ε, μέχρι τότε μπορεί να εκραγεί και το σύστημα, πράγμα που φυσικά απεύχομαι».

Μιλήσατε προηγουμένως για αντιστάσεις. Μήπως στην περίπτωσή μας αυτές έχουν να κάνουν με τις χρόνιες παθογένειες του ελληνικού κράτους;

«Η Ελλάδα, μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και κυρίως μετά τον Εμφύλιο, ήταν μια κοινωνία που οργανώθηκε γύρω από το κράτος. Το ελληνικό κράτος τη δεκαετία του 1950 ανασυγκροτήθηκε, ως γνωστόν, με την αμερικανική βοήθεια, αλλά υπό όρους. Κύριος στόχος ήταν να αποκατασταθούν οι κοινωνικές ισορροπίες, να επέλθει μια στοιχειώδης σταθερότητα σε ένα εγγενώς ασταθές σύστημα από πολιτική άποψη. Ο βούρδουλας έπρεπε να συμπληρωθεί με καρότο.  Πρώτο μέλημα των κυβερνήσεων εκείνης της εποχής ήταν να αποκατασταθεί η ανύπαρκτη πια τότε μεσαία τάξη, "η σπονδυλική στήλη του έθνους" που έλεγε ο Σπύρος Μαρκεζίνης. Πώς έγινε αυτό; Με την άμεση ή έμμεση χρηματοδότηση ενός νέου στρατού εμπίστων μαζών, με τη δημιουργία ενός ευρύτατου συστήματος εξαρτημένων δημοσίων υπαλλήλων ή και πέριξ του Δημοσίου κινούμενων στρωμάτων που αποτέλεσαν τη βάση ενός συστήματος που από τότε και μέχρι σήμερα αναπαράγεται. Αυτή ακριβώς είναι η ιστορική ιδιαιτερότητα της ελληνικής κοινωνίας. Τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 πια φθάνουμε σε ένα μεγάλο ποσοστό μη παραγωγικών δημοσίων υπαλλήλων σε συνδυασμό με ένα απίστευτα υψηλό ποσοστό αυτοαπασχολουμένων. Την ίδια στιγμή η παραγωγική βάση της ελληνικής κοινωνίας παραμένει ισχνή. Στο πλαίσιο αυτό, ο ρόλος του κράτους εξακολουθεί να είναι σημαντικός. Από τη μια, πολλοί εξαρτώνται από την κρατική προστασία και, από την άλλη, όλοι κρύβονται από την κρατική εξουσία. Ενας συνδυασμός, δηλαδή, κρατολατρίας και κρατοφοβίας. Εξάλλου, το ελληνικό κράτος δεν φτιάχτηκε για να είναι αποτελεσματικό, φτιάχτηκε για να εξισορροπεί κοινωνικές αντιθέσεις και αυτό πληρώνουμε ύστερα από πενήντα χρόνια με αφορμή την τρέχουσα, παγκόσμια και συστημική κρίση. Εξωγενείς και ενδογενείς παράγοντες συνεργούν ώστε να την πληρώσουν οι πιο αδύναμοι».

Μήπως αυτή η επίκληση της ιδιαιτερότητάς μας αποτρέπει τις αλλαγές; Αλλάζει αυτό εν πάση περιπτώσει;

«Κοιτάξτε, τα πράγματα είναι πάντοτε αμφίστομα. Η ιδιαιτερότητά μας δεν είναι ούτε βιολογική ούτε πολιτιστική, έχει να κάνει με την ιστορική θεμελίωση των πραγμάτων που βλέπουμε γύρω μας. Από αυτήν την ιδιαιτερότητα προκύπτουν οι διαφοροποιημένες δομές, νοοτροπίες και κυρίως οι αντιστάσεις απέναντι στην εξουσία. Σκεφτείτε ότι δεν υπήρχε στην Ελλάδα, μέχρι πολύ πρόσφατα, συγκροτημένη αγορά μισθωτής εργασίας, επί παραδείγματι, όπως και το γεγονός ότι εδώ όλες οι σχέσεις ήταν προσανατολισμένες από μια οικογενειοκρατική λογική που παραπέμπει σε ένα είδος προκαπιταλιστικής αμοιβαιότητας, παρά στον καπιταλιστικό ορθολογισμό. Με ρωτήσατε αν μπορεί να αλλάξει αυτό. Ολα αλλάζουν. Σήμερα, έπειτα από τόσα χρόνια ύφεσης και των συνεπειών της, την ανθρωπιστική κρίση που βιώνει η χώρα δηλαδή, είναι πάρα πολύ δύσκολο να μιλήσει κανείς για έναν συστηματικό εξορθολογισμό. Αυτού του είδους ο εξορθολογισμός έχει τεράστιο αριθμό θυμάτων και εδώ έγκειται το μεγάλο λάθος των τελευταίων πέντε ετών κατά τη γνώμη μου».

Δηλαδή;

«Λέω ότι υπάρχει ένας πολιτικός εξωγενής βολονταρισμός που όχι μόνο δεν λαμβάνει υπ' όψιν τις ιδιαιτερότητες της ελληνικής κοινωνίας και - δεν θα έλεγα αδιαφορεί γιατί το ρήμα είναι κάπως ηθικολογικό αλλά - αποφασίζει εις πείσμα και ενάντια στην ελληνική κοινωνία. Τα αποτελέσματα τα βλέπουμε, η κοινωνία είναι υπό έκρηξη. Το ότι δεν εξερράγη ακόμη, έχει ίσως να κάνει με την απόγνωση που δεν οδηγεί πάντα στην έκρηξη. Η αποδιάρθρωση και η ανακατασκευή του πολιτικού συστήματος σήμερα τεκμηριώνει έναν γενικότερο αποπροσανατολισμό που έχει κάποια αντιστοιχία, αν θέλετε, με τη δεκαετία του 1950. Παραδείγματος χάριν, τι είναι αυτή η ανιστόρητη και πολιτικά απαράδεκτη θεωρία των δύο άκρων; Είναι μια προσπάθεια ενός υπό διάλυση πλειοψηφικού συστήματος να πολεμήσει προς όλες τις κατευθύνσεις με τα ίδια όπλα. Οταν εξισώνουν την Αριστερά με τη Χρυσή Αυγή, είναι σαν να λένε ότι η δημοκρατία εξαντλείται σε αυτούς. Η ρητορεία αυτή δεν πιάνει και γι' αυτό σε μεγάλο βαθμό έχει εγκαταλειφθεί. Είναι πρόδηλο ότι ένα σύστημα πολιτικής εκπροσώπησης, αυτό που ξέραμε μέχρι σήμερα, καταρρέει και δεν μπορεί να ελέγξει την κατάσταση, η αδυναμία του είναι διάχυτη».

Αναρωτιέμαι τι θα έλεγε σήμερα ο «αδελφός σας» Νίκος Πουλαντζάς, μιας και υπάρχει ένα κείμενο «με τη σκέψη στο έργο του»...

«Είναι αδύνατο να σας απαντήσω. Ο Πουλαντζάς δεν έζησε ούτε την κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ ούτε την πλήρη εξώνηση της ευρωπαϊκής Σοσιαλδημοκρατίας. Το γεγονός ότι η τελευταία έχει ενσωματωθεί στη νεοφιλελεύθερη συναίνεση είναι η διαπίστωση μιας πραγματικής εξέλιξης. Δεν έχουμε, πλέον, πουθενά κάποια σοσιαλδημοκρατική αντίσταση - δεν αναφέρομαι στο πολιτικό παίγνιο, αυτό γίνεται παντού - απέναντι στον νεοφιλελεύθερο δογματισμό. Δείτε επί παραδείγματι τι κάνει ο γάλλος πρόεδρος Φρανσουά Ολάντ - ανακοίνωσε πρόσφατα περικοπές 50 δισ. ευρώ για την περίοδο 2015-2017 - ο οποίος ακολουθεί κατά γράμμα τη δεσπόζουσα γνώμη, στην οποία μετέχει σαφέστατα και ο ίδιος. Είναι λοιπόν σαφές ότι η τρέχουσα κρίση ξεπερνά κατά πολύ τα σύνορα της χώρας μας. Το μείζον διακύβευμα είναι η Ευρώπη και η επινόηση νέων τρόπων για να μην εκραγεί εις τα εξ ων συνετέθη».