Του Φιλιππου Xατζοπουλου, Η Καθημερινή, 17/01/2009. Ο λογοτεχνικός κόσμος της Γαλλίας, αλλά και οι υπόλοιποι διανοούμενοί της, που γέννησαν τον Διαφωτισμό, στελέχωσαν τη Γαλλική Επανάσταση και αμφισβήτησαν κάθε αυταρχικό ολίσθημα, δεν θα μπορούσαν να απουσιάσουν και να παραμείνουν αποστασιοποιημένοι από τα μεγάλα πολιτικά και κοινωνικά πειράματα του 20ού αιώνα. Η Ρωσική Επανάσταση και η δημιουργική έκρηξη που τη συνόδευσε, προσέλκυσαν πλήθος Γάλλων στη «Μεγάλη Σοσιαλιστική Πατρίδα». Οι επισκέψεις αυτές είχαν συνήθως προσκυνηματικό χαρακτήρα, ενώ το καθεστώς φρόντιζε να προσκαλεί θετικά διακείμενους προς αυτό συγγραφείς. Χαρακτηριστικά παραδείγματα σοβιετικής φιλοξενίας και διεθνιστικής αλληλεγγύης αποτελούν οι επισκέψεις του Αντρέ Μαλρό στην ΕΣΣΔ του 1934, του Αντρέ Ζιντ στη χώρα δύο χρόνια αργότερα, αλλά και αυτή του Ρολάν Μπαρτ στην Κίνα της Πολιτιστικής Επανάστασης το 1974. Οι Γάλλοι διανοούμενοι είναι, όμως, απρόβλεπτοι και δεν ικανοποιούν πάντοτε τις προσδοκίες που τρέφουν οι οικοδεσπότες τους. Ο ιδεολογικός και πολιτικός καιροσκοπισμός του Μαλρό τον προστατεύει από τέτοιο «ατόπημα», την ώρα που ο Ζιντ εκφράζει τις διαφωνίες του με τον σταλινικό αυταρχισμό και ο Μπαρτ κατακεραυνώνει την πνευματική ομοιομορφία και την τυραννική επιβολή της «γραμμής» σε κάθε έκφανση της καθημερινής ζωής των Κινέζων. Η στάση του πνευματικού κόσμου της Γαλλίας τη δεκαετία του 1930 καθορίζεται από τις εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις, όπως είναι η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου και οι τολμηρές φιλεργατικές της μεταρρυθμίσεις, αλλά και από τις διεθνείς συγκυρίες, όπως την επικράτηση του σταλινισμού στην ΕΣΣΔ και τη φυγή του Λέοντος Τρότσκι, τον ισπανικό εμφύλιο, τον αποικιοκρατικό επεκτατισμό και την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. Η ιδεολογική πόλωση είναι έντονη και αποκαλύπτεται κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής, με λογοτέχνες και πνευματικούς ανθρώπους -όπως ο Πιέρ Ντριέ Λα Ροσέλ, ο Σαρλ Μοράς, ο Λουί-Φερντινάν Σελίν και ο Ρομπέρ Μπραζιγιάκ- να επιλέγουν το στρατόπεδο της συνεργασίας και του δωσιλόγου στρατάρχη Πετέν και άλλους - όπως ο Ζιντ, ο Μαλρό, ο Λουί Αραγκόν, ο Αλμπέρ Καμύ και ο Σαρλ Πρεβέρ να προτιμούν την αντίσταση.
Η οξυδέρκεια του Αντρέ Ζιντ και το ερευνητικό του πνεύμα τον έκαναν να σκύψει με μεγάλο ενδιαφέρον πάνω στις ελπιδοφόρες πολιτικές θεωρίες και τα κοινωνικά πειράματα της Σοβιετικής Ενωσης. Ο Ζιντ εδραιώνει τη φήμη του ως δηκτικός ταξιδιώτης από το 1925 κιόλας με το ταξίδι του στη Γαλλική Ισημερινή Αφρική, αλλά και το βελγικό Κονγκό, όπου πείθεται για τα δεινά της αποτρόπαιης και συστηματικής εκμετάλλευσης των τοπικών πληθυσμών.
Η αφρικανική του εμπειρία τον ωθεί σε σαφείς αντι-καπιταλιστικές θέσεις και στο Κομμουνιστικό Κόμμα, όπου στρατεύονται δεκάδες Γάλλοι διανοούμενοι τη δεκαετία του 1930. Τα «κοινωνικά ερωτήματα» που τον απασχόλησαν στο Κονγκό τον κάνουν να στραφεί με ελπίδα προς την ΕΣΣΔ. «Το πυκνό δάσος που με θέλγει και με κάνει να χάνομαι στο εσωτερικό του είναι αυτό των κοινωνικών ζητημάτων. Στην ΕΣΣΔ, τα κοινωνικά αυτά ζητήματα δεσμεύουν την προσοχή σας και σας καταπιέζουν αφόρητα για να σας ξυπνήσουν», γράφει λίγο καιρό πριν επισκεφθεί τη χώρα. Το 1934 ο Ζιντ πηγαίνει στο Βερολίνο, μαζί με τον Αντρέ Μαλρό, για να καταθέσουν ως μάρτυρες υπεράσπισης στη δίκη των κομμουνιστών, που κατηγορούνται για τον εμπρησμό του Ράιχσταγκ τον Φεβρουάριο του 1933, μεταξύ τους και ο Βούλγαρος ηγέτης, Γκιόργκι Ντιμιτρόφ.
Δύο χρόνια αργότερα, υποχωρεί στις εκκλήσεις της Μόσχας συγκινημένος από τις καλές πωλήσεις των βιβλίων του στην ΕΣΣΔ (400.000 αντίτυπα σε λίγους μήνες) και αποφασίζει να ταξιδέψει στη χώρα. Το ταξίδι έχει σαν κεντρικό του άξονα συνάντηση του Ζιντ με τον Μαξίμ Γκόρκι. Ο Γκόρκι, όμως, πεθαίνει την ημέρα άφιξης του Ζιντ στη σοβιετική πρωτεύουσα. Η εκτίμηση που νιώθει ο Στάλιν για το πρόσωπό του είναι τέτοια, που ζητεί από τον Ζιντ να εκφωνήσει τον επικήδειο στην Κόκκινη Πλατεία.
Ο Ζιντ μοιάζει αρχικά να μην έχει αντιληφθεί τις Μεγάλες Δίκες που διχάζουν τη σοβιετική κοινωνία και στέλνουν στον θάνατο πολλούς παλιούς Μπολσεβίκους, προτιμώντας να περιγράψει τις κατασκηνώσεις πιονιέρων, τα πολιτιστικά πάρκα και τα πρότυπα εργοστάσια. Σταδιακά, όμως, η ανοησία του σταχανοφισμού, η ασφυκτική γραφειοκρατεία, η αποτυχία του σχολικού συστήματος και η φίμωση διανοουμένων και επιστημόνων κάνουν την αμφιβολία να φωλιάσει στο μυαλό του πάντοτε αντικομφορμιστή Ζιντ.
Στο βιβλίο του «Επιστροφή από την ΕΣΣΔ», ο Ζιντ αποκαλύπτει την απογοήτευσή του, δίνοντας δίκιο στον Λέοντα Τρότσκι και τον Βικτόρ Σερζ, που τον είχαν προειδοποιήσει για τη σταλινική πραγματικότητα. Την τόλμη του Ζιντ, που βρέθηκε εξοστρακισμένος από τους προοδευτικούς κύκλους μετά τη δημοσίευση της «Επιστροφής», χαιρέτισαν ο Ζαν-Πολ Σαρτρ και ο Αλμπέρ Καμύ, χαρακτηρίζοντας τη στάση του Ζιντ πρωτοπόρα και γενναία.
Μπαρτ: η βαθιά πλήξη στην Κίνα του Μάο...
Με ανυπομονησία αναμένει ο εκδοτικός κόσμος της Γαλλίας την κυκλοφορία των «Τετραδίων» του Ρολάν Μπαρτ από το ταξίδι του στην Κίνα του Μάο και της Μεγάλης Πολιτιστικής Επανάστασης το 1974. Χάρη στην προδημοσίευση των κειμένων στην ιστοσελίδα «Rue89.com», ο αναγνώστης μπορεί να απολαύσει τις δηκτικές περιγραφές του Κοινωνιολόγου για όσα είδε στην Κίνα.
Ο Μπαρτ, μαζί με τη συντακτική ομάδα της επιθεώρησης «Tel Quel» -που αποτελείτο από τον φιλόσοφο Φιλίπ Σολέρς, τη σύζυγό του, Τζουλιά Κριστεβά, τον ποιητή Μαρσελέν Πλενέ και το φιλόσοφο Φρανσουά Βαλς- χάνει αμέσως κάθε ψευδαίσθηση και εξεγείρεται κατά της πλήξης που του προκαλούν οι προσεκτικά χορογραφημένες δραστηριότητες.
Απόλυτος έλεγχος
«Αδιαμφισβήτητο γεγονός: απόλυτος έλεγχος της πληροφόρησης, κάθε πληροφορίας, από την πολιτική μέχρι και τον έρωτα», γράφει στα «Τετράδια». Λίγες ημέρες αργότερα, η ομάδα των Γάλλων διανοουμένων είναι προσκεκλημένη για να παρακολουθήσει την παρέλαση της Πρωτομαγιάς στο Πεκίνο. Ο Μπαρτ γράφει μετά το τέλος της τελετής: «Κούραση και κατάθλιψη. Αυτή η Πρωτομαγιά μου δημιούργησε την εφιαλτική φαντασίωση μιας ανθρωπότητας που παλεύει πολιτικά μέχρι θανάτου για να επιστρέψει στην παιδικότητα. Η παιδικότητα αποτελεί άραγε το μέλλον του ανθρώπου; 10.30 μ.μ. Βγαίνουμε από την ατελείωτη τελετή εξουθενωμένοι και μελαγχολικοί».
Μετά την επιστροφή του στη Γαλλία, ο Μπαρτ δημοσιεύει σχόλιο για την Κίνα και την Πολιτιστική Επανάσταση στη «Monde», που προκαλεί χάρη στην απόλυτη ουδετερότητά του. Σφοδρή επίθεση εξαπολύει κατά του Μπαρτ για το λόγο αυτό, ο Βέλγος ιστορικός και μελετητής της Κίνας, Σιμόν Λέις, που πρώτος αποκάλυψε και κατήγγειλε την παρανοϊκή και καιροσκοπική φύση της Πολιτιστικής Επανάστασης. «Ο Μπαρτ άνοιξε μία πολύ μικρή βρύση χλιαρού νερού. Με το άρθρο του για την Πολιτιστική Επανάσταση στην Κίνα προσδίδει νέο κύρος στην παλαιότατη συνήθεια της ανούσιας συζήτησης. Εκ μέρους του πλήθους των γηραιών κυριών, που κάθε πέντε ή έξι ημέρες κουβεντιάζουν στα τεϊοποτεία, θέλω να απευθύνω ένα μεγάλο ευχαριστώ στον κ. Μπαρτ», έγραφε ο Λέις.
Μαλρό: η καταξίωση του ιδεολογικού καιροσκοπισμού
«Ο Αντρέ Μαλρό δεν θα μπορέσει ποτέ να φθάσει την ηθική ανεξαρτησία, καθώς γεννήθηκε πρόθυμος να εξαγορασθεί». Τα σκληρά αυτά λόγια για τον Αντρέ Μαλρό προήλθαν από τον Λέοντα Τρότσκι, μετά από συνάντηση που είχαν οι δύο άνδρες κατά τη διάρκεια των αδιάκοπων μετακινήσεων του Τρότσκι τη δεκαετία του 1930.
Η εκτίμηση του γηραιού επαναστάτη ήταν εύστοχη. Τον τυχοδιωκτικό του χαρακτήρα απέδειξε, άλλωστε, από νωρίς ο -μετέπειτα υπουργός Πολιτισμού- Μαλρό, όταν συνελήφθη το 1926 στην αποικιακή Καμπότζη αφού είχε αποσπάσει κομμάτια ναών του πολιτισμού των Χμερ, τα οποία σκόπευε να πάρει μαζί του στο Παρίσι. Ο νεαρός Μαλρό κατάφερε τότε να συγκινήσει σημαντική μερίδα της γαλλικής προοδευτικής «ιντελιτζένσια», που μεσολάβησε για την απελευθέρωσή του, εμφανίζοντας τη δίωξή του ως διωγμό αριστερού δημοσιογράφου από την αποικιακή διοίκηση.
Ο Ισπανικός Εμφύλιος προσφέρει στον Μαλρό την ευκαιρία που πάντα αναζητούσε. Ο τυχοδιωκτισμός του αποδεικνύεται χρήσιμος, καθώς πετυχαίνει να ιδρύσει μοίρα μαχητικών αεροσκαφών για λογαριασμό της δημοκρατικής κυβέρνησης. Ο Μαλρό, όμως, δεν υπήρξε ποτέ ο Γάλλος Χεμινγουέι, καθώς υιοθέτησε άκριτα τις εσφαλμένες θέσεις του Κ.Κ. στην Ισπανία, ενώ επιστρέφοντας στο Παρίσι προσπάθησε να πείσει τον Αντρέ Ζιντ να αναβάλει τη δημοσίευση του επικριτικού για την ΕΣΣΔ βιβλίου του.
Ο Μαλρό έχει άλλωστε ταξιδέψει στην ΕΣΣΔ το 1934, με αφορμή το 1ο Συνέδριο Σοβιετικών Λογοτεχνών, ενώ στο βιβλίο που προκύπτει από την επίσκεψη αυτή, τα «Τετράδια της ΕΣΣΔ», αποφεύγει να ασκήσει ευθέως κριτική στο σταλινικό σύστημα διακυβέρνησης, προτιμώντας να περιγράψει τις εμπειρίες του στο πλευρό σπουδαίων λογοτεχνών, όπως ο Μπόρος Πάστερνακ, ο Ιλια Ερενμπουργκ και ο Αλέξης Τολστόι.
Η σταδιακή απομάκρυνση του Μαλρό από τον σταλινισμό, τον οδηγεί στις αγκάλες της γαλλικής γκωλικής Δεξιάς και στον θώκο του υπουργού Πολιτισμού στα μέσα της δεκαετίας του 1960.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου