Η συλλογική ευθύνη στον κόσμο της οικονομίας

Οι κοινότητες ως συντελεστής διαιώνισης της κατάκτησης με όργανο τις φορολογικές λειτουργίες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία

• Του Σπ. Ι. Ασδραχα*, Η Καθημερινή, Kυριακή, 24 Oκτωβρίου 2010

Ο κόσμος της οικονομίας, ορισμένες όψεις της οποίας προσπάθησα να περιγράψω στα δύο τελευταία σημειώματα, έχει ισχυρή θεσμική πλαισίωση και κανόνες που ρυθμίζουν τους τομείς της δραστηριότητάς της. Προεξάρχοντα ρόλο διαδραματίζει η συλλογική ευθύνη. Ακόμη και η ατομική ευθύνη εντάσσεται σε ένα σύστημα αλληλεγγυοτήτων, χωρίς τούτο να σημαίνει ότι δεν υπάρχει ευθύνη απολύτως προσωπική. Οι συλλογικότητες έχουν φυσικά μια εδαφικότητα, μορφώνονται στον χώρο. Είναι ένας χώρος μεταβλητός που αντιστοιχεί στις διοικητικές και δημοσιονομικές ενότητες των απέραντων εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ακραίο παράδειγμα τα όρια των χωριών που είναι επιφορτισμένα με τον έλεγχο της διακίνησης με την οδοφυλακή, τα ντερβενοχώρια όπως ονομάστηκαν και κάποτε μετέπεσαν σε τοπωνύμια. Τα όριά τους; Ως εκεί που φτάνει η φωνή, διαβάζουμε στα συναφή τεκμήρια.

Θα ήταν μακρός και άχαρος για τον αναγνώστη ο κατάλογος των περιπτώσεων όπου ισχύει η συλλογική ευθύνη. Θα μορφολογήσω λίγα παραδείγματα. Ανάμεσα στους φόρους που βάρυναν τους αγροτικούς πληθυσμούς ήταν κι εκείνος που κατέβαλλε το αργό ζευγάρι γης. Προφανώς δεν τον κατέβαλλε ο φευγάτος καλλιεργητής, αλλά η κοινότητα στην οποία ανήκε. Η τελευταία μάλιστα είχε το δικαίωμα να εκποιεί το εγκαταλελειμμένο αγρόκτημα - την «μπάστινα», σλαβικός όρος που απαντά, ωστόσο, και στον Πόντο. Η κοινότητα, αλλοιώς το Κοινόν, είναι ο τυπικός θεσμός που εδράζεται στη συλλογική ευθύνη. Είναι θεσμός παλαιότερος από την εποχή που διαθέτουμε ρητά τεκμήρια γι' αυτόν, κυρίως τον 18ο αιώνα. Αλλοι φόροι (ορθότερα δικαιώματα), μολονότι φαίνονται ως προσωπικοί, επιβάλλονται στον πληθυσμό του χωριού και αυτός πρέπει να τους αποπληρώσει: δικαιώματα, λόγου χάρη, γάμου, δικαιώματα για τη διάπραξη εγκλημάτων ή αδικημάτων και άλλα παρόμοια δικαιώματα, όπως η χορτονομή. Και αυτός ο πληθυσμός των μικρών εδαφικών ενοτήτων, έπρεπε να έχει την εκπροσώπησή του.

Ο όρος «πρωτόγερος» περνά πρώιμα στην οθωμανική ορολογία. Υπήρχαν οι ομόλογοί τους πριν από την κατάκτηση, όπως και η συλλογική ευθύνη για την καταβολή των δικαιωμάτων, με κατ' εξοχήν παράδειγμα το βυζαντινό «αλληλέγγυον», σύμφωνα με το οποίο όσοι είχαν φοροδοτική ικανότητα, οι «δυνατοί», υποχρεούνταν να καταβάλλουν τον φόρο όσων δεν είχαν αυτή την ικανότητα. Δεν ανήκω σ' εκείνους που θεωρούν ότι το αλληλέγγυο ήταν ένα αντιπλουταρχικό μέτρο. Αλλά ας μην πελαγοδρομούμε.

Ας υπενθυμίσουμε ότι για να στερεωθεί μια κατάκτηση, θα πρέπει οι κατακτημένοι να έχουν ήδη μια πλαισίωση, να αποτελούν μια κοινωνία, μια συγκροτημένη συλλογικότητα, όχι υποχρεωτικά ενιαία, αλλά τουλάχιστον πολυκυτταρική. Ακραίο παράδειγμα οι φερέοικοι νομάδες κτηνοτρόφοι, τσιγκάνοι, γιουρούκοι.

Το χαρακτηριστικό της οθωμανικής κατάκτησης συνίσταται στο γεγονός ότι μια κοινωνία επικάθεται σε μιαν άλλη. Μολονότι η κατακτητική κοινωνία έχει λειτουργική διαστρωμάτωση, ωστόσο στο σύνολό της είναι ενιαία, είναι ο κόσμος του Ισλάμ. Οι κατακτημένοι έχουν επίσης τη δική τους διαστρωμάτωση και στο πλαίσιό της πλέκεται η συλλογική ευθύνη.

Ενα από τα πλείστα παραδείγματα, οι συλλογικοί εγγυητές, οι «μπελί κεφίληδες», σύμφωνα με την οθωμανική φορολογία: τυχαίνει, λόγου χάρη, κάθε άτομο χωριστά σε ένα χωριό να οφείλει ένα δάνειο, ανισόποσο από ατομική σε ατομική περίπτωση. Ολοι όμως οι οφειλέτες είναι αλληλέγγυοι ως την αποπληρωμή του δανείου. Οι ίδιες αλληλεγγυότητες ίσχυαν και σε εμπορικές επιχειρήσεις, όταν μάλιστα ανταποκρίνονταν σε κρατική εντολή, όπως λόγου χάρη εκείνες που υπηρετούσαν τον εφοδιασμό της πρωτεύουσας με σιτηρά. Μια τυπολογική προσέγγιση θα μιλούσε για πρόδρομες μορφές μεταγενέστερων εταιρικών σχέσεων, αλλά η προσέγγιση αυτή θα προσέκρουε στη χρονικότητα των οικονομικών θεσμών: οι τελευταίοι ανασηματοδοτούνται και διαφοροποιούνται κατά τη μετάβαση από το ένα οικονομικό σύστημα στο άλλο.

Οι εταιρικές σχέσεις και οι αμοιβαιότητες τις οποίες συνεπάγονται δεν είναι άμοιρες της διαφορετικής κοινωνικής ισχύος των συμβαλλομένων. Οταν ένας έμπορος συνεταιρίζεται με ένα ισχυρό κοινωνικό άτομο που καταθέτει ένα πραγματικό ή ιδεατό κεφάλαιο στην εταιρεία, καθώς βλέπω να συμβαίνει στο προχωρημένο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, και η επιχείρηση αποβαίνει παθητική, ο έμπορος παραγγέλνει στους κληρονομοδιαδόχους του να μην απαιτήσουν τίποτε από τον κοινωνικά ισχυρό εταίρο: ο «ίσκιος» του μας προστατεύει.

Η συλλογική ευθύνη μπορεί στο εσωτερικό της κοινότητας να κατανέμεται σύμφωνα με το επάγγελμα. Μικρό αλλά χαρακτηριστικό παράδειγμα: στην «ταρίφα», δηλαδή (εδώ) το ποινολόγιο της Μυκόνου του 1647 διαβάζουμε ότι αν δεν βρεθεί εκείνος που έκοψε την ουρά ενός αλόγου και πρέπει να καταβάλει δύο γρόσια, τότε το πρόστιμο αυτό οφείλουν να το πληρώσουν οι ψαράδες. Φαίνεται περίεργο αν δεν ξέρει κανείς ότι από τις αλογότριχες φτειάχνανε πετονιές και φυσικά πετονιές φτειάχναν οι ψαράδες. Multum in parvo.

Ας παραμείνουμε στις κοινότητες. Εχουν εξιδανικευθεί από ορισμένη ιστοριογραφική οπτική και όχι απολύτως άδικα. Υπάρχει όμως και η άλλη όψη του νομίσματος: οι κοινότητες ως συντελεστής της διαιώνισης της κατάκτησης. Και τούτο με όργανο τις φορολογικές λειτουργίες της κοινότητας.

Γιατί η κοινότητα εισπράττει, κατανέμει και κάποτε ενοικιάζει τον επιδικαζόμενο φόρο, για παράδειγμα τη δεκάτη των σιτηρών. Δεν σημαίνει ότι ο απαιτούμενος φόρος συγκεντρώνεται πάντα στο σύνολό του: σ' αυτή την περίπτωση καταφεύγει σε δανεισμό, εσωτερικό και εξωτερικό - και πάλι τίθενται σε ενέργεια οι εσωτερικές αλληλεγγυότητες, στις οποίες συμβαίνει να μετέχουν και οι ξενιτεμένοι. Η κοινότητα κωδικοποιεί επίσης το εθιμικό της δίκαιο που κι αυτό έχει το οικονομικό του έδρασμα: ισομοιρία ή προνόμιο των πρωτοτόκων, αρσενικών και θηλυκών, επιστροφή της προίκας στην οικογένεια της μάνας, όταν δεν υπάρχουν απόγονοι.

Δεν πρόκειται να εξαντλήσω σ' αυτό το σημείωμα την τυπολογία της συλλογικής ευθύνης και του συνδρόμου της, τις αλληλεγγυότητες ή το ενδιαφέρον των πιο ανεπτυγμένων κοινοτήτων για τη διάδοση της παιδείας με τον ευεργετισμό που το συνοδεύει και το εξατομικεύει. Είναι κι αυτός ένας από τους κρίκους της αλυσίδας των καταναγκασμών της φορολογικής λειτουργίας, καταναγκασμών από τους οποίους αναδύεται μια άλλη μορφή ευθύνης, η προσωπική: ευθύνη των οικονομικών ηγεσιών, για τη γενέτειρα, που νωρίς ωστόσο, πριν τη δημιουργία του ελληνικού Κράτους, την υπερβαίνει, για να μεταλλαχθεί σε ευθύνη απέναντι στο ευρύτερο σύνολο που το ονόμαζαν «γένος», το έθνος με άλλα λόγια που μορφώθηκε, διαφοροποιούμενο, σε εθνικό κράτος.