Σάββατο 2 Οκτωβρίου 2010

Η επικαιρότητα της σκέψης του Μαρξ και τα «καθήκοντα» των κριτικών στοχαστών

Η διπλή κρίση, οικονομική και οικολογική, που γνωρίζει ο κόσμος μας, αποτελεί έναν ακόμα κρίκο στη μακρά αλυσίδα ρήξεων του σύγχρονου καπιταλισμού ή το ξεκίνημα μιας νέας εποχής; Οι σημερινές εξεγέρσεις μπορούν να εγγραφούν σε μια διαδικασία η οποία οδηγεί σε αυτό που ο μαρξισμός ορίζει ως «επανάσταση»; Πώς μπορεί η ουτοπία, αν αξιοποιήσουμε το κοινωνικό, πολιτικό, πολιτισμικό και ανατρεπτικό δυναμικό της, να γίνει πραγματικότητα;
Αυτά ήταν ορισμένα από τα βασικά ερωτήματα που απασχόλησαν το 6ο Συνέδριο Marx International, με γενικό θέμα «Κρίσεις, εξεγέρσεις και ουτοπίες», το οποίο οργανώθηκε το περιοδικό Actuel Marx και ολοκληρώθηκε χθες Σάββατο στο Παρίσι (Université de Paris Ouest, Nanterre). Με την ευκαιρία αυτή, μιλήσαμε με τον Μιχάλη Βακαλούλη, μέλος της οργανωτικής επιτροπής του Συνεδρίου, τα ερευνητικά ενδιαφέροντα του οποίου, όλα τα τελευταία χρόνια, συνδέονται στενά με τη θεματολογία του συνεδρίου.
"Ε"

Συνέντευξη με τον Μιχάλη Βακαλούλη
* Στις 22-25 Σεπτέμβρη οργανώθηκε στη Γαλλία το 6ο Συνέδριο Marx International. Ποια θέση νομίζετε ότι έχει η μαρξιστική ανάλυση στο πνευματικό κλίμα που κυριαρχεί σήμερα, στη Γαλλία αλλά και διεθνώς;
* Από το πρώτο Διεθνές Συνέδριο Μαρξ (1995) μέχρι σήμερα έχουν σημειωθεί πολλαπλές κοινωνικές και πολιτικές μεταβολές. Η κρίση συσσώρευσης του κεφαλαίου εμφανίζεται πιο εκρηκτική, ενώ η χρεοκοπία των νεοφιλελεύθερων οικονομικών πολιτικών είναι πρόδηλη, ακόμα και στα μάτια των οργανικών ιδεολόγων που τις γιόρταζαν μόλις πριν λίγο με τυμπανοκρουσίες. Το σύστημα έχει επεκτείνει ορμητικά τα όριά του από την παραγωγή στη σφαίρα της αισθητικής και της καθημερινής ζωής, αλλά ξαναβρίσκει τις καταστατικές αντιφάσεις του σε μια ευρύτερη κλίμακα. Η αίσθηση ότι ο σημερινός κόσμος βρίσκεται σε αδιέξοδο, οικονομικό και οικολογικό, πολιτικό και ανθρωπολογικό, είναι διάχυτη στην κοινή γνώμη.
Γιατί στη σημερινή συγκυρία η σκέψη του Μαρξ αποχτά ξανά μια απαράμιλλη επικαιρότητα; Διότι δεν αποτελεί απλώς ένα μνημείο του παρελθόντος που εγκαθιδρύει οριστικές αλήθειες, αλλά ένα εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο κριτικής διάγνωσης του παρόντος και πολιτικής προβολής στο μέλλον. Φυσικά, δεν αρκεί να σκορπίσουμε λίγη μαρξιστική χρυσόσκονη, για να γίνουν οι σχέσεις εκμετάλλευσης πιο αναγνώσιμες και οι κοινωνικές αντιστάσεις πιο βιώσιμες. Οι ιδεολογικές συγκρούσεις δεν εξαντλούνται σε απλές αντιπαραθέσεις ιδεών, αλλά παραπέμπουν στην υλικότητα του συνόλου των μηχανισμών συμβολικής κυριαρχίας (κράτος, αγορά, μεταμοντέρνες δομές εξατομίκευσης). Η σημερινή κρίση δεν σηματοδοτεί μια ιδεολογική παλινόρθωση του μαρξισμού ούτε πιστοποιεί αυτόματα την ερμηνευτική του γονιμότητα. Όμως το ιδεολογικό κλίμα τα τελευταία χρόνια έχει αλλάξει αισθητά και η δεκτικότητα των μαρξιστικών ερωτημάτων κερδίζει έδαφος.
Από αυτή την άποψη, τρεις από τις κυρίαρχες αρνητικές χρήσεις του Μαρξ στις κοινωνικές επιστήμες έχουν μειωθεί σε ένταση, χωρίς βέβαια να έχουν εξαφανιστεί. Πρώτον, η αξιωματική απόρριψη της επιστημονικότητας του μαρξικού έργου: Δεν αναφέρομαι στον Μαρξ, άρα είμαι πραγματικός επιστήμονας. Είναι σαν ένας κριτικός λογοτεχνίας να θεμελιώνει την αντικειμενικότητα της άποψής του στο γεγονός ότι δεν μπήκε καν στον κόπο να διαβάσει το βιβλίο που κρίνει. Δεύτερον, η άρνηση της πρωτοτυπίας του μαρξικού έργου, με πρόσχημα ότι δεν μπαίνει στα καλούπια του ακαδημαϊκού καταμερισμού της εργασίας. Για παράδειγμα, λέγεται ότι δεν υπάρχει «μαρξιστική κοινωνιολογία». Όπως όμως παρατηρούσε ο Ανρί Λεφέβρ, υπάρχουν μαρξιστές στην κοινωνιολογία. Τρίτον, η τάση να αντιπαρατίθεται ο Μαρξ στη σημερινή κριτική κοινωνική θεωρία: A good marxist is a dead one. Και στις τρεις αυτές χρήσεις υπάρχει μια σημαντική μετατόπιση.

* Ποια είναι η φιλοδοξία του φετινού συνεδρίου Marx International που έχει θέμα «Κρίσεις, εξεγέρσεις και ουτοπίες»;
* Ο βασικός στόχος παραμένει ο ίδιος από την αρχή, εκείνο που αλλάζει κάθε φορά είναι η συγκυρία. Η δημόσια συζήτηση εκατοντάδων ερευνητών από όλο τον κόσμο με την ενεργή υποστήριξη δεκάδων περιοδικών κοινωνικών επιστημών αποβλέπει να δημιουργήσει ένα διανοητικό γεγονός που παρεμβαίνει πολιτικά στην ιδεολογική συγκυρία. Το διακύβευμα είναι η ανάλυση των κοινωνικών και νοητικών δομών του ανεπτυγμένου καπιταλισμού στην προοπτική του μετασχηματισμού τους. Η κριτική θεωρία δεν παράγεται όμως από «επαναστάτες του καναπέ» που καταγγέλλουν αδιάκοπα τις κακοδαιμονίες του καπιταλισμού, εμπεδώνοντας κατά παράδοξο τρόπο τη δοξασία ότι το σύστημα είναι παντοδύναμο. Η κοινωνική θεωρία μετατρέπεται σε κριτική στο βαθμό που κατανοεί την ίδια της την ιστορικότητα, αναλύοντας τις συγκρουσιακές πρακτικές, τις πολιτισμικές αντιστάσεις, την αντιφατική παραγωγή της υποκειμενικότητας ενάντια στη μεταμοντέρνα βαρβαρότητα του κεφαλαίου.

Η αριστερή σκέψη στις συνθήκες της κρίσης

* Γιατί η σημερινή αριστερή σκέψη, παρά την οικονομική κρίση και τη συναφή κρίση της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας, δεν μοιάζει ικανή να προσφέρει μια ανάγνωση της κατάστασης με αξιώσεις ηγεμονίας;
* Αν το σύστημα εμφανίζεται ακαταμάχητο, αυτό συμβαίνει γιατί το «αντίπαλο δέος» έχει πάψει να είναι μαχητικό. Ή, καλύτερα, γιατί έχει πάψει να αυτοπροσδιορίζεται με αξιώσεις ηγεμονίας. Η Αριστερά πάσχει από ένα σύνδρομο κατωτερότητας απέναντι στη συστημική υπεροχή. Έχει αποστασιοποιηθεί από τα κοινωνικά της ερείσματα (κυρίως από τα λαϊκά στρώματα), έχει αμβλύνει την ικανότητα ταξικής αντιπροσώπευσης της μισθωτής εργασίας, έχει υποστείλει τη σημαία της κριτικής της καθημερινής ζωής.
Η αριστερή σκέψη παρουσιάζεται τις περισσότερες φορές άνευρη, συμβατική, αδύναμη. Αμήχανη απέναντι στις νέες μορφές επικοινωνίας και μετα-υλιστικής κατανάλωσης που τροποποιούν όχι μόνο την ατομική εκφραστικότητα αλλά και τους όρους της συλλογικής δράσης. Η στρατηγική κατάκτησης, επιρροής και κατοχής της κρατικής μηχανής άλλαξε περισσότερο την Αριστερά από ό,τι η Αριστερά άλλαξε τις δομές εξουσίας και ταξικής κυριαρχίας του σύγχρονου καπιταλισμού.
Αυτό ισχύει και για τις δυο παραλλαγές της Αριστεράς, ρεφορμιστική και ριζοσπαστική. Παρά τις όποιες εκσυγχρονιστικές της επιδόσεις, η σοσιαλδημοκρατία βρίσκεται σήμερα στο εδώλιο της ιστορικής κρίσης. Χρεώνεται όχι μόνο ένα δυσβάσταχτο «κοινωνικό έλλειμμα» που απορρέει από τη διαχειριστική πολιτική της, αλλά κυρίως μια ανικανότητα να επινοήσει ένα νέο σχέδιο δράσης με προοδευτικό κοινωνικοπολιτικό περιεχόμενο. Όσο για τις αντιφιλελεύθερες αριστερές δυνάμεις που αυτοσυστήνονται σαν «φυσικοί» σύμμαχοι των κοινωνικών κινημάτων, εξαντλούν πολύ συχνά τη δυναμική τους σε ρητορικές αντιπαραθέσεις με τις συντηρητικές δυνάμεις, αρκούμενες αυτάρεσκα σε μια «κουλτούρα αντιπολίτευσης». Η κινηματική τους προδιάθεση και στάση δεν είναι ικανός όρος ούτε για να κερδίσουν την κοινή γνώμη με το μέρος τους ούτε για να δώσουν πολιτική προοπτική στις κινητοποιήσεις των εργαζομένων.

Τρεις θεματικοί άξονες: Εργασία, κοινωνικές συγκρούσεις, συμμετοχή των πολιτών
* Ποια θεωρητικά και αναλυτικά «καθήκοντα» πιστεύετε ότι θέτει στην κριτική σκέψη η σημερινή κρίση --κρίση δομική του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού, η κρίση της Ευρώπης, και ειδικότερα η κρίση στην Ελλάδα;
* Δεν υπάρχει κριτική σκέψη εν γένει· υπάρχουν κριτικοί στοχαστές που κάτω από ορισμένες συνθήκες, μέσα από συναντήσεις και συγκρούσεις, αναιρέσεις και μετατοπίσεις θέσεων, κινηματικές εμπειρίες και πολιτικές προβολές μπορούν να λειτουργήσουν σαν επιταχυντές σωματιδίων μιας πολιτικής απελευθέρωσης. Στο χώρο του κινήματος για μια εναλλακτική παγκοσμιοποίηση, για παράδειγμα, υπάρχουν γόνιμοι προβληματισμοί για την ανασυγκρότηση του δημοσίου χώρου, την κινηματική σύγκλιση σε παγκόσμιο επίπεδο, τις μορφές αυτοοργάνωσης των πολιτών ενάντια στη δικτατορία των χρηματιστικών αγορών.
Από αναλυτική άποψη, υπάρχουν τουλάχιστον τρεις θεματικοί άξονες στους οποίους οφείλει να επενδύσει η κριτική σκέψη με αξιώσεις ηγεμονίας.
Ο πρώτος αφορά την κριτική της εργασίας που αποτελεί, σήμερα περισσότερο από ποτέ, τη βασική συνθήκη κάθε κοινωνικής κριτικής. Η εργασία δεν είναι απλώς μια διαδικασία ανάλωσης της εργατικής δύναμης, είναι ταυτόχρονα μια θεμελιώδης εκφραστική μορφή της υποκειμενικότητας. Φυσικά, αυτή η υποκειμενικότητα συγκροτείται σε μεγάλο βαθμό από τους μηχανισμούς εκμετάλλευσης μέσα στην επιχείρηση όπως και μέσα στην κοινωνία. Τείνει όμως να τους υπερβαίνει καταλυτικά, αδιάλειπτα. Ποια είναι η μορφολογία και οι αντιφάσεις αυτού του φαινομένου στη παρούσα φάση συσσώρευσης όπου οι έννοιες του χρόνου εργασίας, της επιχείρησης, της παραγωγής αγαθών, υπηρεσιών και αξιών έχουν ριζικά ανατραπεί; Ποια μορφή παρέμβασης στον τρόπο οργάνωσης της εργασίας και διαχείρισης της επιχείρησης;
Ο δεύτερος θεματικός άξονας αφορά τη μελέτη των κοινωνικών αντιδράσεων και συγκρούσεων που αναπτύσσονται στο εσωτερικό του μεταμοντέρνου καπιταλισμού. Τα συγκρουσιακά φαινόμενα δεν πρέπει να ανάγονται στην αρνητική και καταστροφική τους διάσταση. Αντίθετα, ο ρόλος τους είναι κατεξοχήν παραγωγικός, όχι μόνο για την αποδόμηση του «παλιού» αλλά και για τη συγκρότηση νέων κοινωνικών ανταλλαγών και σχέσεων. Η σχέση των κινημάτων με την πολιτική είναι ένα άλλο τυφλό σημείο που πρέπει να διερευνηθεί. Η κρίση της κηδεμονικής λειτουργίας των κομμάτων πάνω στα κινήματα σ’ όλη την Ευρώπη είναι μια ελπιδοφόρα εξέλιξη γιατί ενέχει τη δυνατότητα διεύρυνσης του φάσματος της συλλογικής κινητοποίησης και πολιτικοποίησης πέρα από τις στενές κομματοκεντρικές περιχαρακώσεις. Το ζήτημα όμως της ισότιμης άρθρωσης κινημάτων και θεσμικής πολιτικής παραμένει ανοιχτό.
Ο τρίτος άξονας παραπέμπει στο ζήτημα των εξουσιών και της συμμετοχής των πολιτών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Η σημερινή κρίση πολιτικής αντιπροσώπευσης, και γενικότερα η κρίση νομιμοποίησης των ιεραρχημένων θεσμών, δεν είναι μόνο φορέας αποσύνθεσης. Μια τέτοια κρίση εκφράζει όχι μόνο μια έλλειψη εμπιστοσύνης στις κρυσταλλωμένες μορφές κοινωνικής κυριαρχίας, αλλά κυρίως τη θέληση των ατόμων να συγκροτηθούν σε ενεργούς παίκτες που διεκδικούν, δρουν, συν-αποφασίζουν. Πρόκειται για μια επέκταση του πεδίου των αγώνων που έχουν σαν κεντρικό διακύβευμα την αυτόνομη συγκρότηση της συλλογικότητας σαν διάδραση ενικοτήτων και όχι σαν σύμφυση ατόμων σε ένα υπερβατικό σύνολο.
Οι νέες μορφές επικοινωνίας, τα κοινωνικά δίκτυα, η τάση αυτοπροσδιορισμού των υποκειμένων με βάση το συγκεκριμένο πράττειν και όχι το αφηρημένο είναι, αποτελούν αντιφατικές εκφάνσεις μιας υπόκωφης επανάστασης εν πλω, που η Αριστερά έχει μια τρομακτική δυσκολία να συλλάβει στη μετασχηματιστική της δυνατότητα. Υπό τον όρο να μην αντιληφθούμε την επικείμενη επανάσταση σαν ετεροχρονισμένο μάρκετινγκ ελπίδας αλλά, για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση του Μαρξ, σαν «έφοδο στον ουρανό» μιας ουτοπίας που «γειώνεται» στη ζωντανή πραγματικότητα αντιφατικά, αποσπασματικά, εδώ και τώρα.
Βέβαια, η προοπτική της κατάκτησης της αυτονομίας δεν πρέπει να μας κάνει να υποτιμούμε τη μαζική εμφάνιση νέων ναρκισσιστικών παθολογιών, την τυραννία της προσωπικής εικόνας σαν αυτοσκοπό, την πικρία και την απογοήτευση των υποκειμένων αντιμέτωπα με τη μη αναγνώριση των ικανοτήτων και των πρακτικών τους. Τέτοια εμπόδια ευδοκιμούν στο έδαφος του ανταγωνιστικού ατομικισμού της αγοράς, της επιχείρησης, της διαφήμισης, της μιμητικής κατανάλωσης.
Το σημαντικό είναι ότι αυτά τα φαινόμενα συνυπάρχουν με τη θέληση αυτονομίας και αυτοδημιουργίας. Σε ό,τι αφορά την ίδια τους τη ζωή, τα υποκείμενα δεν δέχονται να είναι παίκτες δεύτερης κατηγορίας, υποδεέστεροι πολίτες, μη αναγνωρισμένοι από την ιεραρχία μισθωτοί. Θέλουν όχι μόνο να βρίσκονται στο βάθρο (στην αγορά εργασίας, στη πολιτική αγορά, στη διαδικασία λήψης αποφάσεων) άλλα να μπορούν να καρπωθούν το χρυσό μετάλλιο που τους ανήκει. Πρόκειται για μια πρό(σ)κληση που η Αριστερά δεν μπορεί να αγνοήσει, εκτός κι αν αποφασίσει να αποδεχτεί το τίμημα της ιστορικής της καταβαράθρωσης.

  • Τη συνέντευξη πήρε ο Γιάννης Μπαλαμπανίδης 
  • Η ΑΥΓΗ: 26/09/2010
Ο Μιχάλης Βακαλούλης διδάσκει πολιτική θεωρία, μεθοδολογία και κοινωνιολογία της συλλογικής δράσης στο Πανεπιστήμιο Paris VIII. Οι πιο πρόσφατες έρευνές του αφορούν προβλήματα των κοινωνικών κινημάτων, του συνδικαλισμού και των μορφών πολιτικοποίησης στις νέες εργασιακές συνθήκες. Τελευταίο του έργο, η επιμέλεια (σε συνεργασία με τον Pierre Cours Salies και τον Jean Lojkine) του τόμου Nouvelles luttes de classe, Παρίσι, Presses Universitaires de France, 2006.
Προσωπική ιστοσελίδα: http://vakaloulis.wordpress.com/

Δεν υπάρχουν σχόλια: