Η παρακμή της Δύσης

• Της Therese Delpech* / International Herald Tribune

Η «παρακμή της Δύσης» είναι αγαπημένο θέμα συζήτησης όσων επιθυμούν να εκφράσουν απογοήτευση, πόθο για εκδίκηση ή ανοιχτή αντιπαλότητα. Αυτό συμβαίνει με τη Ρωσία, παρότι η ρωσική τέχνη και ο πολιτισμός θεωρούνται αναπόσπαστο τμήμα της δυτικής κληρονομιάς, με την Κίνα, η οποία αναμένει την «ιστορική της στιγμή» με ελάχιστα συγκεκαλυμμένη ανυπομονησία, και με το Ιράν, τον αυτόκλητο λαμπαδηδρόμο του Ισλάμ σε όλο τον κόσμο. Ανεξάρτητα από το αστήρικτο του επιχειρήματός τους, όσοι πιστεύουν στη δυτική παρακμή αξίζουν να τους αναγνωρίσουμε μία εύστοχη διαπίστωση: Ο δυτικός κόσμος εμφανίζεται ολοένα και πιο απρόθυμος να συνεχίσει να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ανθρώπινη ιστορία.

Οι επικριτές του δυτικού πολιτισμού ξεχνούν, όμως, κάτι πολύ σημαντικό: Η παρακμή αποτελεί ένα από τα αγαπημένα θέματα του πολιτισμού της Δύσης, από τα «Eργα και Ημέρες» του Ησίοδου στην αυγή του ελληνικού πολιτισμού, μέχρι και στο πιο γνωστό -αν και μέτριο- έργο του Oσβαλντ Σπένγκλερ «Η Παρακμή της Δύσης» των αρχών του 20ού αιώνα. Το θέμα της παρακμής, που διατρέχει την ιστορία μας σαν ρεφρέν πληκτικού τραγουδιού, δεν οφείλεται σε φόβο των νεωτερισμών, που άλλωστε ευνόησαν τον δυτικό πολιτισμό, αλλά στη φοβία της κατάρρευσης. Αυτό δεν αποτελεί μόνο αναπόσπαστο τμήμα της ιουδαιοχριστιανικής μας παράδοσης. Πριν ακόμη από την πτώση του Εωσφόρου και των εκπεσόντων αγγέλων, οι Ελληνες είχαν περιγράψει στη μυθολογία τους την πτώση των Τιτάνων. Και στις δύο περιπτώσεις, οι αποδέκτες των μύθων αυτών μετέφεραν στους απογόνους τους τον φόβο και τη μνήμη της απώλειας.

Οι φιλοσοφικές ή λογοτεχνικές εκδοχές του θέματος της παρακμής είναι αμέτρητες. Στον Τίμαιο του Πλάτωνα, η σταδιακή παρακμή διακόπτεται μόνο χάρη στην παρέμβαση των θεών. Στον «Χαμένο Παράδεισο», ο Τζον Μίλτον περιγράφει τη μάχη μεταξύ των αγγέλων με τόσο γλαφυρό τρόπο, που ο Μπερνάρ Μπρόντι χρησιμοποίησε εδάφιο του ποιήματος για να προλογίσει ένα από τα βιβλία του για την ατομική βόμβα.

Οι εικόνες ενός λαμπρού μέλλοντος αποτελούν αποκλειστικότητα του δυτικού πολιτισμού. Το μέλλον, όπως περιγράφεται από τους επαναστάτες, καταλήγει στην καταστροφή, όπως απέδειξε περίτρανα και ο περασμένος αιώνας. Οι Δυτικοί συγγραφείς, ακόμη και όσοι φημίζονται για τον ενθουσιασμό τους, προβάλλουν ισχυρή δόση απαισιοδοξίας. Ο Ιμάνουελ Καντ, για παράδειγμα, το σχέδιο του οποίου για παγκόσμια ειρήνη συγκινεί πλείστους όσους σύγχρονους διανοούμενους, δήλωσε ότι «τίποτε το ευθύ δεν μπορεί να προέλθει από τη στραβή ξυλεία της ανθρωπότητας».

Οι Ευρωπαίοι, όμως, ουδέποτε πέτυχαν να μεταδώσουν το συμπέρασμα αυτό στους Αμερικανούς, ο Κήπος της Εδέμ των οποίων μοιάζει να μη διαθέτει έναν καίριο παίκτη: το φίδι. Η απουσία αυτή γίνεται εμφανής στην κυβέρνηση Ομπάμα, που απλώνει την αγκαλιά της προς όλες τις κατευθύνσεις, χωρίς να φοβάται τους κινδύνους. Ο Αμερικανός πρόεδρος θα έπρεπε να ξαναδιαβάσει Χέρμαν Μέλβιλ, έναν από τους καλύτερους Αμερικανούς λογοτέχνες, που ασχολήθηκε με το θέμα του κακού.

Η εμμονή στην παρακμή έχει, όμως, και επικίνδυνες επιπτώσεις, που έχουν να κάνουν με την απογοήτευση ή ακόμη χειρότερα με την αδιαφορία απέναντι στην πτώση. Είναι άλλωστε γνωστό ότι η παραίτηση συνοδεύεται από σαφές αίσθημα ανακούφισης, που μας κάνει να πούμε: «Αν έτσι πάνε τα πράγματα, τι μπορώ εγώ να κάνω γι’ αυτό;».

Η ενασχόληση με την παρακμή μπορεί, όμως, να οδηγήσει και σε εποικοδομητική αυτοκριτική και στην αναγνώριση των ηθικών σφαλμάτων που οδήγησαν στην κατάσταση αυτή. Εθνη που αρνούνται να εξετάσουν κριτικά το παρελθόν τους δεν θα φθάσουν ποτέ στην ιστορική ωριμότητα.

Στο σημείο αυτό, η υπεροχή της Δύσης έναντι της Ρωσίας και της Κίνας είναι συντριπτική, χάρη στις δεκαετίες που δαπανήθηκαν σε μια προσπάθεια ερμηνείας της διαρκούς παρακμής. Ακόμη και σήμερα, οι Ευρωπαίοι συνειδητοποιούν ότι βρίσκονται «μέσα στα συντρίμμια μεγάλης καταιγίδας», όπως είχε γράψει ο Μπαλζάκ για τους πολίτες της Γαλλικής Επανάστασης.

Μόνο η περισυλλογή και η ιστορική μνήμη μπορούν να μας δώσουν τη δύναμη να προβλέψουμε τις επερχόμενες καταστροφές και ίσως να τις αποφύγουμε. Αν και η ενδοσκόπηση είναι αναγκαία, δεν επαρκεί. Ο δυτικός κόσμος πρέπει ακόμη να αντιμετωπίσει πολλά ακανθώδη προβλήματα: η σταδιακή εξαφάνιση των κρίσιμων ζητημάτων που πυροδοτούσαν τη φαντασία οδήγησε σε δραματική συρρίκνωση του πνευματικού βίου. Η «εκδίκηση του ιερού», η επάνοδος δηλαδή της θρησκείας στο προσκήνιο με την πλέον βίαιη και μισαλλόδοξη εκδοχή της, καταδεικνύει το πνευματικό κενό της κοινωνίας μας.

Η Δύση αρχίζει αυτή την περίοδο να εξετάζει τα κορυφαία αυτά ζητήματα. Το χάρισμα της μνήμης, όμως, που υπόσχεται ψυχική ίαση από τις παραπάνω αγωνίες, αποτελεί τη μόνη διέξοδο. Το θέμα της παρακμής και η μελέτη του δεν πρέπει έτσι να αποσκοπεί σε τεχνητή διαιώνιση ενός παρηκμασμένου πολιτισμού, ούτε και να αποτελέσει προάγγελο επερχόμενου «ασιατικού αιώνα». Τι σημαίνει, άλλωστε, αυτό και ποιος είναι άραγε σε θέση να πει αν αυτό θα είναι καλό ή κακό για την ανθρωπότητα;

Το μέλλον θα μας φανεί λιγότερο ζοφερό αν αντλήσουμε συμπεράσματα από μία απλή αλήθεια: Οσοι διαθέτουν τα μέσα για να γράφουν ιστορία είναι εκείνοι που συνειδητοποιούν καλύτερα την τραγική φύση της. Οι καταστροφές του 20ού αιώνα είναι μέρος της κληρονομιάς μας. Είμαστε πλάσματα της παρακμής και της αβύσσου, διψασμένα για αναγέννηση και σωτηρία. [Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 25/12/2009]

* Η αρθρογράφος είναι διευθύντρια στρατηγικών μελετών της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας της Γαλλίας.