Διδάγματα της χρονιάς που φεύγει

• Tου Γιωργου Παγουλατου*, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 25/12/2009
  

Το φοβερό 2009, έτος παγκόσμιας ύφεσης, μας αφήνει όχι με κρότο, ούτε με λυγμό, αλλά με μια παρέλαση (προσωρινών και ενίοτε αντιφατικών) διδαγμάτων. Ορισμένα μας ήταν ήδη γνωστά. Αλλα μας φάνηκαν άγνωστα διότι τα είχαμε ξεχάσει. Αλλα πάλι γνωρίζαμε ότι τα αγνοούμε - μας ήταν γνωστά-άγνωστα. Και άλλα είναι ακόμα πολύ νωρίς να τα μάθουμε.

Γνωρίζαμε, για παράδειγμα, ότι η παγκόσμια αλληλεξάρτηση αγορών και οικονομιών είχε προχωρήσει χωρίς προηγούμενο. Αγνοούσαμε (αλλά εν γνώσει μας) τις ακριβείς διαστάσεις και δυνητικές συνέπειες αυτής της αλληλεξάρτησης: δεν ξέραμε ότι η αδυναμία των ενυπόθηκων δανειστών του Σινσινάτι και του Σακραμέντο να αποπληρώσουν τα δάνειά τους θα οδηγούσε σε ουρές καταθετών στη Σκωτία και στρατιές ανέργων στην Ισπανία. Δεν ξέραμε (αν και μπορούσαμε να το φανταστούμε) ότι η μεγαλύτερη μεταπολεμική κρίση του υπερφιλελεύθερου χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού θα μετεξελισσόταν σχεδόν σε κρατικό καπιταλισμό, με κυβερνητικές παρεμβάσεις συνολικού παγκόσμιου ύψους 14 τρισ. δολαρίων για τη διάσωση και ενίσχυση τραπεζών.

Γνωρίζαμε ότι η παγκοσμιοποίηση των αγορών δεν συνοδεύτηκε από υπερεθνικούς κανόνες και διακυβέρνηση για το ενδεχόμενο αποτυχίας των αγορών. Ξέραμε ότι, ενώ οι αγορές είναι παγκόσμιες, η πολιτική παραμένει κυρίως τοπική σε εθνικό επίπεδο. Είχαμε όμως ξεχάσει την πολιτική οικονομία: όπως η διόγκωση του κράτους δημιουργεί ισχυρές συντεχνίες (βλέπε ΟΛΠ), έτσι και η διεθνοποίηση των αγορών διογκώνει τη δύναμη ιδιωτικών συμφερόντων, τόσο ώστε η πολιτική που τα απελευθέρωσε να μην μπορεί πια να αντιστραφεί. Το τζίνι δεν ξαναμπαίνει στο μπουκάλι. Μάταιη η προσπάθεια να χαλιναγωγηθούν οι αμερικανικές επενδυτικές τράπεζες. Και η κραταιά Γουόλ Στριτ οδηγεί στην αμερικανική απόρριψη της ευρωπαϊκής πρότασης για φορολόγηση των βραχυπρόθεσμων χρηματιστικών συναλλαγών (φόρος Τόμπιν), που θα χρηματοδοτούσε τις αναπτυσσόμενες χώρες και την καταπολέμηση της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Τα εγχώρια συμφέροντα επηρεάζουν καθοριστικά την εξωτερική οικονομική πολιτική - αλλά κι αυτό το ξέραμε.

Η κρίση μας έμαθε (ή μας θύμισε;) πόσο σχετική είναι η επιτυχία και η αποτυχία. Ελάχιστο καιρό πριν, η Γερμανία θεωρείτο ένας βραδυκίνητος γίγαντας, η Γαλλία παρακμάζουσα χώρα, κι οι δύο εκπροσωπούσαν ό,τι παρωχημένο στον δυτικό κόσμο. Ο αγγλοαμερικανικός χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός, απελευθερωμένος και ρωμαλέος, κυριαρχούσε ως πρότυπο δυναμισμού προς υιοθέτηση. Η κρίση έδειξε ότι αυτό που ονομάζαμε «εντυπωσιακή επιτυχία» ήταν τελικά μια τεράστια φούσκα, που έσκασε πέφτοντας στα κεφάλια όσων την θαύμαζαν, ενώ οι επιβάτες της διέφευγαν με χρυσά αλεξίπτωτα. Τώρα η Αμερική ξαναζεί μέρες του ’30, ο Βρετανός υπουργός Βιομηχανίας επισκέπτεται τη Γαλλία για να μελετήσει το βιομηχανικό της μοντέλο, η Γερμανία παραμένει στο τιμόνι της ευρωπαϊκής οικονομίας και οι ελλειμματικές οικονομίες της υπερκατανάλωσης την εκλιπαρούν να χαμηλώσει λίγο τις εξαγωγές της για να μπορέσουν να βγουν από την κρίση. Ο «κελτικός τίγρης» της Ιρλανδίας είδε πλούτο δεκαετιών να εξανεμίζεται, οι βαλτικές χώρες το 2009 έχασαν 16% του ΑΕΠ τους, και η Ισλανδία του άλλοτε διαστημικού τραπεζικού συστήματος επέστρεψε ξανά στην αλιεία του μπακαλιάρου. Είναι βέβαια νωρίς για τελικά συμπεράσματα, αλλά ένα φαίνεται πιθανό: η υπέρμετρη, αγγλοαμερικανικού τύπου διόγκωση του χρηματοπιστωτικού κλάδου δεν ωφελεί παρά μόνο τα στελέχη του, σωρεύοντας τεράστια ρίσκα για το σύνολο της οικονομίας.

Ομως τα συμπεράσματα δεν είναι ούτε διαχρονικής ούτε οικουμενικής εμβέλειας. Παράδειγμα; Εδώ στην Ελλάδα έχουμε την αντίστροφη σχέση. Διεθνώς η κρίση ξεκίνησε από τις τοξικές επενδύσεις των τραπεζών, και μέσω πιστωτικής ασφυξίας επεκτάθηκε στην πραγματική οικονομία οδηγώντας σε δημοσιονομική κρίση, καθώς οι κυβερνήσεις κατέβαλαν δισεκατομμύρια για να στηρίξουν τις τράπεζες και να αναθερμάνουν την οικονομία. Ομως, η οικονομική κρίση της Ελλάδας έχει αντίστροφη φορά: είναι κρίση του ελληνικού δημόσιου χρέους, αποτέλεσμα της προϋπάρχουσας υπερχρέωσης και των ελλειμμάτων, που τώρα απειλεί να συμπαρασύρει και τις υγιείς ελληνικές τράπεζες. Για τους άλλους, η κρίση του 2009 ήταν αποτέλεσμα αποτυχίας των τάχα αυτορρυθμιζόμενων αγορών. Για εμάς είναι το επιστέγασμα χρεοκοπίας ενός πολιτικά εκπορνευμένου κράτους. Και η διεθνής μετακίνηση του εκκρεμούς από την αγορά προς το κράτος και τη ρύθμιση, μας βρίσκει δυστυχώς με αυτό το χρεοκοπημένο ελληνικό κράτος.

Θυμηθήκαμε τέλος ότι η ιστορία συχνά πορεύεται με ειρωνεία. Η οικονομική κρίση παράγει παντοδυναμία του οικονομικού ντετερμινισμού, την ώρα που διεθνείς οργανισμοί, αγορές, και η ίδια η ορθόδοξη οικονομική επιστήμη (με λίγες εξαιρέσεις) αντιμετωπίζουν τη μεγαλύτερη μεταπολεμική αποτυχία τους. Και η δική μας εξάρτηση από τις διεθνείς αγορές και τους οίκους αξιολόγησης φτάνει στο απόγειό της, την ώρα που η αξιοπιστία των τελευταίων βρίσκεται στο ναδίρ. Ομως αυτό δεν αλλάζει τίποτα από τις βαρύτατες συνέπειες της εξάρτησης: δεν επιλέγεις τους κριτές σου, ιδίως αν βρίσκεσαι σε θέση αδυναμίας. Κι αυτό το γνωρίζαμε.

Είναι πολύ νωρίς να ξέρουμε πού θα μας βγάλει αυτή η κρίση. Αλλά αν μας οπλίσει με λίγη παραπάνω αυτογνωσία, κάτι θα έχει κερδηθεί.

* Ο κ. Γ. Παγουλάτος είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.