Το μήνυμα Ομπάμα στα Δεκεμβριανά του Σικάγο - Κατάληψη με έγκριση του προέδρου

Του PETER DREIER *

Ο Μπαράκ Ομπάμα, με τον διορισμό της Χίλντα Σολίς επικεφαλής του υπουργείου Εργασίας, ικανοποίησε τα συνδικάτα και θορύβησε τους συνδέσμους των εργοδοτών.

ΕΙΡΗΝΗ ΚΑΝΑ.

Παρ' όλο που οι πρώτες επιλογές του στον τομέα της οικονομίας δείχνουν μάλλον «κεντρώες», η είσοδος στην κυβέρνησή του μιας ισπανόφωνης βουλευτίνας από το Λος Αντζελες, η οποία δεν δίστασε, πριν από μερικά χρόνια, να ταχθεί στο πλευρό των καθαριστριών, που απεργούσαν, αποτελεί, αν μη τι άλλο, ένδειξη για το ότι ο Λευκός Οίκος δεν θα είναι πια εχθρικός απέναντι στα συνδικάτα. Η κατάληψη ενός εργοστασίου στο Σικάγο επιβεβαιώνει αυτή την εντύπωση.

Στις αρχές Δεκεμβρίου του 2008, μετά την ξαφνική ανακοίνωση της απόλυσής τους, 240 εργάτες της εταιρείας Republic Windows & Doors στο Σικάγο κατέλαβαν παράνομα επί έξι ημέρες το εργοστάσιο στο οποίο δούλευαν. Ολοι τους ήταν μέλη της United Electrical Radio and Machine Workers of America (Ενωση Ηλεκτρολόγων και Χειριστών Μηχανών της Αμερικής), ενός μικρού, πολύ μαχητικού συνδικάτου που πρόσκειται στην αριστερή πτέρυγα του αμερικανικού εργατικού κινήματος.

Δωρεές και μηνύματα συμπαράστασης -ανάμεσά τους και από τον νεοεκλεγέντα πρόεδρο Μπαράκ Ομπάμα- συνέρρευσαν από τις τέσσερις γωνιές των ΗΠΑ. Και το τόλμημά τους ευοδώθηκε, αφού πέτυχαν ό,τι ζητούσαν: αποζημίωση για εξήντα εργάσιμες ημέρες, την καταβολή του επιδόματος αδείας και την παράταση της ιατροφαρμακευτικής τους κάλυψης για δύο μήνες.

Πριν από 28 χρόνια, ένας κοινωνικός αγώνας που είχε ξεσπάσει στο ξεκίνημα της προεδρικής θητείας του Ρόναλντ Ρέιγκαν είχε εντελώς διαφορετική έκβαση. Μόλις λίγες μέρες αφότου 13.000 ελεγκτές εναέριας κυκλοφορίας ξεκίνησαν την απεργία τους, στις 3 Αυγούστου του 1981, το συνδικάτο τους υποχρεώθηκε να καταβάλει πρόστιμο πολλών εκατομμυρίων δολαρίων. Ξεκίνησαν δικαστικοί αγώνες εναντίον 72 ηγετικών στελεχών τους, ενώ οι 12.000 ελεγκτές εναέριας κυκλοφορίας που αρνήθηκαν να συμμορφωθούν με την εντολή να επιστρέψουν χωρίς καθυστέρηση στις θέσεις τους έλαβαν επιστολή απόλυσης.

Στηριζόμενος στο γεγονός ότι οι ελεγκτές δεν είχαν δικαίωμα στην απεργία, ο Ρόναλντ Ρέιγκαν [τον οποίο, παρεμπιπτόντως, το συνδικάτο τους, που είχε διαρρήξει τις σχέσεις του με την American Federation of Labor - Congress of Industrial Organizations (Αμερικανική Ομοσπονδία Εργατών - Συνέδριο Βιομηχανικών Οργανώσεων, AFL - CIO), είχε καλέσει τα μέλη του να τον ψηφίσουν λίγους μήνες νωρίτερα... ] τους είχε επιστήσει την προσοχή με μεγάλη αυστηρότητα:

«Οσοι δεν δηλώσουν "παρών" σήμερα το πρωί, θα έχουν παραβιάσει τον νόμο και, αν δεν προσέλθουν στην εργασία τους μέσα στις επόμενες 48 ώρες, θα θεωρηθεί ότι παραιτούνται από τη θέση τους και θα ανακληθούν». Η παταγώδης αποτυχία εκείνου του κινήματος συνοδεύθηκε από μια πολύ απότομη -και μεγάλης διάρκειας- μείωση του αριθμού των απεργιών(1).

• Δίπλα στους απεργούς

Ο Ομπάμα, βέβαια, είναι Δημοκρατικός και όχι Ρεπουμπλικάνος, όπως ο Ρέιγκαν, ωστόσο η σπουδή με την οποία τάχθηκε στο πλευρό των απεργών δηλώνει μια πρωτοφανή τόλμη, έστω και μέσα στους κόλπους της πολιτικής του οικογένειας. Ακόμα και ο Φραγκλίνος Ντ. Ρούσβελτ, η πλέον εξέχουσα μορφή του αμερικανικού προοδευτικού χώρου -για να μην αναφερθούμε καν στους προέδρους Τζίμι Κάρτερ και Μπιλ Κλίντον, οι οποίοι επέδειξαν μια εξαιρετικά διακριτική υποστήριξη απέναντι στο συνδικαλιστικό κίνημα- ανταποκρίθηκε στις διεκδικήσεις των εργατών μόνο μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, τον Μάρτιο του 1933, κι ενώ το ποσοστό της ανεργίας έφτανε το 25%.

Απέναντι στην ανησυχητική επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης, η δράση των εργαζομένων στη Republic Windows θυμίζει τους αγώνες των εργατών κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Υφεσης ή των υπερασπιστών των πολιτικών δικαιωμάτων τη δεκαετία του 1960. Η κατάληψη του εργοστασίου, που κατασκευάζει πόρτες και παράθυρα, προετοιμάστηκε με προσοχή.

*Τον Νοέμβριο, κάποιοι υπάλληλοι διαπιστώνουν ότι τμήματα του εξοπλισμού αρχίζουν να εξαφανίζονται. Τη νύχτα, καθώς επιθεωρούν την περιοχή, κατορθώνουν να εντοπίσουν το υλικό, το οποίο έχει διοχετευθεί σε έναν πολύ κοντινό εμπορευματικό σιδηροδρομικό σταθμό. Ενα μόνο συμπέρασμα βγαίνει: η διεύθυνση ετοιμάζεται να κλείσει το εργοστάσιο. Αυτό που εξακολουθούν να αγνοούν οι εργαζόμενοι είναι ότι οι ιδιοκτήτες έχουν ιδρύσει επίσης μια νέα εταιρεία, την Echo Windows κι ότι έχουν εξαγοράσει ένα άλλο εργοστάσιο παραθύρων, όπου οι εργάτες δεν είναι οργανωμένοι σε συνδικάτο, στη μικρή πόλη Ρεντ Οουκ, στην Αϊόβα.

*Ο Μαρκ Μάινστερ, μέλος της United Electric, έχοντας καταλάβει πια τι «παίζεται», έρχεται σε επαφή με τον Αρμάνδο Ρόμπλες, ο οποίος δουλεύει εδώ και οχτώ χρόνια στη Republic Windows και ηγείται του τοπικού συνδικάτου.

Οι δυο άντρες εξετάζουν το ενδεχόμενο να καταλάβουν το εργοστάσιο, μολονότι συνειδητοποιούν τους κινδύνους που ελλοχεύουν: όπως, για παράδειγμα, να συλληφθούν για παραβίαση ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Μόλις, όμως, ο Ρόμπλες υποβάλλει την πρόταση στους συναδέλφους του, όλοι δηλώνουν έτοιμοι να περάσουν στη δράση. «Εμποδίζαμε τα παράθυρα που είχαν ήδη κατασκευαστεί να βγουν από το εργοστάσιο, οπότε είχαμε ένα συγκριτικό πλεονέκτημα στις διαπραγματεύσεις» εξηγεί ο Μέρβιν Μάκλιν, ειδικευμένος εργάτης και αντιπρόεδρος του τοπικού παραρτήματος του συνδικάτου(2).

*Στις 2 Δεκεμβρίου, ο Μπάρι Ντάμπιν, γενικός διευθυντής της Republic Windows, ανακοινώνει ότι το εργοστάσιο θα κλείσει ύστερα από τρεις μέρες. Την απόφαση αυτή τη δικαιολογεί με το γεγονός ότι η Bank of America (Τράπεζα της Αμερικής) ακύρωσε την παροχή πιστώσεων προς την εταιρεία, αναγκάζοντάς τη να σταματήσει τη λειτουργία της χωρίς καν να μπορεί να καταβάλει τις νόμιμες αποζημιώσεις στους υπαλλήλους της ή να συνεχίσει να καλύπτει την ιατροφαρμακευτική περίθαλψή τους.

*Στις 5 Δεκεμβρίου, το συνδικάτο συγκαλεί γενική συνέλευση στην καφετερία. Οταν ο Ρόμπλες ρωτά ποιος είναι έτοιμος να καταλάβει το εργοστάσιο, όλα τα χέρια υψώνονται.

Οι εργάτες, ισπανόφωνοι σε ποσοστό 80%, αρχίζουν να φωνάζουν ρυθμικά «Si, se puede!» («Yes, we can»), σύνθημα το οποίο πρωτοέκανε γνωστό το συνδικάτο United Farm Workers Union (Ενωση Εργατών Γης) τη δεκαετία του 1960 και χρησιμοποιήθηκε στον προεκλογικό αγώνα του Μπαράκ Ομπάμα με την επιτυχία που όλοι γνωρίζουμε.

Η κατάληψη οργανώνεται σε κλίμα ηρεμίας. Ειδικές επιτροπές επιφορτισμένες με το καθήκον να καθαρίσουν τις εγκαταστάσεις και να διατηρήσουν την ασφάλεια, λαμβάνουν θέσεις με στόχο την πρόληψη τυχόν ατυχημάτων. Ενα πανό στην καφετερία υπενθυμίζει ότι απαγορεύονται το αλκοόλ, τα ναρκωτικά και τα τσιγάρα. Οι εργάτες, έχοντας πια εγκατασταθεί στο εργοστάσιο, στο οποίο ορισμένοι δούλευαν επί αρκετές δεκαετίες, απαιτούν από τη Bank of America και τη διεύθυνση της Republic Windows να βρουν μια λύση: όσο δεν τους διασφαλίζουν την καταβολή των αποζημιώσεων και των επιδομάτων τους, δεν πρόκειται να μετακινηθούν. Ορισμένοι, μάλιστα, κάνουν λόγο για το ενδεχόμενο επαναλειτουργίας του εργοστασίου υπό καθεστώς αυτοδιαχείρισης.

*Η Bank of America, ένας από τους ισχυρότερους οικονομικούς οργανισμούς της χώρας, μόλις ενημερώνεται για την κατάληψη, δηλώνει ότι η ακύρωση της παροχής πιστώσεων αποτελεί μια εύλογη απόφαση, αποτέλεσμα των προβλημάτων ρευστότητας που πλήττουν τη Republic Windows μετά την κατάρρευση του κατασκευαστικού τομέα στις ΗΠΑ: «Ακόμα και όταν μια επιχείρηση αντιμετωπίζει τέτοιου είδους δυσκολίες, οι πιστωτές της δεν μπορούν να παρεμβαίνουν στη λειτουργία της ούτε να την υποχρεώσουν να αναλάβει τη μία ή την άλλη υποχρέωση. Οι αποφάσεις αυτές εναπόκεινται στην ιδιοκτησία και τη διεύθυνση της εν λόγω επιχείρησης».

Δηλώσεις σαν και αυτές, ενδεικτικές της τυφλής υποταγής στον νόμο της αγοράς, οδηγούν, σήμερα, πολλούς Αμερικανούς να απαιτούν από το κράτος να αναλάβει τον έλεγχο των μεγάλων επιχειρήσεων και, κυρίως, των τραπεζών.

«Την περασμένη εβδομάδα κόβαμε γυαλί για να εκτελέσουμε μια παραγγελία για χίλια παράθυρα» αφηγείται ο Βισέντε Ράνχελ, ο οποίος εργάζεται στη Republic Windows εδώ και 15 χρόνια. «Δουλειά υπήρχε. Και μια ωραία πρωία, μας καλούν τα αφεντικά για να μας πουν πως πρέπει να παραιτηθούμε όλοι, θέλουμε δεν θέλουμε... »(3). Οι εργάτες κέρδιζαν κατά μέσον όρο 14 δολάρια την ώρα. Είχαν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και σύνταξη.

Παρ' όλο που ο νόμος παραβιάζεται, κανένας πολιτικός ιθύνων δεν ζητάει από την αστυνομία του Σικάγου να παρέμβει. Συμπτωματικά, η κατάληψη ξεκινάει στις 5 Δεκεμβρίου, την ημέρα κατά την οποία ο Τζορτζ Μπους παραδέχεται δημόσια ότι η χώρα βρίσκεται σε ύφεση. Την ίδια στιγμή, το υπουργείο Εργασίας δημοσιεύει μια έκθεση που αποκαλύπτει ότι οι αμερικανικές επιχειρήσεις κατάργησαν 533.000 θέσεις εργασίας τον Νοέμβριο: πρόκειται για τη σοβαρότερη μείωση από το 1974.

*Τα ΜΜΕ δεν αργούν να ενδιαφερθούν. Στις 7 Δεκεμβρίου, σε συνέντευξης τύπου, ένας δημοσιογράφος ρωτά τον Ομπάμα πώς νιώθει για την κατάληψη, η οποία εκτυλίσσεται στην «πόλη του».

«Οταν κάποιοι εργαζόμενοι διεκδικούν τις αποζημιώσεις που δικαιούνται, τους υποστηρίζω ανεπιφύλακτα» απαντά ο νέος πρόεδρος.

«Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν είναι οι ίδιες με αυτές που βιώνει σήμερα η χώρα. Οταν το οικονομικό σύστημα αρχίζει να παραπαίει, οι πιστώσεις συρρικνώνονται, οι εταιρείες μειώνουν τις επενδύσεις τους και κάνουν απολύσεις. Είναι σημαντική, επομένως, η εξυγίανση του χρηματοοικονομικού συστήματος. Ομως, είναι εξίσου αναγκαίο να εγγυηθούμε ότι η κρατική βοήθεια δεν θα χρησιμεύσει μόνο στη βελτίωση του ισοζυγίου των τραπεζών, αλλά και ότι θα φτάσει και στους πολίτες με τη μορφή δανείων προς τους ιδιώτες ή προς τις επιχειρήσεις. Να γιατί πιστεύω ότι οι εμπλεκόμενες πλευρές οφείλουν να έρθουν αντιμέτωπες με τις υποχρεώσεις τους».

Το μήνυμα είναι ξεκάθαρο: καλεί την Bank of America και τη Republic Windows να βρουν μια διέξοδο. Οι εκπρόσωποι της εταιρείας, της τράπεζας και του συνδικάτου ξεκινούν τότε τις διαπραγματεύσεις. Ο Δημοκρατικός βουλευτής Λούις Γκουτιέρες παίρνει τον ρόλο του διαμεσολαβητή.

*Πολύ σύντομα, οι εκπρόσωποι των συνδικαλιστών και τα μέλη της Βουλής των Αντιπροσώπων υπογραμμίζουν ότι η τράπεζα είχε μόλις λάβει ομοσπονδιακή βοήθεια ύψους 25 δισ. δολαρίων που προοριζόταν για την επανέναρξη της παροχής δανείων. Η υποκρισία της δεν ξεφεύγει από κανέναν.

• Στήριξη των επιχειρήσεων

Ο Ντικ Ντέρμπιν, Δημοκρατικός γερουσιαστής και από τους στενούς συμβούλους του Μπαράκ Ομπάμα, όταν επισκέπτεται τους εργάτες, τους εκφράζει την υποστήριξή του και εκτιμά ότι τα ποσά που διατίθενται στις μεγάλες τράπεζες «δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται για να πληρώνουν τα μερίσματα και τα μπόνους των διευθυντικών στελεχών. Αυτά τα χρήματα πρέπει να δανείζονται σε επιχειρήσεις όπως η Republic Windows, για να συνεχίσουν να δίνουν δουλειά στους εργάτες τους αντί να τους απολύουν(4)».

Κάποιοι, μάλιστα, κάνουν λόγο για το ενδεχόμενο να αποσύρει η ομοσπονδιακή κυβέρνηση τα εκατομμύρια δολάρια που κατέθεσε στην Bank of America. Διαδηλωτές συγκεντρώνονται έξω από τις θυγατρικές της τράπεζας σε ολόκληρη τη χώρα, καθώς και έξω από τα κεντρικά γραφεία της στη Σάρλοτ της Βόρειας Καρολίνας.

*Συνδικάτα και σύλλογοι συνασπίζονται για να ιδρύσουν μια οργάνωση με την ονομασία «Jobs with Justice» (δίκαιες θέσεις εργασίας), η οποία καλεί σε διαδήλωση έξω από το δημαρχείο του Σικάγου και απειλεί με μποϊκοτάζ την Bank of America. Στη δε επιχείρηση γίνεται η υπόδειξη ότι ενδέχεται να παραβιάζει έναν ομοσπονδιακό νόμο του 1988, ο οποίος υποχρεώνει τους εργοδότες να ανακοινώσουν τουλάχιστον εξήντα μέρες νωρίτερα τις μαζικές απολύσεις ή το κλείσιμο.

Ο δήμος του Σικάγου της υπενθυμίζει επίσης ότι έλαβε βοήθεια 10 εκατ. δολαρίων, η οποία δόθηκε στο πλαίσιο ενός προγράμματος αστικής αναβάθμισης.

*Οι Αμερικανοί, με τη διαμεσολάβηση του συνδικάτου τους, της ενορίας ή του συλλόγου τους, στέλνουν χρήματα, τρόφιμα, ρούχα, κουβέρτες και μηνύματα συμπαράστασης. Η United Electric δημιουργεί μια ιστοσελίδα για να ενθαρρύνει τις δωρεές και να ενημερώνει για την κατάσταση(5). Αντιμέτωπη με την αποφασιστικότητα των εργατών και την υποστήριξη του Μπαράκ Ομπάμα, καθώς και άλλων μελών του Κογκρέσου, η Bank of America προτιμά να μην αμαυρώσει περαιτέρω την εικόνα της.

*Ο ιδιοκτήτης της Republic Windows, ο μισθός του οποίου ανέρχεται στα 225.000 δολάρια τον χρόνο, ζητάει, μέσα στην κρίση, να καλυφθούν από το δάνειο οι μηνιαίες δόσεις των δύο αυτοκινήτων του, μιας BMW και μιας Mercedes, καθώς και να του καταβληθούν οι μισθοί δύο μηνών! Σύντομα θα αναγκαστεί να αναδιπλωθεί.

*Η τράπεζα δέχεται τελικώς να αποδεσμεύσει 1,35 εκατομμύρια δολάρια για να αποζημιώσει τους απολυμένους εργάτες. «Αυτό δεν το περιμέναμε» εξομολογείται ο Μάκλιν. «Πιστεύαμε πως μάλλον θα καταλήξουμε στη φυλακή!»(6) Οι συνάδελφοί του κι αυτός είναι πλέον άνεργοι, ωστόσο το συνδικάτο και ο δήμος του Σικάγου έχουν δεσμευθεί να βρουν έναν νέο αγοραστή για την εταιρεία.

Πέρα από τη νίκη αυτή καθεαυτή, η δράση των εργατών υπογράμμισε το πόσο σημαντικό είναι το πρόγραμμα των μεγάλων έργων που ανακοίνωσε ο Ομπάμα.

Αποσκοπεί στη δημιουργία εκατομμυρίων θέσεων εργασίας, κυρίως στον ιδιωτικό τομέα, και πιστεύεται ότι θα συνεισφέρει στην αναζωογόνηση της αμερικανικής οικονομίας που έχει αποδυναμωθεί εξαιτίας της οικονομικής κρίσης. «Ο κόσμος πάντα θα έχει ανάγκη από πόρτες και παράθυρα» τονίζει ο Καρλ Ρόζεν, πρόεδρος της General Electric. «Και το πρόγραμμα του Μπαράκ Ομπάμα θα δημιουργήσει νέες αγορές για τα προϊόντα που κατασκευάζουν οι εργάτες της Republic Windows. Είναι παράλογο να κλείνει αυτό το εργοστάσιο, αφού η ζήτηση θα αυξηθεί σίγουρα!»

Ακόμα μία ένδειξη για τη διαφαινόμενη ενδυνάμωση του αγωνιστικού φρονήματος των αμερικανών εργαζομένων είναι η ακόλουθη:

*Στις 11 Δεκεμβρίου, στο τέλος ενός λυσσαλέου αγώνα που κράτησε 15 χρόνια, οι εργάτες του μεγαλύτερου σφαγείου στον κόσμο, στο Ταρ Χιλ της Βόρειας Καρολίνας, ψήφισαν υπέρ της ένταξής τους σε συνδικάτο. Οι 5.000 υπάλληλοι της Smithfield Packing είχαν απορρίψει την ένταξη το 1994 και το 1997, ύστερα από ισχυρές πιέσεις που τους άσκησε η διεύθυνση της εταιρείας, η οποία είχε μεταφέρει τις εγκαταστάσεις της σε αυτή την πολιτεία, επειδή οι νόμοι είναι ιδιαίτερα εχθρικοί απέναντι στα συνδικάτα.

Η ψήφος, η οποία όρισε την United Food and Commercial Workers (UFCW - Ενωση Εργατών Τροφοδοσίας και Εμπορίου) ως εκπρόσωπο των εργαζομένων, αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες συνδικαλιστικές νίκες των τελευταίων ετών στις ΗΠΑ και τη σημαντικότερη που πέτυχε ποτέ η UFCW. Περίπου το 60% των εργαζομένων σε αυτό το σφαγείο είναι Αφροαμερικανοί.

(1) Μεταξύ 1979 και 1999, ο αριθμός των εργασιακών συγκρούσεων, όπου εμπλέκονται τουλάχιστον 1.000 εργαζόμενοι, έπεσε από 235 σε 17. Ο αριθμός των εργάσιμων ημερών που «χάθηκαν» λόγω των απεργιών μειώθηκε από τις 20.000 στις 2.000 («The Wall Street Journal», Νέα Υόρκη, 4 Σεπτεμβρίου 2001).

(2) Michale Luo και Karen Ann Cullotta, «Even workers surprised by success of factory sit-in», «The New York Times», 12 Δεκεμβρίου 2008.

(3) «Chicago factory sit-in offers a window onto hard times», «The Los Angeles Times», 12 Δεκεμβρίου 2008.

(4) Robert Mitchum και Deanese Williams-Harris, «Pressure mounts in plant sit-in», «The Chicago Tribune», 9 Δεκεμβρίου 2008.

(5) www.ueunion.org/ue_republic.html

(6) «Chicago workers' sit-in becomes rallying point», Associated Press, 7 Δεκεμβρίου 2008.

* Επικεφαλής της Διεύθυνσης Πολιτικού Σχεδιασμού και Περιβάλλοντος, Occidental College, Λος Αντζελες.

LE-MONDE, ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 25/01/2009

Περί της παρακμής των αυτοκρατοριών - Το φαινόμενο ΗΠΑ

Του ERIC HOBSBAWM*

Η Ισπανία του 16ου αιώνα και η Ολλανδία του 17ου αποτέλεσαν ισχυρές αυτοκρατορίες. Η Μεγάλη Βρετανία, όμως, από τον 18ο ώς τα μέσα του 20ού αιώνα και, έκτοτε, οι Ηνωμένες Πολιτείες, είναι τα μοναδικά παραδείγματα παγκοσμιοποιημένων αυτοκρατοριών, πλούσιων σε πλουτοπαραγωγικές πηγές διάσπαρτες σε ολόκληρο τον κόσμο, αυτοκρατορίες οι οποίες μπορούν να τρέφουν φιλοδοξίες σε διεθνές επίπεδο χάρη σε ένα γιγαντιαίο δίκτυο στρατιωτικών βάσεων.

Η Μεγάλη Βρετανία χρωστούσε τη δύναμή της στην υπεροχή του στόλου. Οι ΗΠΑ στη δυνατότητα καταστροφής μέσω βομβαρδισμών. Εν τούτοις, οι στρατιωτικές νίκες δεν στάθηκαν ποτέ αρκετές για να εγγυηθούν την εσαεί επιβίωσή τους. (...)

Η Μεγάλη Βρετανία και οι Ηνωμένες Πολιτείες επωφελήθηκαν από ένα πρόσθετο πλεονέκτημα το οποίο θα μπορούσε να υπάρξει μόνο στο πλαίσιο μιας παγκοσμιοποιημένης οικονομίας: κυριάρχησαν αμφότερες στη διεθνή βιομηχανία, χάρη στον σημαντικό μηχανισμό παραγωγής τους που τις έκανε «εργαστήρια του κόσμου». Ετσι, κατά τη δεκαετία του 1920 και, εν συνεχεία, μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, η βιομηχανική παραγωγή των ΗΠΑ κάλυπτε το 40% του πλανήτη. Σήμερα, ακόμα, το ποσοστό αυτό κυμαίνεται μεταξύ 22% και 25%.

Οι δύο αυτοκρατορίες είχαν γίνει επίσης πρότυπα τα οποία προσπαθούσαν να αντιγράψουν οι άλλες χώρες. Βρίσκονταν στο σταυροδρόμι της ροής των διεθνών συναλλαγών, οι αποφάσεις τους σχετικά με την οικονομία και το εμπόριο καθόριζαν το περιεχόμενο, τον όγκο και την κατεύθυνση της ροής αυτής. Τέλος, οι δύο χώρες έχουν ασκήσει μια δυσανάλογα μεγάλη πολιτιστική επιρροή, κυρίως χάρη στην εντυπωσιακή εξάπλωση της αγγλικής (...)

Πέρα από αυτά τα κοινά σημεία, όμως, υπάρχουν αρκετές διαφορές μεταξύ τους. Η πλέον εμφανής έγκειται στο μέγεθός τους. Η Μεγάλη Βρετανία είναι νησί, όχι ήπειρος, και δεν είχε ποτέ σύνορα -με την αμερικανική έννοια. Αποτέλεσε τμήμα διαφόρων ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών: κατά τη ρωμαϊκή εποχή, μετά την κατάκτηση της Νορμανδίας και, για ένα σύντομο διάστημα, όταν η Μαρία Τιδόρ παντρεύτηκε τον Φίλιππο τον Β' της Ισπανίας, το 1554. Δεν υπήρξε ποτέ το κέντρο αυτών των αυτοκρατοριών. Μόλις η χώρα άρχιζε να πλεονάζει πληθυσμιακά, προωθούσε τη μετανάστευση ή ίδρυε αποικίες, μετατρέποντας τα βρετανικά νησιά σε σημαντική πηγή εξαγωγής Βρετανών.

Οι ΗΠΑ, αντιθέτως, ήταν και είναι, κυρίως χώρα υποδοχής που γέμισε τις απέραντες εκτάσεις της χάρη στην αύξηση του πληθυσμού της όσο και στα μεγάλα κύματα μεταναστών τα οποία έως τη δεκαετία του 1880 προέρχονταν βασικά από την Ανατολική Ευρώπη. Μαζί με τη Ρωσία, είναι οι μόνες αυτοκρατορίες που δεν γνώρισαν ποτέ τη διασπορά. (...) Λογικό επακόλουθο μιας εξάπλωσης που βασίζεται στη καθολική, σχεδόν, ταύτιση ανάμεσα στη χώρα και στην ήπειρο: αυτή είναι η αμερικανική αυτοκρατορία.

Στους ευρωπαίους μετανάστες που ήταν συνηθισμένοι σε υψηλή πληθυσμιακή πυκνότητα, οι αμερικανικές εκτάσεις πρέπει να φαίνονταν απέραντες και συγχρόνως έρημες. Μια εντύπωση που ενισχύθηκε από τον ολικό σχεδόν αφανισμό των αυτοχθόνων πληθυσμών μέσω ασθενειών τις οποίες μετέδιδαν οι έποικοι είτε ακούσια είτε ηθελημένα. (...)

Μια άλλη διαφορά με τη Μεγάλη Βρετανία και την Ευρώπη γενικότερα, είναι ότι οι Αμερικανοί δεν είδαν ποτέ τη χώρα τους ως κομμάτι ενός διεθνούς συστήματος που απαρτίζεται από έθνη ανάλογης ισχύος.

(...) Η αμερικανική ηγεμονία δεν θα μπορούσε να λάβει εκτός του ηπειρωτικού της εδάφους τη μορφή της βρετανικής αποικιακής αυτοκρατορίας ή της Κοινοπολιτείας. Εφόσον δεν είχε στείλει εποίκους στα πέρατα του κόσμου, δεν μπορούσε να αφήσει πίσω της κτήσεις, εκείνες τις λευκές αποικίες που, είτε συμπεριλαμβάνοντας τους αυτόχθονες πληθυσμούς είτε όχι, κέρδιζαν σταδιακά την αυτονομία τους, όπως ο Καναδάς, η Αυστραλία, η Νέα Ζηλανδία και η Νότια Αφρική.

Μετά τη νίκη των Βορείων και αφότου οποιαδήποτε αποσχιστική απόπειρα από την Ενωση είχε καταστεί αδιανόητη σε νομικό, πολιτικό, ακόμα και ιδεολογικό επίπεδο, η αμερικανική δύναμη θα μπορούσε να εκδηλωθεί εκτός συνόρων μόνο μέσω ενός συστήματος δορυφορικών ή υποτελών κρατών.

• Η δικιά τους ελευθερία

Η τρίτη θεμελιώδης διαφορά ανάμεσα στις δύο χώρες είναι ότι οι ΗΠΑ γεννήθηκαν μέσα από μια επανάσταση η οποία είχε ίσως τη μεγαλύτερη διάρκεια από όλες τις επαναστάσεις που ενέπνευσαν οι ελπίδες του Αιώνα του Διαφωτισμού. Εάν επρόκειτο να οικοδομήσουν μια αυτοκρατορία, αυτό θα το επιτύγχαναν με τη μεσσιανική αντίληψη ότι η «ελεύθερη» κοινωνία τους ήταν ανώτερη από όλες τις άλλες, επομένως ήταν προδιαγεγραμμένο να γίνουν πρότυπο για ολόκληρο τον κόσμο. Οπως σωστά κατάλαβε ο Αλέξις Ντε Τοκβίλ, ο πολιτικός προσανατολισμός ενός τέτοιου εγχειρήματος θα είχε κατ' ανάγκην έναν φιλολαϊκό χαρακτήρα και θα στρεφόταν κατά της αριστοκρατίας.

Στη Μεγάλη Βρετανία, η Αγγλία και η Σκοτία έκαναν τις δικές τους επαναστάσεις τον 16ο και τον 17ο αιώνα. Μόνο που εκείνες οι επαναστάσεις δεν άντεξαν στον χρόνο.

Ανακυκλώθηκαν μέσα σε ένα καπιταλιστικό καθεστώς που εκσυγχρονίστηκε μεν, παρέμεινε, ωστόσο, αγκυλωμένο στην ιεραρχία και τις ανισότητες, και τα ηνία του ώς τον 20ό αιώνα κρατούσαν κάποιες μεγάλες οικογένειες γαιοκτημόνων. Η Μεγάλη Βρετανία ήταν βεβαίως πεπεισμένη για την ανωτερότητά της έναντι των άλλων κοινωνιών, όμως δεν είχε τη μεσσιανική αντίληψη ούτε τη θέληση να προσηλυτίσει τους ξένους λαούς στον βρετανικό τρόπο διακυβέρνησης ή, έστω, στον προτεσταντισμό. Η βρετανική αυτοκρατορία δεν στήθηκε από τους ιεραπόστολους ούτε γι' αυτούς.

Η τέταρτη διαφορά είναι ότι, από την εποχή του Doomsday Book(1), τον 11ο αιώνα, το βασίλειο της Αγγλίας -και, μετά το 1707, η Μεγάλη Βρετανία- συστάθηκε γύρω από ένα πολύ συγκεντρωτικό δικαστικό σύστημα και μία συγκεντρωτική κυβέρνηση, που το καθιστούσαν το αρχαιότερο έθνος στην Ευρώπη. Στις ΗΠΑ, αντιθέτως, η ελευθερία είναι αντίπαλος της κυβέρνησης και μάλιστα κάθε κρατικής εξουσίας η οποία κωλύεται σκόπιμα από τον διαχωρισμό των εξουσιών. (...)

Ας μην λησμονούμε και άλλη μία βασική διαφορά: την ηλικία των δύο χωρών. Τα έθνη-κράτη, περισσότερο από μία σημαία κι έναν ύμνο, έχουν ανάγκη από ιδρυτικούς μύθους τους οποίους πρέπει να αναζητήσουν στην ιστορία τους. Ομως, οι ΗΠΑ δεν είχαν ακόμα ιστορία από την οποία θα μπορούσαν να αντλήσουν τέτοιους μύθους, σε αντίθεση με την Αγγλία, τη Γαλλία της επανάστασης ή ακόμα και την ΕΣΣΔ. Η Αμερική δεν είχε αρχαιότερους προγόνους από τους πρώτους άγγλους εποίκους, τη στιγμή που οι Πουριτανοί είχαν αυτοπροσδιοριστεί ως μη Ινδιάνοι και οι ιθαγενείς, όπως και οι σκλάβοι, αποκλείονταν εξ ορισμού από τον «λαό» στον οποίο αναφέρονταν οι ιδρυτές πατέρες του έθνους.

(...) Τέλος, καθώς οι ΗΠΑ είχαν ταχθεί εναντίον των Αγγλων κατά τη διάρκεια της επανάστασης, ο μόνος σύνδεσμος με την αρχέγονη πατρίδα περιοριζόταν στη γλώσσα.

Η αμερικανική εθνική ταυτότητα δεν μπορούσε, επομένως, να οικοδομηθεί πάνω σε ένα κοινό παρελθόν με τη Μεγάλη Βρετανία, ακόμα και πριν από την εισροή μη αγγλοσαξόνων μεταναστών. Θα μπορούσε να στηριχτεί μόνο στην επαναστατική της ιδεολογία και τους νεότευκτους δημοκρατικούς θεσμούς της. Τα ευρωπαϊκά έθνη στην πλεινότητά τους έχουν γείτονες και εχθρούς απέναντι στους οποίους αυτοπροσδιορίζονται.

Οι ΗΠΑ, η οντότητα των οποίων δεν απειλήθηκε ποτέ, με εξαίρεση τον πόλεμο της απόσχισης, δεν δύνανται να προσδιορίζουν τους εχθρούς τους με βάση την ιστορία τους, γεγονός που τους αφήνει μόνο το ιδεολογικό επίπεδο: όσους, δηλαδή, απορρίπτουν τον αμερικανικό τρόπο ζωής.

Με τις αυτοκρατορίες συμβαίνει ό,τι και με τα κράτη. (...) Η αυτοκρατορία, είτε με την αυστηρή είτε με την ανεπίσημη έννοια, αποτέλεσε συστατικό στοιχείο της οικονομικής ανάπτυξης της Βρετανίας και της παγκόσμιας ισχύος της. Κάτι τέτοιο δεν ίσχυσε ποτέ για τις ΗΠΑ, που η σημαντικότερη απόφασή τους ήταν να μην γίνουν ένα κράτος μεταξύ πολλών άλλων, αλλά ένας γίγαντας ηπειρωτικών διαστάσεων. Η γη ήταν εκείνη που έπαιξε βασικό ρόλο στην ανάπτυξή τους, όχι η θάλασσα.

• Ομοιότητες με τη Ρωσία

(...) Οι ΗΠΑ παρουσιάζουν μεγαλύτερες ομοιότητες με τη Ρωσία, που και αυτή εξάπλωσε την επιρροή της μέσα από αχανείς πεδιάδες, «από τη μία θάλασσα στην άλλη», από τη Βαλτική ώς τη Μαύρη Θάλασσα και τον Ειρηνικό. Οσο και αν δεν αποτελούσαν αυτοκρατορία, οι ΗΠΑ θα παρέμεναν το πολυπληθέστερο έθνος του δυτικού ημισφαιρίου και το τρίτο σε παγκόσμια κλίμακα.

(...) Κάτι ακόμα πιο σημαντικό... Καθώς η βρετανική οικονομία είχε εμπλακεί στις περισσότερες διεθνείς συναλλαγές, η αυτοκρατορία αποτέλεσε κεντρικό στοιχείο στην ανάπτυξη της παγκόσμιας οικονομίας τον 19ο αιώνα. Ως τη δεκαετία του 1950, τουλάχιστον τα τρία τέταρτα των τεράστιων βρετανικών επενδύσεων είχαν για προορισμό τις αναπτυσσόμενες χώρες. Και κατά τον μεσοπόλεμο, οι περισσότερες από τις μισές εξαγωγές με αφετηρία τη Μεγάλη Βρετανία κατευθύνονταν προς τις περιοχές που ανήκαν στη ζώνη της βρετανικής επιρροής.

Με την εκβιομηχάνιση της Ευρώπης και των ΗΠΑ, η Μεγάλη Βρετανία θα πάψει να είναι το εργαστήρι του κόσμου, θα διατηρήσει, ωστόσο, πρωταγωνιστικό ρόλο στο δίκτυο των διεθνών μεταφορών. Θα παραμείνει ο έμπορος και ο τραπεζίτης του υπόλοιπου κόσμου, καθώς και ο σημαντικότερος εξαγωγέας κεφαλαίου. (...)

Οι ΗΠΑ δεν διατήρησαν ποτέ μια τόσο συμβιωτική σχέση με την παγκόσμια οικονομία. Αλλά, καθώς είναι μακράν η μεγαλύτερη βιομηχανική δύναμη της υφηλίου, διατηρούν σημαντική βαρύτητα χάρη και μόνο στο τεράστιο μέγεθος της εσωτερικής τους αγοράς. Τα επιτεύγματα στους τομείς της τεχνολογίας και της οργάνωσης της εργασίας τις κατέστησαν πρότυπο από τη δεκαετία του 1870 και, κυρίως, τον 20ό αιώνα, κατά τη διάρκεια του οποίου η Αμερική έγινε η πρώτη κοινωνία μαζικής κατανάλωσης.

Μέχρι τον μεσοπόλεμο, αυτή η άκρως προστατευτική οικονομία αναπτύχθηκε κυρίως χάρη στους δικούς της φυσικούς πόρους και την εσωτερική της αγορά. (...)

Η οικονομική κυριαρχία του Νέου Κόσμου επί του Παλαιού επισφραγίστηκε κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Τίποτα δεν μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι θα διαρκέσει για πολύ ακόμα. (...)

Αντιδρώντας στην εκβιομηχάνιση της Ευρώπης και των ΗΠΑ, η βικτοριανή Μεγάλη Βρετανία, ήδη μαζικά εκβιομηχανισμένη και πάντα πρώτη στις εξαγωγές κεφαλαίων, έστρεψε τις επενδύσεις της προς τη ζώνη της αποικιακής της επιρροής. Οι ΗΠΑ του 21ου αιώνα δεν έχουν αυτή τη δυνατότητα. (...) Σε έναν παγκοσμιοποιημένο πλανήτη, η πολιτιστική κυριαρχία της Αμερικής είναι ολοένα και λιγότερο συνώνυμη της οικονομικής κυριαρχίας. Μπορεί οι ΗΠΑ να ανακάλυψαν το σουπερμάρκετ, όμως ο όμιλος Carrefour είναι αυτός που κατέκτησε τη Λατινική Αμερική και την Κίνα. Συνέπεια αυτής της βασικής διαφοράς με τη Μεγάλη Βρετανία είναι ότι η αμερικανική αυτοκρατορία χρειαζόταν πάντοτε να επιδεικνύει την πυγμή της προκειμένου να στηρίξει την οικονομία της.

Δίχως την υποταγή του «ελεύθερου κόσμου» στις επιταγές του Ψυχρού Πολέμου, το μέγεθος της αμερικανικής οικονομίας θα ήταν άραγε αρκετό για να την κάνει πρότυπο για τον υπόλοιπο κόσμο; Για να κατοχυρώσει την κυριαρχία των εταιρειών αξιολόγησης πιστοληπτικής ικανότητας (Credit rating agencies), των διεθνών προτύπων χρηματοοικονομικής πληροφόρησης (IFRS) ή της αμερικανικής εμπορικής νομοθεσίας; Για να κατοχυρώσει τη «συναίνεση της Ουάσιγκτον» ως τη Βίβλο του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ) και της Παγκόσμιας Τράπεζας; Είναι μάλλον αμφίβολο.

Για όλους αυτούς τους λόγους, η βρετανική αυτοκρατορία δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί ως πρότυπο που θα μας επιτρέψει να κατανοήσουμε το αμερικανικό ηγεμονικό σχέδιο. Πόσω μάλλον, που η Μεγάλη Βρετανία είχε επίγνωση των ορίων της, κυρίως ως προς τη στρατιωτική της δύναμη.

(...) Οταν η εποχή των ναυτικών αυτοκρατοριών έφτασε στο τέλος της, γύρω στα μέσα του 20ού αιώνα, η Μεγάλη Βρετανία ένιωσε τον άνεμο να αλλάζει πριν από τις άλλες αποικιακές δυνάμεις. Καθώς η οικονομική της ευρωστία δεν εξαρτιόταν από τη στρατιωτική της υπεροχή, αλλά από το εμπόριο, προσαρμόστηκε ευκολότερα στην απώλεια του αυτοκρατορικού ρόλου της, όπως είχε κάνει και παλαιότερα, όταν ήρθε αντιμέτωπη με το μεγαλύτερο πισωγύρισμα στην ιστορία της, την απώλεια των αποικιών της στην Αμερική.

Οι ΗΠΑ, άραγε, θα κατανοήσουν αυτό το δίδαγμα; Ή, μήπως, θα επιχειρήσουν να διατηρήσουν μια παγκόσμια κυριαρχία μόνο μέσω της πολιτικής και της στρατιωτικής επιβολής, σπέρνοντας κατ' αυτόν τον τρόπο περισσότερες συγκρούσεις, αναρχία και βαρβαρότητα;

(1) Τεκμήριο καταγραφής κτημάτων, το οποίο συνέταξε ο Γουλιέλμος ο Κατακτητής και ολοκληρώθηκε το 1806. Χρησίμευσε ως βάση για την καθιέρωση του βασιλικού φόρου.

* Ο ERIC HOBSBAWM είναι ιστορικός, συγγραφέας, μεταξύ άλλων, του «Η εποχή των άκρων. Ο σύντομος εικοστός αιώνας 1914-1991», Αθήνα, Θεμέλιο, 1999. Το κείμενο είναι απόσπασμα ενός έργου που θα δημοσιευθεί στις αρχές του 2009 από τις εκδόσεις Andre Versaille και τη «Monde Diplomatique».

LE-MONDE, ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 25/01/2009

Για τη μεταρρύθμιση της δημόσιας διοίκησης

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΣΙΑΦΑΚΑΣ

Η μεταρρύθμιση του κράτους και της δημόσιας διοίκησης αποτελεί επί δεκαετίες το μεγάλο ζητούμενο. Η περίφημη «επανίδρυση του κράτους», που αποτέλεσε σύνθημα-σχήμα προς την εξουσία της Ν.Δ., έχει καταρρεύσει και εγκαταλειφθεί.

Η δημόσια διοίκηση παραμένει αυτό που επί χρόνια ήταν: ένας μηχανισμός αναπαραγωγής της εξουσίας του κόμματος που βρίσκεται στην κυβέρνηση.

*Ο Αλέξης Μητρόπουλος επισημαίνει την παράμετρο των ολέθριων συνεπειών που δημιουργήθηκαν (και έγιναν εμφανείς με τη χρηματοπιστωτική κρίση) από την απόσυρση του κράτους από τις ελεγκτικές του αρμοδιότητες. Σημειώνει πως είναι περισσότερο από κάθε φορά επίκαιρο το αίτημα για ένα άμεσο, παραγωγικό και ευέλικτο κράτος.

*Ο Αργύρης Πασσάς παρατηρεί ότι η μεταρρύθμιση δεν μπορεί να εξελιχθεί με αναφορά στα περιορισμένα όρια του εθνικού κράτους αλλά θα συγκαθορίζεται ειδικότερα από το ευρύτερο θεσμικό περιβάλλον της Ε.Ε. Θεωρεί ότι η ελληνική διοίκηση λειτουργεί στεγανοποιημένη και έχει καταπέσει σε άβουλο και δυσκίνητο εφαρμοστή μιας δαιδαλώδους νομοθεσίας.

*Ο Θεόδωρος Τσέκος αναφέρει ότι η ενίσχυση του ρόλου της δημόσιας δράσης δεν συνεπάγεται επιστροφή σε έναν γραφειοκρατικό και μηχανιστικό κεϊνσιανισμό αλλά, αντιθέτως, πρέπει να διασφαλίζει διευρυμένη κοινωνική συμμετοχή.

ΘΕΟΔΩΡΟΣ Ν. ΤΣΕΚΟΣ: Ενίσχυση της δημόσιας δράσης

ΑΛΕΞΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ: Ενα νέο ευέλικτο κράτος

ΑΡΓΥΡΗΣ Γ. ΠΑΣΣΑΣ: Οι προϋποθέσεις της μεταρρύθμισης

ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 18/01/2009

Γάλλοι διανοούμενοι στον υπαρκτό σοσιαλισμό

Απρόβλεπτοι, δεν ικανοποιούν πάντα τις προσδοκίες που τρέφουν οι οικοδεσπότες τους σε μεγάλα πολιτικά γεγονότα

Του Φιλιππου Xατζοπουλου, Η Καθημερινή, 17/01/2009. Ο λογοτεχνικός κόσμος της Γαλλίας, αλλά και οι υπόλοιποι διανοούμενοί της, που γέννησαν τον Διαφωτισμό, στελέχωσαν τη Γαλλική Επανάσταση και αμφισβήτησαν κάθε αυταρχικό ολίσθημα, δεν θα μπορούσαν να απουσιάσουν και να παραμείνουν αποστασιοποιημένοι από τα μεγάλα πολιτικά και κοινωνικά πειράματα του 20ού αιώνα. Η Ρωσική Επανάσταση και η δημιουργική έκρηξη που τη συνόδευσε, προσέλκυσαν πλήθος Γάλλων στη «Μεγάλη Σοσιαλιστική Πατρίδα». Οι επισκέψεις αυτές είχαν συνήθως προσκυνηματικό χαρακτήρα, ενώ το καθεστώς φρόντιζε να προσκαλεί θετικά διακείμενους προς αυτό συγγραφείς. Χαρακτηριστικά παραδείγματα σοβιετικής φιλοξενίας και διεθνιστικής αλληλεγγύης αποτελούν οι επισκέψεις του Αντρέ Μαλρό στην ΕΣΣΔ του 1934, του Αντρέ Ζιντ στη χώρα δύο χρόνια αργότερα, αλλά και αυτή του Ρολάν Μπαρτ στην Κίνα της Πολιτιστικής Επανάστασης το 1974. Οι Γάλλοι διανοούμενοι είναι, όμως, απρόβλεπτοι και δεν ικανοποιούν πάντοτε τις προσδοκίες που τρέφουν οι οικοδεσπότες τους. Ο ιδεολογικός και πολιτικός καιροσκοπισμός του Μαλρό τον προστατεύει από τέτοιο «ατόπημα», την ώρα που ο Ζιντ εκφράζει τις διαφωνίες του με τον σταλινικό αυταρχισμό και ο Μπαρτ κατακεραυνώνει την πνευματική ομοιομορφία και την τυραννική επιβολή της «γραμμής» σε κάθε έκφανση της καθημερινής ζωής των Κινέζων. Η στάση του πνευματικού κόσμου της Γαλλίας τη δεκαετία του 1930 καθορίζεται από τις εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις, όπως είναι η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου και οι τολμηρές φιλεργατικές της μεταρρυθμίσεις, αλλά και από τις διεθνείς συγκυρίες, όπως την επικράτηση του σταλινισμού στην ΕΣΣΔ και τη φυγή του Λέοντος Τρότσκι, τον ισπανικό εμφύλιο, τον αποικιοκρατικό επεκτατισμό και την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. Η ιδεολογική πόλωση είναι έντονη και αποκαλύπτεται κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής, με λογοτέχνες και πνευματικούς ανθρώπους -όπως ο Πιέρ Ντριέ Λα Ροσέλ, ο Σαρλ Μοράς, ο Λουί-Φερντινάν Σελίν και ο Ρομπέρ Μπραζιγιάκ- να επιλέγουν το στρατόπεδο της συνεργασίας και του δωσιλόγου στρατάρχη Πετέν και άλλους - όπως ο Ζιντ, ο Μαλρό, ο Λουί Αραγκόν, ο Αλμπέρ Καμύ και ο Σαρλ Πρεβέρ να προτιμούν την αντίσταση.

Αντρέ Ζιντ: αδέσμευτος στην Κόκκινη Πλατεία

Η οξυδέρκεια του Αντρέ Ζιντ και το ερευνητικό του πνεύμα τον έκαναν να σκύψει με μεγάλο ενδιαφέρον πάνω στις ελπιδοφόρες πολιτικές θεωρίες και τα κοινωνικά πειράματα της Σοβιετικής Ενωσης. Ο Ζιντ εδραιώνει τη φήμη του ως δηκτικός ταξιδιώτης από το 1925 κιόλας με το ταξίδι του στη Γαλλική Ισημερινή Αφρική, αλλά και το βελγικό Κονγκό, όπου πείθεται για τα δεινά της αποτρόπαιης και συστηματικής εκμετάλλευσης των τοπικών πληθυσμών.

Η αφρικανική του εμπειρία τον ωθεί σε σαφείς αντι-καπιταλιστικές θέσεις και στο Κομμουνιστικό Κόμμα, όπου στρατεύονται δεκάδες Γάλλοι διανοούμενοι τη δεκαετία του 1930. Τα «κοινωνικά ερωτήματα» που τον απασχόλησαν στο Κονγκό τον κάνουν να στραφεί με ελπίδα προς την ΕΣΣΔ. «Το πυκνό δάσος που με θέλγει και με κάνει να χάνομαι στο εσωτερικό του είναι αυτό των κοινωνικών ζητημάτων. Στην ΕΣΣΔ, τα κοινωνικά αυτά ζητήματα δεσμεύουν την προσοχή σας και σας καταπιέζουν αφόρητα για να σας ξυπνήσουν», γράφει λίγο καιρό πριν επισκεφθεί τη χώρα. Το 1934 ο Ζιντ πηγαίνει στο Βερολίνο, μαζί με τον Αντρέ Μαλρό, για να καταθέσουν ως μάρτυρες υπεράσπισης στη δίκη των κομμουνιστών, που κατηγορούνται για τον εμπρησμό του Ράιχσταγκ τον Φεβρουάριο του 1933, μεταξύ τους και ο Βούλγαρος ηγέτης, Γκιόργκι Ντιμιτρόφ.

Δύο χρόνια αργότερα, υποχωρεί στις εκκλήσεις της Μόσχας συγκινημένος από τις καλές πωλήσεις των βιβλίων του στην ΕΣΣΔ (400.000 αντίτυπα σε λίγους μήνες) και αποφασίζει να ταξιδέψει στη χώρα. Το ταξίδι έχει σαν κεντρικό του άξονα συνάντηση του Ζιντ με τον Μαξίμ Γκόρκι. Ο Γκόρκι, όμως, πεθαίνει την ημέρα άφιξης του Ζιντ στη σοβιετική πρωτεύουσα. Η εκτίμηση που νιώθει ο Στάλιν για το πρόσωπό του είναι τέτοια, που ζητεί από τον Ζιντ να εκφωνήσει τον επικήδειο στην Κόκκινη Πλατεία.

Ο Ζιντ μοιάζει αρχικά να μην έχει αντιληφθεί τις Μεγάλες Δίκες που διχάζουν τη σοβιετική κοινωνία και στέλνουν στον θάνατο πολλούς παλιούς Μπολσεβίκους, προτιμώντας να περιγράψει τις κατασκηνώσεις πιονιέρων, τα πολιτιστικά πάρκα και τα πρότυπα εργοστάσια. Σταδιακά, όμως, η ανοησία του σταχανοφισμού, η ασφυκτική γραφειοκρατεία, η αποτυχία του σχολικού συστήματος και η φίμωση διανοουμένων και επιστημόνων κάνουν την αμφιβολία να φωλιάσει στο μυαλό του πάντοτε αντικομφορμιστή Ζιντ.

Στο βιβλίο του «Επιστροφή από την ΕΣΣΔ», ο Ζιντ αποκαλύπτει την απογοήτευσή του, δίνοντας δίκιο στον Λέοντα Τρότσκι και τον Βικτόρ Σερζ, που τον είχαν προειδοποιήσει για τη σταλινική πραγματικότητα. Την τόλμη του Ζιντ, που βρέθηκε εξοστρακισμένος από τους προοδευτικούς κύκλους μετά τη δημοσίευση της «Επιστροφής», χαιρέτισαν ο Ζαν-Πολ Σαρτρ και ο Αλμπέρ Καμύ, χαρακτηρίζοντας τη στάση του Ζιντ πρωτοπόρα και γενναία.

Μπαρτ: η βαθιά πλήξη στην Κίνα του Μάο...

Με ανυπομονησία αναμένει ο εκδοτικός κόσμος της Γαλλίας την κυκλοφορία των «Τετραδίων» του Ρολάν Μπαρτ από το ταξίδι του στην Κίνα του Μάο και της Μεγάλης Πολιτιστικής Επανάστασης το 1974. Χάρη στην προδημοσίευση των κειμένων στην ιστοσελίδα «Rue89.com», ο αναγνώστης μπορεί να απολαύσει τις δηκτικές περιγραφές του Κοινωνιολόγου για όσα είδε στην Κίνα.

Ο Μπαρτ, μαζί με τη συντακτική ομάδα της επιθεώρησης «Tel Quel» -που αποτελείτο από τον φιλόσοφο Φιλίπ Σολέρς, τη σύζυγό του, Τζουλιά Κριστεβά, τον ποιητή Μαρσελέν Πλενέ και το φιλόσοφο Φρανσουά Βαλς- χάνει αμέσως κάθε ψευδαίσθηση και εξεγείρεται κατά της πλήξης που του προκαλούν οι προσεκτικά χορογραφημένες δραστηριότητες.

Απόλυτος έλεγχος

«Αδιαμφισβήτητο γεγονός: απόλυτος έλεγχος της πληροφόρησης, κάθε πληροφορίας, από την πολιτική μέχρι και τον έρωτα», γράφει στα «Τετράδια». Λίγες ημέρες αργότερα, η ομάδα των Γάλλων διανοουμένων είναι προσκεκλημένη για να παρακολουθήσει την παρέλαση της Πρωτομαγιάς στο Πεκίνο. Ο Μπαρτ γράφει μετά το τέλος της τελετής: «Κούραση και κατάθλιψη. Αυτή η Πρωτομαγιά μου δημιούργησε την εφιαλτική φαντασίωση μιας ανθρωπότητας που παλεύει πολιτικά μέχρι θανάτου για να επιστρέψει στην παιδικότητα. Η παιδικότητα αποτελεί άραγε το μέλλον του ανθρώπου; 10.30 μ.μ. Βγαίνουμε από την ατελείωτη τελετή εξουθενωμένοι και μελαγχολικοί».

Μετά την επιστροφή του στη Γαλλία, ο Μπαρτ δημοσιεύει σχόλιο για την Κίνα και την Πολιτιστική Επανάσταση στη «Monde», που προκαλεί χάρη στην απόλυτη ουδετερότητά του. Σφοδρή επίθεση εξαπολύει κατά του Μπαρτ για το λόγο αυτό, ο Βέλγος ιστορικός και μελετητής της Κίνας, Σιμόν Λέις, που πρώτος αποκάλυψε και κατήγγειλε την παρανοϊκή και καιροσκοπική φύση της Πολιτιστικής Επανάστασης. «Ο Μπαρτ άνοιξε μία πολύ μικρή βρύση χλιαρού νερού. Με το άρθρο του για την Πολιτιστική Επανάσταση στην Κίνα προσδίδει νέο κύρος στην παλαιότατη συνήθεια της ανούσιας συζήτησης. Εκ μέρους του πλήθους των γηραιών κυριών, που κάθε πέντε ή έξι ημέρες κουβεντιάζουν στα τεϊοποτεία, θέλω να απευθύνω ένα μεγάλο ευχαριστώ στον κ. Μπαρτ», έγραφε ο Λέις.

Μαλρό: η καταξίωση του ιδεολογικού καιροσκοπισμού

«Ο Αντρέ Μαλρό δεν θα μπορέσει ποτέ να φθάσει την ηθική ανεξαρτησία, καθώς γεννήθηκε πρόθυμος να εξαγορασθεί». Τα σκληρά αυτά λόγια για τον Αντρέ Μαλρό προήλθαν από τον Λέοντα Τρότσκι, μετά από συνάντηση που είχαν οι δύο άνδρες κατά τη διάρκεια των αδιάκοπων μετακινήσεων του Τρότσκι τη δεκαετία του 1930.

Η εκτίμηση του γηραιού επαναστάτη ήταν εύστοχη. Τον τυχοδιωκτικό του χαρακτήρα απέδειξε, άλλωστε, από νωρίς ο -μετέπειτα υπουργός Πολιτισμού- Μαλρό, όταν συνελήφθη το 1926 στην αποικιακή Καμπότζη αφού είχε αποσπάσει κομμάτια ναών του πολιτισμού των Χμερ, τα οποία σκόπευε να πάρει μαζί του στο Παρίσι. Ο νεαρός Μαλρό κατάφερε τότε να συγκινήσει σημαντική μερίδα της γαλλικής προοδευτικής «ιντελιτζένσια», που μεσολάβησε για την απελευθέρωσή του, εμφανίζοντας τη δίωξή του ως διωγμό αριστερού δημοσιογράφου από την αποικιακή διοίκηση.

Ο Ισπανικός Εμφύλιος προσφέρει στον Μαλρό την ευκαιρία που πάντα αναζητούσε. Ο τυχοδιωκτισμός του αποδεικνύεται χρήσιμος, καθώς πετυχαίνει να ιδρύσει μοίρα μαχητικών αεροσκαφών για λογαριασμό της δημοκρατικής κυβέρνησης. Ο Μαλρό, όμως, δεν υπήρξε ποτέ ο Γάλλος Χεμινγουέι, καθώς υιοθέτησε άκριτα τις εσφαλμένες θέσεις του Κ.Κ. στην Ισπανία, ενώ επιστρέφοντας στο Παρίσι προσπάθησε να πείσει τον Αντρέ Ζιντ να αναβάλει τη δημοσίευση του επικριτικού για την ΕΣΣΔ βιβλίου του.

Ο Μαλρό έχει άλλωστε ταξιδέψει στην ΕΣΣΔ το 1934, με αφορμή το 1ο Συνέδριο Σοβιετικών Λογοτεχνών, ενώ στο βιβλίο που προκύπτει από την επίσκεψη αυτή, τα «Τετράδια της ΕΣΣΔ», αποφεύγει να ασκήσει ευθέως κριτική στο σταλινικό σύστημα διακυβέρνησης, προτιμώντας να περιγράψει τις εμπειρίες του στο πλευρό σπουδαίων λογοτεχνών, όπως ο Μπόρος Πάστερνακ, ο Ιλια Ερενμπουργκ και ο Αλέξης Τολστόι.

Η σταδιακή απομάκρυνση του Μαλρό από τον σταλινισμό, τον οδηγεί στις αγκάλες της γαλλικής γκωλικής Δεξιάς και στον θώκο του υπουργού Πολιτισμού στα μέσα της δεκαετίας του 1960.

Τώρα, συζητάμε και πάλι από πού αρχίζει η ελευθερία...

Τα «γεγονότα του Δεκεμβρίου» έφεραν στην επιφάνεια νέα δίπολα για επαναπροσδιορισμό

Tης Ολγας Σελλα, Η Καθημερινή, 17/01/2009. Να τα ξαναορίσουμε λοιπόν; Να ξανασυζητήσουμε από την αρχή έννοιες, αξίες, αρχές, βασικές σταθερές της κοινωνικής συμπεριφοράς; Το τελευταίο διάστημα, μετά τα «γεγονότα του Δεκεμβρίου», όπως τα λέμε σχηματικά, άνοιξαν πολλές συζητήσεις. Στην αρχή έμοιαζε τίποτα να μην είναι σταθερό, τίποτα να μην υπάρχει ως βάση, ως υπόβαθρο, ως κοινή συνισταμένη. Εκανες μια ερώτηση, εξέφραζες μια γνώμη, διατύπωνες μια απορία και ο αντίλογος μπορούσε να φτάσει μέχρι τη... Γαλλική Επανάσταση!

Και βεβαίως άρχισαν να ξαναμπαίνουν ταμπέλες, να ξανασχηματίζονται στρατόπεδα: δεξιά-αριστερά, συντήρηση-πρόοδος, κ.λπ. Οχι με σταθερές τις λίστες των μελών στα νέα «στρατόπεδα», αλλά αυτό δεν είναι καθόλου ασυνήθιστο στη... νεοελληνική παράδοση!

Παρά τις υπερβολές, δεν παύει να είναι μια πραγματικότητα. Η νεοελληνική κοινωνία έχει ανάγκη, απ’ ό,τι φαίνεται, να επαναδιατυπώσει το πλαίσιο αξιών και αρχών μέσα στο οποίο θα κινείται και θα συμβιώνει κι αυτό σίγουρα δεν είναι ούτε εύκολη συζήτηση ούτε εύκολη διαδικασία.

Ζητήσαμε τη βοήθεια δύο καθηγητών της Φιλοσοφίας, στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και στο ΕΜΠ, του Παντελή Μπασάκου και του Αριστείδη Μπαλτά αντίστοιχα. Ρωτήσαμε τη γνώμη τους για τα νέα δίπολα που τίθενται προς συζήτηση (τάξη/αναρχία, συντήρηση/πρόοδος, δημοκρατία/ασυδοσία, κ.λπ.). Οι απόψεις τους φωτίζουν τη δυσκολία του θέματος, ίσως και να μας κάνει να σκεφτούμε πράγματα και πλευρές που ίσως δεν είχαμε δει. Για τη νηπιακή κατάσταση του δημόσιου λόγου, αλλά και για την ανυπαρξία συναίνεσης -των πολιτών, των κομμάτων, των φορέων, των απόψεων.

Το ζήτημα βέβαια είναι ακριβώς αυτό: έχουμε καιρό να σκεφτούμε; Και κυρίως, έχουμε καιρό (και σκοπό) ν’ ακούσουμε;

AΠOΨH : Ο λόγος περί συναίνεσης σε νηπιακό στάδιο

Του Παντελη Μπασακου*

Δημοκρατία είναι μια συζήτηση που δεν σταματάει ποτέ, και η οποία, πέρα από τα εκάστοτε συγκεκριμένα περιεχόμενα, τις αποφάσεις και τις επιλογές της, αφορά και τον ίδιο της τον εαυτό: δημοκρατία είναι μια συζήτηση που δεν κουράζεται να διευκρινίζει τις έννοιές της και να επανακαθορίζει τα όριά της, να εξετάζει τους όρους της διεύρυνσής της. Το ότι χρειάστηκαν τα «γεγονότα του Δεκεμβρίου» για να τεθούν ζητήματα -που θα έπρεπε ούτως ή άλλως να έχουν ήδη τεθεί, είναι μάλλον σημάδι τού ότι η συζήτηση αυτή, που είναι η δημοκρατία, στην ελληνική δημοσιότητα βρίσκεται ακόμα σε παιδικό ή νεανικό στάδιο.

Μια ένδειξη γι’ αυτό είναι η αμηχανία με την οποία αντιμετωπίζεται η διαπίστωση πως η ελληνική εκδοχή της τρομοκρατίας έχαιρε, κατά τις πρώτες δεκαετίες της μεταπολίτευσης, μιας κάποιας συναίνεσης: «μέχρις ενός σημείου είχε την αποδοχή του κόσμου» -σύμφωνα με πρόσφατες δηλώσεις βουλευτή, που προκάλεσαν αντιδράσεις. Μα αυτό το γνωρίζουν όλοι. Η αμηχανία αυτή -που, μεταξύ των άλλων, επιτρέπει στον επιτήδειο να κερδίζει το δεκαπεντάλεπτο της δημοσιότητας, λέγοντας αυτό που οι άλλοι σπρώχνουν κάτω από το χαλί- οφείλεται κατά κύριο λόγο στην ανωριμότητα της σχετικής συζήτησης, η οποία σταματάει στο σημείο από το οποίο θα έπρεπε κανονικά να αρχίζει: στην έννοια της συναίνεσης.

Η ώριμη δημόσια συζήτηση, που θα έρθει, γιατί δεν είμαστε καταδικασμένοι στην αιώνια παιδικότητα, θα θέσει ζητήματα αποσαφήνισης της έννοιας αυτής -όπου θα μπορέσουμε ενδεχομένως να δούμε πως η συναίνεση εκείνη στην τρομοκρατία προσδιορίζεται ακριβώς ως συναίνεση τρομαγμένη: το «συμφωνώ με το που χτυπάς τους κακούς» λέει συνάμα «εγώ είμαι καλός» -και για τον λόγο αυτόν ελπίζω πως εμένα δεν θα με χτυπήσεις. Φαινόμενο ομόλογο, αν όχι σε έκταση οπωσδήποτε κατά το είδος, με την εξαναγκασμένη συναίνεση της οποίας έχαιρε η δικτατορία, όπου «οι φιλήσυχοι πολίτες δεν είχαν να φοβηθούν τίποτε» ή, αν θέλουμε πιο πρόσφατο παράδειγμα, με τη βιτρίνα του πένθους στα καταστήματα του κέντρου, προκειμένου να γλιτώσει η τζαμαρία.

* Ο Παντελής Μπασάκος είναι καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.

AΠOΨH : Χρήσεις του αυτονόητου σε «μη κανονικές» συνθήκες

Του Αριστειδη Μπαλτα*

Δίπολα όπως «τάξη / αναρχία» ή «δημοκρατία / ασυδοσία» ενδέχεται να βοηθούν την οργάνωση του λόγου. Πρόκειται για τη βοήθεια που μπορεί να προσφέρει η επίκληση ενός συγκεκριμένου αξιακού αυτονόητου: προφανώς, δεν μπορεί παρά να υποστηρίζουμε την αξία της τάξης έναντι της αναρχίας ή την αξία της δημοκρατίας έναντι της ασυδοσίας. Ολοι προτιμούν να είναι υγιείς και πλούσιοι, αντί άρρωστοι και φτωχοί. Αυτά υπό κανονικές συνθήκες. Αλλά όταν οι συνθήκες δεν είναι κανονικές, όταν συμβαίνουν γεγονότα που διαταράσσουν τις αναμονές της καθημερινότητας και δημιουργούν απορίες, τότε η επίκληση του ίδιου αξιακού αυτονόητου επιτελεί άλλες λειτουργίες.

Πρώτα απ’ όλα, το αξιακά αυτονόητο οδηγείται στο να ταυτιστεί με το περιγραφικά αυτονόητο, με αποτέλεσμα τόσο η ίδια η περιγραφή όσο και το συνακόλουθο αίτημα ανάλυσης να λογίζονται, αυτονοήτως πάντα, ως περιττά: τα «γεγονότα του Δεκεμβρίου» προφανώς συνιστούν έκφραση «αναρχίας» ή «ασυδοσίας». Δεν χρειάζεται εδώ να σκεφτούμε τίποτε περισσότερο. Από την άλλη μεριά, συγκροτείται ένα ισχυρότατο κανονιστικό πλαίσιο: αφού, πρώτον, είναι προφανές ότι όλοι προκρίνουν την τάξη έναντι της αναρχίας και τη δημοκρατία έναντι της ασυδοσίας, αφού, δεύτερον, τα εν λόγω «γεγονότα» αποτελούν προφανώς έκφραση αναρχίας και ασυδοσίας, και αφού, τρίτον, δεν χρειάζεται εδώ να σκεφτούμε τίποτε περισσότερο, όλοι εκείνοι που δεν υποκύπτουν στον «συλλογισμό», επερωτούν αυτό τούτο το προφανές και άρα, δεν μπορούν να εντάσσονται στον κορμό των ορθώς σκεπτομένων.

Η χρήση των εν λόγω αξιακών διπόλων με τέτοιους τρόπους ασκεί βία. Πρόκειται για τη μορφή βίας η οποία, υπό τη σημαία εκείνου που εξ ορισμού δεν επιδέχεται αμφισβήτηση, ωθεί στην κατάργηση της σκέψης, τη μορφή βίας που δημιουργεί τους αποσυνάγωγους του προφανούς, τη μορφή βίας που θίγει μύχια τον ίδιο τον ανθρώπινο λόγο. Είναι η μορφή βίας που συναντήσαμε τόσο στον παραδοσιακό αντικομμουνισμό όσο και στα σοβιετικού τύπου ψυχιατρεία. Είναι μορφή βίας που ασκήθηκε συχνά κατά τη δημόσια συζήτηση των «γεγονότων του Δεκεμβρίου».

*Ο Αριστείδης Μπαλτάς διδάσκει Φιλοσοφία των Επιστημών στο ΕΜΠ.

Η αγορά απειλεί τη δημοκρατία

ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΟ ΙΔΕΩΝ

Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένα απόσπασμα από το βιβλίο του ιταλού πολιτειολόγου Τζοβάνι Σαρτόρι «La democrazia in trenta lezioni» (Mondadori, 2008).

Ποια είναι η σχέση ανάμεσα σε δημοκρατία και οικονομική ανάπτυξη; Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο θριάμβευσε η οικονομίστικη θεωρία που υποστηρίζει ότι για να μετασχηματιστούν τα αυταρχικά καθεστώτα σε δημοκρατίες χρειάζεται μια αύξηση της ευημερίας και ότι η ευημερία συνεπιφέρει αυτόματα τη δημοκρατία. Με δυο λόγια, η δημοκρατία εξαρτάται από τα χρήματα και γεννιέται μαζί με τα χρήματα. Είναι όμως έτσι; Θα έλεγα όχι.

Ας αρχίσουμε με τη σχέση ανάμεσα σε δημοκρατία και αγορά. Είναι ήδη διαπιστωμένο ότι μια δημοκρατία χωρίς σύστημα αγοράς δεν είναι πολύ ζωντανή. Αλλά δεν αληθεύει το αντίθετο. Μια οικονομία της αγοράς μπορεί να υπάρχει και να ανθείχωρίς δημοκρατία ή προηγούμενη της δημοκρατίας. Δείτε τις περιπτώσεις της Σιγκαπούρης, της Ταϊβάν, της Νότιας Κορέας, της Κίνας.

Αλλο ερώτημα: Η δημοκρατία παράγει ευημερία; Και ναι και όχι. Η Λατινική Αμερική φτώχυνε και από τη δημοκρατία, επειδή η δημοκρατία οδηγεί ή μπορεί να οδηγήσει τους ανθρώπους να καταναλώνουν περισσότερα από όσα παράγουν ή κερδίζουν.

Ας δούμε τώρα τη νέα όψη του προβλήματος, τη σχέση ανάμεσα σε δημοκρατία και ανάπτυξη. Μέχρι τώρα υποστηρίχθηκε από τη μια μεριά ότι η ευημερία προάγει τη δημοκρατία και από την άλλη ότι το χρήμα τη διαφθείρει και την εξαγοράζει. Στο παρελθόν η σχέση ανάμεσα σε κράτος και αγορά παρέπεμπε σε ένα κράτος που με διάφορους τρόπους ρύθμιζε την αγορά και παρενέβαινε σε αυτήν. Πρόσφατα, όμως, με την παγκοσμιοποίηση, δημιουργήθηκε μια δυναμική, μια δίνη, που κανείς (ούτε και τα κράτη) δεν κατορθώνει να την ελέγχει ούτε και να την αναχαιτίζει, μια ανάπτυξη με κάθε τίμημα, το συντομότερο δυνατόν, με τη μεγαλύτερη δυνατή ταχύτητα. Είναι καλό που είναι έτσι; Θα ήταν καλό αν ζούσαμε σε έναν πλανήτη με μικρό πληθυσμό και, ας πούμε, δέκα φορές μεγαλύτερο από τον δικό μας, με πρακτικά άθικτους πόρους. Το κακό είναι ότι ο δικός μας είναι μικρός με απελπιστικά μεγάλο πληθυσμό και η ανάπτυξη δεν μπορεί να είναι απεριόριστη.

Εδώ και μερικές δεκαετίες ο πλανήτης έχει μπει στη δίνη μιας «μη βιώσιμης ανάπτυξης», που είναι τέτοια επειδή καταναλώνει περισσότερους πόρους από όσους παράγει και σπαταλάει πόρους που κοντεύουν να εξαντληθούν. Αλλά αυτή τη μη βιώσιμη ανάπτυξη οι περισσότεροι οικονομολόγοι δεν θέλουν καν να την αντιληφθούν. Το δικό τους μάντρα είναι ότι για όλα τα προβλήματα της απεριόριστης ανάπτυξης θα φροντίσει η αγορά, όταν θα 'ρθει ο καιρός να φροντίσει. Αλλά όχι, δεν είναι καθόλου έτσι. Αυτό το πρόβλημα της μη βιώσιμης ανάπτυξης δεν αντιμετωπίζεται, και πολύ περισσότερο δεν λύνεται από τους μηχανισμούς της αγοράς. Εξάλλου, αγορά και οικονομικό σύστημα δεν συμπίπτουν. Η αγορά δεν λογαριάζει πάρα πολλά πράγματα, για παράδειγμα τα «συλλογικά αγαθά», εκείνα τα αγαθά που κανείς δεν πληρώνει και που πληρώνονται κατά κανόνα από τους φόρους. Τα κλασικά παραδείγματα είναι η αστυνομία, η ασφάλεια, οι δρόμοι. Αν ζητήσω την επέμβαση της αστυνομίας, δεν δέχομαι έπειτα κάποιο λογαριασμό για να πληρώσω. Ούτε πληρώνω για το φωτισμό των δρόμων.

Υπάρχουν όμως και πιο πολύπλοκες περιπτώσεις. Ας πάρουμε για παράδειγμα τα δέντρα, ένα δάσος. Είναι συλλογικά αγαθά; Στο μέτρο που μας προσφέρουν την υπηρεσία να καθαρίζουν τον αέρα, να δίνουν ξύλο και να προστατεύουν τη γονιμότητα του εδάφους, θα έλεγα ναι. Αλλά όχι για την αγορά. Οποιος κόβει δέντρα λογαριάζει μόνο το κόστος της κοπής τους. Το κόστος της καταστροφής ενός δάσους δεν λογαριάζεται.

Το ίδιο ισχύει και για το νερό. Η υπερβολική κατανάλωσή του παράγει μια συλλογική ζημιά που δεν πληρώνεται ούτε και υπολογίζεται. Υπάρχουν έπειτα οι λεγόμενες «εξωτερικότητες», τα εξωτερικά αποτελέσματα. Οποιος μολύνει το νερό ή τον αέρα με «αέρια θερμοκηπίου» παράγει ζημιές που δεν πληρώνει και που η αγορά δεν καταγράφει. Ωστόσο πρόκειται για κολοσσιαίες ζημιές με εξίσου κολοσσιαία κόστη αποκατάστασης και επανόρθωσης (που σίγουρα θα καταστούν αναγκαίες).

Η ουσία του ζητήματος είναι ότι οι οικονομολόγοι έχουν εγκλειστεί στον περιφραγμένο χώρο της αγοράς και δεν αντιλαμβάνονται ότι η ανάπτυξη και η οικονομική ευημερία αυξάνονται ήδη με ελλείμματα, που πληρώνονται σε όλο και αυξανόμενες αναλογίες από μιαν οικολογική καταστροφή σε πλανητική κλίμακα. Ενα επιπλέον όριο της αγοράς είναι το ότι είναι αργή και μυωπική. Οταν λένε ότι markets do not clear, εννοούν ότι οι αγορές δεν επιλύουν έγκαιρα τα προβλήματα, ότι αντιμετωπίζουν τα νέα προβλήματα όταν είναι πολύ αργά. (...)

Το ζήτημα είναι ότι η αγορά έρχεται αργά και άσχημα για να αντιμετωπίσει τις δραματικές αλλαγές που συντελούνται, ενώ από την άλλη μεριά τις επιταχύνει και τις επιδεινώνει, πυροδοτώντας όλο και περισσότερο μια «τυφλή ανάπτυξη». Το παράδοξο είναι ότι το οικονομικό σύστημα της αγοράς για διακόσια περίπου χρόνια προήγαγε τη φιλελεύθερη δημοκρατία, ενώ τώρα την απειλεί με μιαν ανεξέλεγκτη επιτάχυνση, η έκρηξη της οποίας μπορεί να συμπαρασύρει και τη δημοκρατία που είχε αναθρέψει. Ενας κλιματικός και περιβαλλοντικός κατακλυσμός μπρορεί να εξαφανίσει, μαζί με όλα τα υπόλοιπα, και την ελεύθερη πολιτεία. Επειδή η μη βιώσιμη ανάπτυξη είναι και μια απαράδεκτη ανάπτυξη, που επιβάλλει μιαν επιστροφή σε εκείνο το παρελθόν λιμών και φτώχειας το οποίο είχαμε ξεπεράσει.

Από τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ, ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ / 7 - 04/01/2009

Εχει μέλλον ο καπιταλισμός;

ΓΡΑΦΟΥΝ EDΜUΝDS ΡΗΕLΡS, ΚENNETH RΟGΟFF, NΟURΙΕL RΟUΒΙΝΙ, ΡΕΤΕR SΙΝGΕR, GΕΟRGΕ SΟRΟS, JΟSΕΡΗΕ SΤΙGLΙΤΖ

Edmund S. Phelps | ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 4 Ιανουαρίου 2009

Οι παγκόσμιες οικονομικές αγορές βίωσαν το 2008 τη χειρότερη κρίση μετά τη μεγάλη ύφεση της δεκαετίας του ΄30. Τι μας περιμένει το 2009; Βιώνουμε το τέλος του καπιταλισμού; «Το Βήμα» δημοσιεύει κατ΄ αποκλειστικότητα από το Ρroject Syndicate τις απόψεις διαπρεπών οικονομολόγων και αναλυτών. Γράφουν:

ΕΝΤΜΟΥΝΤ ΦΕΛΠΣ: Εχει μέλλον ο καπιταλισμός;
ΤΖΟΖΕΦ ΣΤΙΓΚΛΙΤΣ: Ο άχαρος θρίαμβος του σκεπτικιστή
ΚΕΝΕΘ ΡΟΓΚΟΦ: Τρενάκι του τρόμου στις ισοτιμίες
ΠΙΤΕΡ ΣΙΝΓΚΕΡ: Η μείωση της περιττής δυστυχίας
ΤΖΟΡΤΖ ΣΟΡΟΣ: Επανεξέταση της ρύθμισης των αγορών
ΝΟΥΡΙΕΛ ΡΟΥΜΠΙΝΙ: Θα ανακάμψει η οικονομία το 2010;

Προς τα τέλη του 2008 πολλοί Ευρωπαίοι άρχισαν να μιλούν για το τέλος του καπιταλισμού. Ξεχνούν ότι ο καπιταλισμός στην Ευρώπη έχει ήδη υποχωρήσει μία φορά κάτω από το βάρος του κρατισμού και του κορπορατισμού τη δεκαετία του 1930 για να αναγεννηθεί σε ελάχιστες χώρες τη δεκαετία του 1980. Με αφορμή την τρέχουσα οικονομική κρίση πρέπει να αναρωτηθούμε αν το όφελος του καπιταλισμού (αν υπάρχει) υπερβαίνει το κόστος του. Παρ΄ ότι ο Μαρξ εξέφρασε τον θαυμασμό του προς αυτόν, τώρα θεωρείται ότι τα καλά του στοιχεία - η επιχειρηματικότητα- μπορούν να διοχετευθούν σε κάποιο άλλο σύστημα που δεν θα εμπεριέχει την καταστρεπτικότητα από την οποία χαρακτηρίζεται ο καπιταλισμός.

Το καπιταλιστικό σύστημα αρχικά εξυμνήθηκε επειδή ήταν «προοδευτικό», όπως το έθεσε ο Μαρξ. Από τη στιγμή που η παραγωγικότητα αυξήθηκε ποτέ δεν γνώρισε «πισωγύρισμα». Στην πραγματικότητα, με τη σταδιακή ανάδυση του οικονομικού καπιταλισμού, περί το 1820, η παραγωγικότητα εκτινάχθηκε στη μια ευρωπαϊκή χώρα μετά την άλλη- Μεγάλη Βρετανία, Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία και Αυστρία- και «επιτάχυνε» ακόμη περισσότερο στις Ηνωμένες Πολιτείες. Τα πενιχρά ιστορικά στοιχεία που είναι διαθέσιμα για ανάλυση δείχνουν ότι γύρω στο 1820 οι μισθοί ακολούθησαν ανάλογη πορεία. Σήμερα μια σημαντική μερίδα αναλυτών αμφιβάλλει αν τα οφέλη από την ανάπτυξη της παραγωγικότητας που παρατηρείται σήμερα υπερβαίνουν τα τρομερά κόστη που θεωρούνται πλέον δεδομένα. Αλλά βάσει του συλλογισμού και της εμπειρίας μου, αυτή η υπόθεση παρ΄ όλο που είναι της «μόδας» δεν μπορεί να σταθεί.

Πρώτον, οι Ευρωπαίοι θεωρούν ότι καπιταλισμός είναι η «ελεύθερη αγορά»- το laissez-faire. Αλλά ο καπιταλισμός σημαίνει άνοιγμα στην «εκ των κάτω» καινοτομία. Ο καπιταλισμός αυτός καθεαυτός δεν απειλεί τα προνόμια του κράτους Πρόνοιας. Αυτή η υπόθεση απορρίπτει ακόμη και τα πλέον εμφανή οφέλη του καπιταλιστικού συστήματος. Αναγνωρίζω ότι οι μισθοί των πιο καλοπληρωμένων φίλων μου είναι τόσο υψηλοί που θεωρητικά μπορούν να καλύψουν όλες τις μελλοντικές ανάγκες τους. Αλλά η αύξηση της παραγωγικότητας σχεδόν πάντα συνοδεύεται από αυξήσεις στους μισθούς σε όλους τους τομείς της οικονομίας. Και οι αυξήσεις των γενικών απολαβών έχουν τεράστια κοινωνική αξίαεπιτρέπουν στους ανθρώπους να εγκαταλείψουν την ανιαρή, κουραστική ή επαχθή εργασία χάριν μιας ενδιαφέρουσας, ευχάριστης και πνευματικά απαιτητικής εργασίας. Τα «σκοτεινά, σατανικά εργοστάσια» της εποχής του Μαρξ έχουν εκλείψει εξαιτίας της αυξημένης παραγωγικότητας και όχι εξαιτίας του κρατικού ελέγχου.

Ακόμη μία δυσκολία αυτής της υπόθεσης είναι ότι η πλειονότητα των υποτιθέμενων μειονεκτημάτων του καπιταλισμού είναι απατηλά ή επινοημένα. Η ιδέα ότι ένας «καλολαδωμένος» καπιταλισμός κινείται προς μια ελλιπή

αγορά εργασίας, οδηγώντας σε υψηλότερα ποσοστά ανεργίας και χαμηλότερη συμμετοχή στο εργατικό δυναμικό, δεν μπορεί να τεκμηριωθεί. Αντιθέτως, οι καινοτομίες που πυροδοτούνται και διευκολύνονται από τον καπιταλισμό δημιουργούν θέσεις εργασίας· σε νέες εταιρείες που αναπτύσσουν νέες ιδέες, στο μάρκετινγκ και σε διευθύνσεις που καλούνται να συμβαδίσουν με τα νέα μέσα και μορφές οργάνωσης.

Η ιδέα ότι οι καθημερινοί άνθρωποι είναι εξαγριωμένοι με τη σκέψη ότι άλλοι άνθρωποι απολαμβάνουν τεράστιο μερίδιο στον πλούτο, που καλλιεργείται από ορισμένους κύκλους, επίσης είναι ατεκμηρίωτη. Οι περισσότεροι άνθρωποι είναι αρκετά πρακτικοί για να καταλάβουν ότι όταν για παράδειγμα πηγαίνουν για ιατρικές εξετάσεις, αυτό που έχει σημασία είναι αν το νοσοκομείο διαθέτει το κατάλληλο διαγνωστικό μηχάνημα και όχι αν κάπου αλλού υπάρχει ένα καλύτερο μηχάνημα για κάποιους άλλους.

Είναι αλήθεια ότι ο καπιταλισμός δημιουργεί ρήξη και αβεβαιότητα. Ωστόσο δεν πρέπει να παραβλέψουμε την άλλη πλευρά του νομίσματος. Ο καπιταλισμός είναι μοναδικός στο να κινητοποιεί τους επιχειρηματίες, να τους κάνει να επινοούν νέες ιδέες, να τις εφαρμόζουν στην αγορά και να δημιουργούν ενθουσιασμό στους καταναλωτές. Το σημαντικότερο επίτευγμα του καπιταλισμού είναι ίσως ότι μετέτρεψε τον χώρο εργασίας από χώρο ρουτίνας και πλήξης σε χώρο αλλαγής, πνευματικής ανάτασης, πρόκλησης, εξερεύνησης, ενίοτε και ανακάλυψης. Πράγματι, η αλυσίδα συναρμολόγησης υπήρξε χαρακτηριστικό του καπιταλισμού από την αρχή της ιστορίας του. Η κομμουνιστική Ρωσία και η σοσιαλιστική Ευρώπη δεν θα άντεχαν χωρίς την αλυσίδα συναρμολόγησης. Και χάριν της αύξησης της παραγωγικότητας όλο και μεγαλύτερος αριθμός θέσεων εργασίας βρίσκονται εκτός των εργοστασίων και των αγροκτημάτων. Στα τέλη του 19ου αιώνα, η Ευρώπη, από τη Βιέννη ως το Βερολίνο και από το Παρίσι ως το Λονδίνο, ήδη πανηγύριζε για τη μεταμόρφωση της επιχειρηματικής ζωής. Φυσικά κατάλαβαν ότι αυτός ο ενθουσιασμός συνοδευόταν από έναν βαθμό αναστάτωσης και νευρικότητας. Αλλά λίγοι ήταν εκείνοι που επιθυμούσαν την επιστροφή στην ηρεμία του παρελθόντος. Ωστόσο, η επιστροφή συντελέστηκε όταν οι αλλαγές του κρατισμού και του κορπορατισμού στους θεσμούς της οικονομίας κατέστειλαν την καινοτομία και τη φιλοδοξία, με αποτέλεσμα ο χώρος εργασίας να γίνει και πάλι τόσο ανιαρός όσο στο παρελθόν. Σήμερα εξειδικευμένοι και καλοπροαίρετοι άνθρωποι υποστηρίζουν ότι μπορούμε να ξαναζωντανέψουμε την επιχειρηματικότητα, αλλά με έναν τρόπο που να την προσαρμόζει σε ένα νέο οικονομικό σύστημα, προσανατολισμένο στην κοινωνική επένδυση- την καταπολέμηση της υπερθέρμανσης του πλανήτη, την ανάπτυξη ενεργειακών αποθεμάτων κ.ο.κ. Το πρόβλημα του συγκεκριμένου συλλογισμού είναι ότι θα γραφειοκρατικοποιήσει την οικονομία, θα εναποθέσει μεγάλος μέρος των δαπανών σε κυβερνητικές υπηρεσίες και θα οδηγήσει πολλές εταιρείες σε κρατικά συμβόλαια.

Από μόνο του αυτό δεν αποτελεί πρόβλημα. Αλλά θα γίνει αν καταπνίξει την ικανότητα των ατόμων να προχωρούν σε καινοτομίες για μια ανοιχτή αγορά. Αυτό συνέβη τη δεκαετία του 1930 όταν οι γραφειοκρατικοποιημένες οικονομίες της Δυτικής Ευρώπης χαρακτηρίζονταν από μεγάλη έλλειψη καινοτομίας σε σχέση με την απογραφειοκρατικοποιημένη οικονομία των Ηνωμένων Πολιτειών. Ετσι, ενώ το 2008 υπήρξε ένα κρίσιμο έτος για την παγκόσμια οικονομία, είμαι βέβαιος ότι οι χώρες που εκτιμούν την καινοτομία θα πρέπει να διατηρήσουν το καπιταλιστικό σύστημα.

* Ο κ. Εdmund S. Ρhelps είναι διευθυντής του Κέντρου για τον Καπιταλισμό και την Κοινωνία στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, βραβευμένος με το Νομπέλ Οικονομίας το 2006.

Διαβάστε Επίσης

NΕΕΣ EΠΟΧΕΣ

Εχει μέλλον ο καπιταλισμός;

Ο άχαρος θρίαμβος του σκεπτικιστή

Τρενάκι του τρόμου στις ισοτιμίες

Η μείωση της περιττής δυστυχίας

Επανεξέταση της ρύθμισης των αγορών

Θα ανακάμψει η οικονομία το 2010;

Φαντασιώσεις της Γουόλ Στριτ

Τι είναι η αντιπροσωπευτική και συμμετοχική δημοκρατία

ΘΕΣΜΟΙ

ΒΗΜΑ ΙΔΕΩΝ - Τεύχος 01/1/2009

Η Ευρωπαϊκή Ενωση τέως βουλευτών των κρατών-μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης και της Ευρωπαϊκής Ενωσης συνήλθε στις 17 και 18 Οκτωβρίου στην Αθήνα- κατόπιν προσκλήσεως της Ελληνικής Ενώσεως των τέως Βουλευτών- Ευρωβουλευτών- και στο 5ο Ευρωπαϊκό Συνέδριό της κατέληξε στη Διακήρυξη των Αθηνών με θέμα την «Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία και Συμμετοχική Δημοκρατία». Οι σύνεδροι συμφώνησαν ότι η δημοκρατία βρίσκεται αντιμέτωπη με μείζονες προκλήσεις: την παγκοσμιοποίηση και τον διεθνή χρηματοοικονομικό καπιταλισμό, τις κλιματικές αλλαγές, τη φτώχεια και την όξυνση των κοινωνικών ανισοτήτων που έχουν ως αποτέλεσμα να εκδηλώνονται ταραχές σε χώρες του Νότου, τις πανδημίες, τις δημογραφικές μεταβολές, τις νέες απειλές για την ασφάλεια εξαιτίας της τρομοκρατίας, της επισφάλειας των ενεργειακών πηγών και του εύθραυστου χαρακτήρα ορισμένων κρατικών μορφωμάτων, καθώς και την ανάγκη συνεργασίας και διατράνωσης των ευρωπαϊκών αξιών σε διατλαντικό επίπεδο. Οι σύνεδροι επεσήμαναν ότι οι κορυφαίες αξίες των ευρωπαϊκών λαών είναι η δημοκρατία, η διαφάνεια, η ελευθερία, η ειρήνη, η διαφορετικότητα και η ποικιλότητα, η ανεκτικότητα, η ανεξιθρησκία, η δικαιοσύνη και η αλληλεγγύη, οι οποίες με κάθε τρόπο πρέπει να μείνουν αλώβητες.

ΝΑΝΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ

ΒΗΜΑ ΙΔΕΩΝ - Τεύχος 01/1/2009

Νανοτεχνολογία

Οι επιδράσεις της στην ιατρική, στη βιομηχανία και στην οικονομία

Η τεχνολογία του ελαχίστου, η νανοτεχνολογία, φαίνεται ότι εισέρχεται στη ζωή μας. Ο όρος νανοτεχνολογία χαρακτηρίζεται από μεγάλη ευρύτητα για να περιγράψει οτιδήποτε συμβαίνει στις διαστάσεις του νανομέτρου. Οι διαστάσεις αυτές γίνονται ευκολότερα αντιληπτές αν σκεφτούμε ότι ένα νανόμετρο ισούται περίπου με το 1/80.000 μιας ανθρώπινης τρίχας ή με το μήκος 10 ατόμων υδρογόνου σε σειρά. Παρ΄ ότι η νανοτεχνολογία δεν είναι μια επιστημονική επανάσταση, οι εφαρμογές της είναι αναρίθμητες, όπως αυτές στη νανοηλεκτρονική, στα νανοϋλικά ή στη βιοϊατρική. Κατά συνέπεια οι επιρροές γίνονται αντιληπτές σε πολλαπλά επίπεδα, κατά κύριο λόγο στον οικονομικό τομέα, επηρεάζοντας βιομηχανίες και οικονομίες, αλλά και στον κοινωνικό, βελτιώνοντας το επίπεδο της ζωής μας. Μερικές από τις εφαρμογές της νανοτεχνολογίας και τις επενέργειες στην καθημερινή μας ζωή παρουσίασαν στο κοινό διακεκριμένοι επιστήμονες σε ημερίδα που πραγματοποιήθηκε στο Ευγενίδειο Ιδρυμα σε συνεργασία με το πολιτιστικό πρόγραμμα Μegaron Ρlus. Στο μικρό αυτό αφιέρωμα του «Βήματος Ιδεών», οι επιστήμονες που συμμετείχαν στην ημερίδα παρουσιάζουν μια περίληψη των όσων ανέφεραν στις σχετικές ομιλίες τους. Η.Κ.

Ένας κόσμος γεμάτος εκπλήξεις

Εμμανουήλ Ι. Στρατάκης
Iδρυμα Tεχνολογίας και Eρευνας, Iνστιτούτο Hλεκτρονικής Δομής και λέϊζερ, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τμήμα Επιστήμης και Τεχνολογίας Υλικών

Την τελευταία δεκαετία τα νανοϋλικά έχουν αποτελέσει αντικείμενο τεράστιου ενδιαφέροντος στην έρευνα και τεχνολογία. Τα υλικά αυτά, τα οποία είναι γνωστά για το εξαιρετικά μικρό χαρακτηριστικό τους μέγεθος, έχουν τη δυνατότητα για ευρύτατες βιομηχανικές, βιοϊατρικές και ηλεκτρονικές εφαρμογές. Τα νανοϋλικά δεν είναι απλώς ένα ακόμη βήμα προς περαιτέρω σμίκρυνση του μεγέθους των υλικών, αλλά μια εντελώς διαφορετική σκηνή. Ο νανο-κόσμος ανήκει στην κλίμακα στην οποία κυριαρχούν τα ατομικά και κβαντικά φαινόμενα, μάλιστα ορισμένα νανοϋλικά αποτελούνται από μετρήσιμο αριθμό ατόμων ή μορίων.

Βασικές ιδέες και κατευθύνσεις

Ν. Γλέζος
Διευθυντής Ερευνών, Ινστιτούτο Μικροηλεκτρονικής, ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος»

H μεγάλη πρόοδος που έχει σημειωθεί στους τομείς της μικροηλεκτρονικής, της πληροφορικής και της χημείας ήταν η προϋπόθεση για τη διαμόρφωση μιας νέας τεχνολογικής κατεύθυνσης: της νανοτεχνολογίας. Στόχος της είναι να αξιοποιήσει τις ιδιαίτερες ιδιότητες που έχει η ύλη στη νανοκλίμακα για την παραγωγή νέων υλικών, νέων μεθόδων και νέων διατάξεων. Είναι κλάδος που απαιτεί διεπιστημονική προσπάθεια και καλύπτει ένα μεγάλο εύρος εφαρμογών.

Μικρο- και νανοσυστήματα

Χρήστος Τσάμης
Ινστιτούτο Μικροηλεκτρονικής, ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος»

Θα μπορούσατε ποτέ να φανταστείτε ότι η τεχνολογία θα έφθανε σε τέτοιο βαθμό εξέλιξης ώστε να έχουμε τη δυνατότητα να κατασκευάζουμε μικροσκοπικές διατάξεις οι οποίες μπορούν να «αισθάνονται» το περιβάλλον, να «σκέφτονται» και στη συνέχεια να «αλληλεπιδρούν» με το περιβάλλον εκτελώντας μια συγκεκριμένη ενέργεια; Διατάξεις τόσο μικρές ώστε ένα έντομο να είναι πολλές δεκάδες ή χιλιάδες φορές μεγαλύτερό τους; Και όμως οι διατάξεις αυτές ήδη...

Εφαρμογές στην ιατρική

Δρ Κατερίνα Αϋφαντή
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, Ιδρυμα Τεχνολογίας και Ερευνας και Harvard University

Νανοτεχνολογία... Μια από τις σύγχρονες επιστημονικές ορολογίες που έχουν μπει στην καθημερινότητα, χωρίς όμως να γίνεται λόγος για τις ουσιαστικές αλλαγές που θα φέρουν στη ζωή μας. Ως Ελληνες έχουμε το γλωσσικό πλεονέκτημα να καταλαβαίνουμε από την ετυμολογία της λέξης με τι ασχολείται η νανοτεχνολογία. Η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα έχει δανειστεί την ελληνικής καταγωγής λέξη (νάνο) για να χαρακτηρίζει την κλίμακα μεγέθους που είναι 1 δισεκατομμύριο φορές πιο μικρή από το μέτρο.

Εφαρμογές στη χημεία

Νίκος Ταγματάρχης
Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Θεωρητικής και Φυσικής Χημείας

Νανοτεχνολογία είναι η επιστήμη και τεχνολογία που αναπτύσσεται στην κλίμακα του νανομέτρου (ενός δισεκατομμυριοστού του μέτρου), δηλαδή στην κλίμακα των ατόμων και μορίων. Με τη νανοτεχνολογία επιτυγχάνεται πλήρης έλεγχος της βασικής δομής και συμπεριφοράς της ύλης, ενώ ταυτόχρονα υπάρχει η δυνατότητα για την κατανόηση καινούργιων φαινομένων και την ανάδειξη νέων ιδιοτήτων. Θα πρέπει όμως να υφίστανται συγκεκριμένες δεοντολογικές αρχές ανάπτυξης που θα κατοχυρώνουν την ασφάλεια του κοινωνικού συνόλου.

Νανοπαραγωγή: μέλλον και προοπτική

Γεώργιος Χρυσολούρης
Εργαστήριο Συστημάτων Παραγωγής και Αυτοματισμού, Καθηγητής στο Τμήμα Μηχανολόγων και Αεροναυπηγών Μηχανικών, Πανεπιστήμιο Πατρών

Η νανοτεχνολογία είναι ένα ευρύ και διεπιστημονικό πεδίο έρευνας το οποίο αναπτύσσεται παγκοσμίως, υποσχόμενο, εκτός των άλλων, να μετατρέψει τον τρόπο με τον οποίο παράγονται υλικά και προϊόντα. Το αυξανόμενο ενδιαφέρον στην ερευνητική κοινότητα ανά τον κόσμο δείχνει την προοπτική των νανοτεχνολογιών σε πολλούς τομείς της επιστήμης. Οι εκτιμήσεις των αναλυτών μιλούν για διατιθέμενα παγκοσμίως νανοπροϊόντα αξίας 20-50 δισ. δολαρίων, με προοπτική να φθάσουν το 1 τρισ. δολάρια ως το 2010 και πάνω από τα 2 τρισ.

ΔΑΡΒΙΝΟΣ - 200 ΧΡΟΝΙΑ

ΒΗΜΑ ΙΔΕΩΝ - Τεύχος 01/1/2009

Η θεωρία του προκαλεί ακόμη και σήμερα

Ηλίας Κούβελας

Το ΒΗΜΑ ΙΔΕΩΝ διοργάνωσε συζήτηση στην οποία έλαβαν μέρος οι: Λευτέρης Ζούρος, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, ομότιμος καθηγητής στο Τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, Κώστας Κριμπάς, ακαδημαϊκός, επίτιμος καθηγητής Γενετικής του Γεωπονικού Πανεπιστημίου και ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Μπάμπης Σαββάκης, καθηγητής Μοριακής Γενετικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης, διευθυντής του Ινστιτούτου Κυτταρικής και Αναπτυξιακής Βιολογίας ΚΒΙΕ Α. Φλέμινγκ. Τη συζήτηση διηύθυνε ο Ηλίας Κούβελας, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Πατρών.