Σε ηλικία 81 ετών απεβίωσε ο Πολωνός φιλόσοφος Λέζεκ Κολακόφσκι

• Φιλόσοφος, διανοούμενος, συγγραφέας

Φωτογραφία του Κολακόφσκι στην Gazeta Wyborcza

Στην ηλικία των 81 ετών πέθανε την Παρασκευή στην Οξφόρδη ο Πολωνός Λέζεκ Κολακόφσκι, φιλόσοφος και ιστορικός των ιδεών, σύμφωνα με την πολωνική εφημερίδα Gazeta Wyborcza.

Αρχικά «ορθόδοξος» κομμουνιστής, απομακρύνθηκε σταδιακά από το μαρξισμό, διαγράφηκε από το κομμουνιστικό κόμμα της χώρας του και εξορίστηκε τελικά ως αντιφρονών το 1968.

Δίδαξε αρχικά στο Μπέρκλεϊ των ΗΠΑ και έπειτα στην Οξφόρδη.

Το πολωνικό κοινοβούλιο τήρησε την ημέρα του θανάτου του ενός λεπτού σιγή, και ο πρόεδρός του δήλωσε πως «χάθηκε ένας άνθρωπος που υπηρέτησε αξιοθαύμαστα τον αγώνα για μία ελεύθερη και δημοκρατική Πολωνία».

Το σημαντικότερο έργο του ήταν τα Κύρια Ρεύματα του Μαρξισμού, και ήταν από τους πρώτους που υποστήριξε πως το απολυταρχικό καθεστώς του Στάλιν ήταν η λογική κατάληξη του Μαρξισμού και όχι στρέβλωσή του.

Προς το τέλος της ζωής του, ξεκίνησε να γράφει διηγήματα και θεατρικά έργα.

Από τις πιο γνωστές ιδέες που εισήγαγε ήταν ο περίφημος «νόμος» σύμφωνα με τον για κάθε σύστημα πεποιθήσεων που είναι διατεθειμένος να ασπαστεί κανείς, πάντοτε θα βρει επιχειρήματα να το υποστηρίξει.

• Οξφόρδη - ΤΟ ΒΗΜΑ, Παρασκευή 17 Ιουλίου 2009 [ 23:24 ]

Μάσιμο Ντ'Αλέμα: «Η Ευρώπη σήμερα είναι η ήπειρος του φόβου»

• ΜΑΣΙΜΟ ΝΤ' ΑΛΕΜΑ Ο ΙΤΑΛΟΣ ΠΡΩΗΝ ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΣ ΜΙΛΑΕΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΗΤΤΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΑΡΙΣΤΕΡΑΣ, ΤΗΝ ΕΠΕΛΑΣΗ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΙΣΤΙΚΗΣ ΔΕΞΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΑ «ΟΜΠΑΜΑ», Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ

• Κατά τη διάρκεια της πρόσφατης επίσκεψής του στην Ελλάδα, όπου συμμετείχε σε συνέδριο για το μέλλον της σοσιαλδημοκρατίας, είχε προβλέψει τη μεγάλη ήττα των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων στις ευρωεκλογές. Είχε προβλέψει επίσης ότι το ΠΑΣΟΚ θα αποτελούσε εξαίρεση σε αυτήν την τάση.

Οι Ευρωπαίοι σοσιαλιστές διχάστηκαν απέναντι στην πρόκληση της παγκοσμιοποίησης. Ορισμένοι ηγέτες ανανέωσαν ακόμη και το λεξιλόγιό τους. Επαψαν να μιλούν για «απασχόληση» προτιμώντας την έκφραση «απασχολησιμότητα» αντικατέστησαν τη λέξη «προστασία» με τη λέξη «ευκαιρία», άφησαν στην άκρη τη λέξη «πρόνοια» και μίλησαν για «εκπαίδευση» (φωτ. ΑΠΕ)

Ο λόγος για τον Ιταλό πρώην πρωθυπουργό και πρώην ηγέτη του ιταλικού Δημοκρατικού κόμματος της Αριστεράς, Μάσιμο Ντ'Αλέμα, που σε μια από τις αρκετά σπάνιες συνεντεύξεις του (ο ίδιος δημοσιογράφος και πρώην διευθυντής της ιταλικής εφημερίδας Unita δεν φημίζεται για τις πολύ καλές του σχέσεις με τον Τύπο) μίλησε στην «Ε» για τα λάθη τα οποία οδήγησαν τα ευρωπαϊκά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα στην κρίση. «Δεν μπόρεσε η Κεντροαριστερά να απαντήσει στην πρόκληση της παγκοσμιοποίησης», είπε χαρακτηριστικά ο Μάσιμο Ντ'Αλέμα, κάνοντας αυστηρή αυτοκριτική. Με θερμά λόγια αναφέρθηκε στον Γιώργο Παπανδρέου και τον χαρακτήρισε «ηγέτη αλά Ομπάμα». Γνήσιο τέκνο της πολιτικής και ιδεολογικής κρίσης, που αντιμετωπίζει σήμερα η Ιταλία, αποκαλεί τον Σ. Μπερλουσκόνι, προσθέτοντας ότι ανήκει στην εθνικιστική και λαϊκή Δεξιά.

• Στην τελευταία σας επίσκεψη στην Ελλάδα, τον περασμένο Μάιο, συμμετείχατε σ' ένα συνέδριο για το μέλλον της σοσιαλδημοκρατίας. Είναι ένα επίκαιρο θέμα ειδικά μετά την ήττα της πλειονότητας των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων στις ευρωπαϊκές εκλογές.

«Οντως, σε εκείνο το συνέδριο στην Αθήνα είχαμε προβλέψει την ήττα της πλειονότητας των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων στις ευρωπαϊκές εκλογές. Είχαμε προβλέψει, επίσης, ότι η Ελλάδα θα αποτελούσε την εξαίρεση σε αυτή τη γενικευμένη τάση. Δεν υπάρχουν αμφιβολίες για το γεγονός ότι η ήττα των ευρωπαϊκών σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων υπογραμμίζει τη βαθιά κρίση που αντιμετωπίζει σήμερα η Κεντροαριστερά. Οπως είχα πει και τότε στην Αθήνα, για να μιλήσει κάποιος για αυτήν την κρίση οφείλει να αναφερθεί σε εκείνο που παρουσιάζεται για τη σοσιαλδημοκρατία ως παράδοξο...

Η περίοδος παγκόσμιας κρίσης που διανύουμε σηματοδοτεί μια αλλαγή εποχής.

Ο Μάσιμο ντ' Αλέμα θεωρεί ότι ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ φέρνει φρέσκο άνεμο και είναι «ένας ηγέτης αλά Ομπάμα» (φωτ. ΑΠΕ)

Δεν αντιμετωπίζουμε μόνο μια οικονομική κρίση, αλλά προπάντων μια πολιτική και πολιτιστική κρίση. Είναι ηλίου φαεινότερον ότι κλείνει ένας κύκλος που τον χαρακτήριζαν μια παγκοσμιοποίηση χωρίς κανόνες και η κυριαρχία μιας υπερ-φιλελεύθερης ιδεολογίας. Δύει επίσης η δογματική αυταπάτη του αλάνθαστου της αγοράς. Ετσι, στο κέντρο της πολιτικής συζήτησης επιστρέφουν τώρα ιδέες που ανήκουν στη σοσιαλιστική παράδοση. Και πρώτα απ' όλα η ανάγκη, η πολιτική και οι δημοκρατικοί θεσμοί να κατευθύνουν και να ρυθμίσουν την οικονομική εξέλιξη, διότι μόνο υπό αυτούς τους όρους η καπιταλιστική ανάπτυξη μπορεί να συμβαδίσει με τις αρχές της κοινωνικής δικαιοσύνης και της προστασίας των ατομικών ελευθεριών.

Σε πολιτικό επίπεδο δε πραγματοποιείται στις ημέρες μας μια μεγάλη αλλαγή που αντανακλά τη στροφή των ΗΠΑ, όπου έλαβε τέλος η νεοσυντηρητική εποχή, αυτή των ισομερών αποφάσεων και των επιθετικών πολιτικών. Και εδώ ακριβώς βρίσκεται το παράδοξο, στο οποίο αναφέρθηκα προηγουμένως. Απέναντι από αυτήν τη μεγάλη στροφή που θα μπορούσε να αποτελέσει μια ευκαιρία για να δώσουμε τις απαντήσεις μας και να προτείνουμε ξανά μια νέα ρεφορμιστική εποχή, τις μεγαλύτερες δυσκολίες μοιάζει ακριβώς να αντιμετωπίζει ο σοσιαλισμός στην Ευρώπη. Ετσι, ενώ σε μεγάλο μέρος των ηπείρων κυβερνούν οι προοδευτικοί (ΗΠΑ, Βραζιλία, Ινδία, Νότια Αφρική), μεγάλο μέρος της Ευρώπης κυβερνάται σήμερα από μια συντηρητική ηγεσία, από μια εθνικιστική, λαϊκή Δεξιά, που μερικές φορές δηλώνει ανοιχτά αντιδραστική και ρατσιστική.

Μοιάζει να επαναλαμβάνεται, με λίγα λόγια, ο διαχωρισμός της δεκαετίας του τριάντα τον προηγούμενο αιώνα, όταν ως αντίδραση στη μεγάλη κρίση στην Αμερική επικράτησε το New deal, ενώ στην καρδιά της Ευρώπης υπερίσχυσαν ο εθνικισμός, ο φασισμός και ο αντισημιτισμός».

«Πολιορκημένο φρούριο»

• Πώς εξηγείτε αυτή τη νέα στροφή προς τη Δεξιά;

«Βλέπετε, η Ευρώπη είναι η ήπειρος του φόβου. Φοβάται τον επιθετικό ανταγωνισμό των ασιατικών οικονομιών, τους μετανάστες που ανατρέπουν την κοινωνική μας οργάνωση και που προπάντων σήμερα, με την κρίση και την ανεργία, εμφανίζονται στους πιο φτωχούς ως εχθρό και απειλή, επίσης στην Ευρώπη ο φόβος της τρομοκρατίας και του Ισλάμ καλλιεργεί την εντύπωση ότι ζούμε σε ένα πολιορκημένο φρούριο και δημιουργεί την ανάγκη να επανασυνδεθούμε με μια εθνική και θρησκευτική ταυτότητα, δυνατή και καλά ριζωμένη. Η ευρωπαϊκή Δεξιά, λαϊκή και εθνικιστική, λοιπόν εκμεταλλεύτηκε αυτούς τους φόβους και σε πολλές χώρες παρουσιάστηκε, ιδιαίτερα στις πιο ασθενείς κοινωνικές τάξεις, σαν η κατάλληλη δύναμη για να προστατέψει τους ανθρώπους και να εγγυηθεί για τα συμφέροντα και τις αξίες τους. Η Δεξιά πρότεινε απλές και οπισθοδρομικές λύσεις, όπως την επιστροφή στις παραδοσιακές αξίες, την πολιτική χρήση της θρησκείας και κατά αυτόν τον τρόπο απάντησε στη δυσφορία των εργαζομένων και της παραγωγικής τάξης, τροφοδοτώντας αυταπάτες προστατευτισμού και εχθρότητα ενάντια στους μετανάστες.

Ωστόσο, αληθεύει επίσης ότι στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του '90, η πλειονότητα των ευρωπαίων στράφηκε σε εμάς, στην Κεντροαριστερά, αναζητώντας μια απάντηση και μια άμυνα απέναντι στις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης. Εμείς όμως δεν υπήρξαμε, συνολικά, σε θέση να δώσουμε μια θετική απάντηση στο αίτημα μεγάλης μερίδας της κοινής γνώμης».

• Είναι γεγονός ότι τα κόμματα της Κεντροαριστεράς έχουν πάψει να πείθουν τους Ευρωπαίους, είναι επίσης αλήθεια ότι οι κρίσεις οδηγούν στην αυτοκριτική. Εσάς, π.χ. σας κατηγόρησαν ότι υιοθετήσατε τον τρίτο δρόμο, αυτόν των Αγγλων εργατικών...

«Οι Ευρωπαίοι σοσιαλιστές ουσιαστικά διχάστηκαν απέναντι στην πρόκληση της παγκοσμιοποίησης. Σε ορισμένες χώρες επικράτησε η αυταπάτη ότι οι συνέπειες της παγκοσμιοποίησης θα μπορούσαν να περιοριστούν και ότι θα ήταν δυνατόν να υπερασπιστούμε την τάξη του welfare state (κράτος πρόνοιας) διαμέσου μιας παραδοσιακής και, μερικές φορές ακόμη και, αντιευρωπαϊκής προσέγγισης, όπως π.χ. συνέβη στη Γαλλία. Από την άλλη πλευρά, υπήρξαν κόμματα και ηγέτες που αγκάλιασαν με ενθουσιασμό τον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό στο όνομα της τρίτης οδού, μερικές φορές δε και με στάσεις υποταγμένες σε μια υπερφιλελεύθερη ιδεολογία.. Αυτοί ανανέωσαν ακόμη και το λεξιλόγιό μας. Επαψαν να μιλούν για emloyment (απασχόληση), προτιμώντας την έκφραση employability (απασχολησιμότητα). Αντικατέστησαν τη λέξη "προστασία" με τη λέξη "ευκαιρία", άφησαν στην άκρη τη λέξη welfare (πρόνοια) και μίλησαν για education (εκπαίδευση). Ολοι εμείς, κάποιοι λιγότερο, κάποιοι περισσότερο, νιώσαμε την επιρροή αυτής της ανανέωσης που πήγαζε από το New labor (Εργατικοί). Σίγουρα αυτό μας βοήθησε να εξασφαλίσουμε στους σοσιαλιστές μια ακόμη ευκαιρία για να κυβερνήσουν. Δεν μπορέσαμε όμως να βρούμε μια λύση στις αυξανόμενες κοινωνικές ανισότητες που πήγαζαν από τη χωρίς κανόνες εξέλιξη του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού και εμφανιστήκαμε να ακολουθούμε μια υπερ-φιλελεύθερη κουλτούρα και να ανήκουμε και εμείς στις δυνάμεις που ευθύνονται για τη σημερινή κρίση. Το πρόβλημα είναι ότι ο ευρωπαϊκός σοσιαλισμός, είτε στις πιο παραδοσιακές του εκφράσεις είτε στις ανανεωτικές συνιστώσες του, δεν κατόρθωσε μπροστά στην παγκοσμιοποίηση να υπερβεί τον ορίζοντα των εθνικών μεταρρυθμίσεων. Και πιο συγκεκριμένα, εγώ πιστεύω ότι εκμεταλλεύτηκε μόνο σε περιορισμένο βαθμό τη μεγάλη ευκαιρία της πολιτικής ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Μετά την άφιξη του ενιαίου νομίσματος, οι καιροί ήταν ώριμοι για ένα ποιοτικό άλμα. Ηταν ανάγκη να εναρμονιστούν οι αναπτυξιακές και φορολογικές πολιτικές, οι πολιτικές επίσης για την έρευνα και τον εκσυγχρονισμό. Ηταν επιτακτική ανάγκη να χτιστεί μια αληθινή κοινωνική Ευρώπη. Αυτά όμως δεν έγιναν...»

«Ποινικοποιήθηκε η εργασία»

• Εσείς αναφέρεστε συχνά και σ' ένα έλλειμμα κοινωνικής δικαιοσύνης που δημιουργήθηκε τα τελευταία χρόνια...

«Ναι, είναι αλήθεια. Πιστεύω ότι ποτέ άλλοτε, όπως αυτή τη στιγμή, δεν έγινε πιο σαφές πως η εργασία, και όχι μόνο εκείνη του εργάτη, αλλά και του τεχνίτη και του μικροεπιχειρηματία, ποινικοποιήθηκε από τη διαστρεβλωμένη ανάπτυξη των τελευταίων 15 χρόνων, η οποία ενίσχυσε το κεφάλαιο και την κερδοσκοπία.

Το θέμα της δημοκρατίας επιστρέφει τώρα στο κέντρο της οπτικής των προοδευτικών και αποδεικνύεται βασικό για να συσταθεί εκ νέου μια δυνατή σχέση με την κοινή γνώμη των χωρών μας. Η δημοκρατία εκφράζεται ως δικαίωμα στον έλεγχο και στη διαφάνεια και αφορά όλους τους εργαζομένους, τους καταναλωτές, τους αποταμιευτές κ.λπ. Πρόκειται για μια μορφή δημοκρατίας που παράγει δυνατούς υπερεθνικούς θεσμούς, οι οποίοι είναι σε θέση να καθοδηγήσουν την ανάπτυξη, όχι μόνο προς οικονομικούς στόχους αλλά και στην κατεύθυνση της προώθησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Το δεύτερο μεγάλο θέμα που σχετίζεται με την προώθηση μια προοδευτικής ανάπτυξης είναι εκείνο της ισότητας. Τον τελευταίο καιρό συχνά προτιμούσαμε να μιλάμε για ίσες ευκαιρίες. Αυτό είναι σωστό, αλλά συγχρόνως πρέπει να αντιμετωπίσουμε ξανά με αποφασιστικότητα το θέμα μιας πιο δίκαιης διανομής του πλούτου. Τα τελευταία χρόνια, δημιουργήθηκαν ανεπίτρεπτες ανισότητες μεταξύ πλούσιων και φτωχών χωρών αλλά και στο εσωτερικό των κοινωνιών μας. Παρά τη σημαντική αύξηση του παγκόσμιου πλούτου, αυξήθηκε δραματικά και η φτώχεια και η κοινωνική ανισότητα στην πλειονότητα των ανεπτυγμένων χωρών. Ολα αυτά, πέρα από το γεγονός ότι παρήγαγαν άδικες κοινωνίες, αποτέλεσαν και αίτια της οικονομικής κρίσης. Εξάλλου είναι γνωστό ότι η άνιση κατανομή του πλούτου δεν υποστηρίζει την ανάπτυξη της κατανάλωσης και της εσωτερικής αγοράς, υποβαθμίζει επίσης την εργασία, μειώνει το επίπεδο των αποδοχών, μειώνει τις προσδοκίες των εργαζομένων, προκαλώντας τελικά μια πτώση της παραγωγικότητας».

• Μιλώντας για την Ιταλία, πολλοί αναρωτιούνται πώς ο Μπερλουσκόνι βρίσκεται ακόμη τόσο ψηλά στις προτιμήσεις τον Ιταλών, ενώ η Κεντροαριστερά δεν είναι σε θέση να ανατρέψει αυτό το δεδομένο...

«Το φαινόμενο Μπερλουσκόνι αντανακλά τη βαθιά ιδεολογική και πολιτική κρίση που η Ιταλία διανύει αυτήν την περίοδο. Ενας πολιτικός σαν τον Σ. Μπερλουσκόνι δεν θα είχε ποτέ την ευκαιρία να κυβερνήσει για τόσο μεγάλο διάστημα σε μια διαφορετική ιστορική συγκυρία. Αυτός ανήκει σε εκείνη την εθνικιστική και λαϊκή Δεξιά στην οποία αναφερόμουν προηγουμένως. Το πρόβλημα τώρα αφορά τις απαντήσεις που θα είναι σε θέση να δώσει η αντιπολίτευση και ειδικότερα το Δημοκρατικό Κόμμα που αυτές τις εβδομάδες θα έχει το συνέδριό του. Είναι ένα πολύ σημαντικό ραντεβού, από το οποίο εύχομαι το κόμμα να βγει ενισχυμένο, με μια ισχυρή και πειστική για το μέλλον της χώρας πρόταση, ώστε να αποδειχτεί ικανό να δεχτεί την πρόκληση και να αντιμετωπίσει τα μεγάλα θέματα που έχουμε απέναντί μας».

• Ποια είναι η σχέση σας με τον ηγέτη του ελληνικού σοσιαλιστικού κόμματος, Γ. Παπανδρέου;

«Με τον Γ. Παπανδρέου συνεργάστηκα επανειλημμένως στο παρελθόν. Πιστεύω ότι αντιπροσωπεύει το μοντέλο του νέου σοσιαλδημοκράτη ηγέτη. Είναι χωρίς αμφιβολία προοδευτικός, ανοιχτός στον διάλογο και στερείται προκαταλήψεων. Ενας ηγέτης αλά Ομπάμα, για να γίνω πιο κατανοητός, που όντως θα μπορούσε να φέρει έναν φρέσκο άνεμο στους σκουριασμένους πλέον μηχανισμούς της παραδοσιακής πολιτικής».

• Της ΕΛΙΖΑΜΠΕΤΤΑΣ ΚΑΖΑΛΟΤΤΙ, Ελευθεροτυπία, Παρασκευή 17 Ιουλίου 2009

Η σοσιαλδημοκρατία στην Ευρώπη

• Του Ηλια Kατσουλη*, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 16/07/2009
  

• Aναρωτιέται κανείς γιατί κέρδισε η Δεξιά στις πρόσφατες ευρωεκλογές και γιατί, σε μια εποχή οικονομικής κρίσης την οποία προκάλεσαν κερδοσκόποι τραπεζίτες και καπιταλιστές, το ευρωπαϊκό εκλογικό σώμα γύρισε την πλάτη του στη σοσιαλδημοκρατία, που όχι μόνον δεν ευθύνεται για την κρίση, αλλά θα μπορούσε, εάν οι πολίτες την εμπιστεύονταν, να βρει μια διέξοδο που θα απέβαινε σε όφελος των πολλών.

• Στα ελληνικά και τα διεθνή μέσα ενημέρωσης το αποτέλεσμα των εκλογών για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο διαβάζεται κυρίως μέσα από τη χαμηλή συμμετοχή, τις νίκες των ακροδεξιών και ευρωσκεπτικιστικών κομμάτων και την ήττα της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας. Αν αγνοήσουμε τα δύο πρώτα, τη χαμηλή συμμετοχή και την ενίσχυση των ακροδεξιών κομμάτων, τα οποία έχουμε ξαναζήσει στις ενδιάμεσες εκλογές, τις αποκαλούμενες «δεύτερης τάξης», εκείνο που απομένει να συζητηθεί και, στο μέτρο του δυνατού, να απαντηθεί είναι οι απώλειες των σοσιαλδημοκρατών. Θα επιχειρήσω μια πρώτη απάντηση και θα την επικεντρώσω: στην παγκόσμια οικονομική κρίση, στη μεταναστευτική πολιτική των ευρωπαϊκών κρατών και στο «άξενο και απρόσωπο» της Ε. Ε.

• Ως προς το πρώτο: η παγκόσμια οικονομική ύφεση, ανεξάρτητα από τις αιτίες της, πλήττει προπάντων τις μεσαίες τάξεις και το σύνολο των εργαζομένων. Πλήττει, δηλαδή, το τμήμα εκείνο του εκλογικού σώματος από το οποίο αντλεί η σοσιαλδημοκρατία. Οσο και εάν φαίνεται εκ πρώτης όψεως περίεργο, σε εποχές οικονομικής κρίσης το εκλογικό σώμα, ακόμη και εκείνα τα μέρη του που θίγονται περισσότερο από την κρίση, προσβλέπει στα συντηρητικά κόμματα τα οποία έχει συνηθίσει να θεωρεί ότι διαχειρίζονται καλύτερα την οικονομία, άρα και τις κρίσεις της. Στους σοσιαλδημοκράτες εμπιστεύεται περισσότερο τη δίκαιη διανομή του πλούτου. Ως προς το δεύτερο: ένα από τα μεγαλύτερα διακυβεύματα του καιρού μας είναι η μετανάστευση. Ούτε οι εθνικές κυβερνήσεις (συντηρητικές, σοσιαλδημοκρατικές ή ό, τι άλλο) ούτε η Ευρωπαϊκή Ενωση έχουν διαμορφώσει μέχρι τώρα μια πειστική μεταναστευτική πολιτική. Το πρόβλημα βαρύνει περισσότερο τους σοσιαλδημοκράτες, οι οποίοι, όντας σε όλη τους την πορεία υπερασπιστές των δικαιωμάτων των καταφρονεμένων, αδυνατούν να καταθέσουν μία πρόταση που θα δικαιώνει την ιστορία τους αλλά συγχρόνως θα καθησυχάζει τους φόβους των πολιτών και της εκλογικής τους πελατείας. Για την αδυναμία τους να το κάνουν αυτό, οι Eυρωπαίοι σοσιαλδημοκράτες πλήρωσαν το μεγαλύτερο τίμημα. Ως προς το τρίτο: ούτε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει πείσει για τις εξουσίες του ούτε η Ευρωπαϊκή Ενωση έχει πείσει για την ικανότητά της να ανταποκριθεί στις προκλήσεις των καιρών (οικονομική κρίση, μετανάστευση, αγορά εργασίας κ. λπ.). Ιδιαίτερα οι σε μικρά χρονικά διαστήματα συνεχείς διευρύνσεις έχουν κάνει την Ε. Ε. «άμορφη» στα μάτια των πολιτών της. Και ένα άμορφο σώμα δεν έλκει βέβαια το ενδιαφέρον αλλά ούτε και την ψήφο των πολιτών.

• Εν κατακλείδι: και βέβαια η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία αντιμετωπίζει δυσκολίες στη διαμόρφωση της πολιτικής της ατζέντας. Τέτοιες δυσκολίες αντιμετώπισε επανειλημμένως και στο παρελθόν, αφού είναι το δικό της εκλογικό δυναμικό που κυρίως πλήττεται από τις κρίσεις, τις αλλαγές και τις αναταράξεις που συνοδεύουν την παγκοσμιοποίηση. Στο παρελθόν κατάφερε να επανέλθει. Το ίδιο μπορεί να επιτύχει, υπό προϋποθέσεις, και τώρα.

* Ο κ. Ηλίας Κατσούλης είναι καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας.

Οι ατσάλινες αρτηρίες του Καλβίνου

• Με τη συμπλήρωση 500 χρόνων από τη γέννηση του ελβετού θεολόγου μια νέα βιογραφία φωτίζει τη ζωή, το έργο και την προσωπικότητα της κορυφαίας αυτής μορφής του Προτεσταντισμού

Πορτρέτο του Καλβίνου του 1560 από άγνωστο καλλιτέχνη.
Μουσείο Τέχνης και Ιστορίας της Γενεύης

• του ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΒΙΣΤΩΝΙΤΗ | ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 5 Ιουλίου 2009

Στις 10 Ιουλίου, πριν από 500 χρόνια, σε μια μικρή πόλη της γαλλικής Πικαρδίας, γεννήθηκε ένα παιδί που με τη ζωή, το έργο, το κήρυγμα και τη δράση του θα σφράγιζε τον κόσμο της δυτικής χριστιανοσύνης, αλλά και τα ήθη και τον πολιτισμό της Κεντρικής Ευρώπης, των Κάτω Χωρών και της Σκανδιναβίας, όπως αργότερα και των Ηνωμένων Πολιτειών. Το παιδί αυτό υπήρξε φιλάσθενο, όμως διέθετε, καθώς γράφει σε ένα ωραίο του ποίημα ο Τεντ Χιουζ, «ατσάλινες αρτηρίες». Το ονοματεπώνυμό του: Ιωάννης Καλβίνος. Το συγγραφικό έργο αυτής της εξέχουσας προσωπικότητας του Προτεσταντισμού είναι σχεδόν άγνωστο στη χώρα μας. Στην αγορά δεν κυκλοφορεί ούτε ένα έργο του Καλβίνου- κι ελάχιστα από τα κείμενα του πατέρα του Προτεσταντισμού, του Λούθηρου. Και όμως, η πολιτική και πολιτισμική σημασία του έργου και των δύο υπήρξε τεράστια. Αν λ.χ. οι πηγές του δοκιμίου, όπως τουλάχιστον γράφεται σήμερα στον δυτικό κόσμο, βρίσκονται στις βιογραφίες του Πλουτάρχου, στις δημηγορίες του Θουκυδίδη και στον Σενέκα, σε αυτές θα πρέπει να προσθέσουμε και το έργο του Λούθηρου που βασίζεται στο κήρυγμα του άμβωνα, και του Καλβίνου, που ο λόγος του είναι πιο σύνθετος, χωρίς τη σπαρτιατική απλότητα του Λούθηρου, αλλά εξίσου ορθοτομημένος και βασισμένος στα επιχειρήματα τα οποία επιστρατεύει η ακράδαντη πίστη στον κοινοτικό χαρακτήρα της Εκκλησίας. Εύλογα συμπεραίνει κανείς πως και μόνο για το γεγονός ότι ανήκουμε στην ευρωπαϊκή οικογένεια θα έπρεπε τουλάχιστον στο ευρύτερο κοινωνικό και φιλοσοφικό επίπεδο να γνωρίζουμε από πρώτο χέρι το έργο των επιφανέστερων φυσιογνωμιών του Προτεσταντισμού. Ας θυμίσω ότι το έργο μεγάλων μορφών της Καθολικής Εκκλησίας, όπως οιΕξομολογήσεις του ιερού Αυγουστίνου, έχει μεταφραστεί στα ελληνικά (από τη Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου που τις απέδωσε εξαίρετα στη γλώσσα μας). Ας προσθέσω εδώ την οξύτατη παρατήρηση του Τζορτζ Στάινερ ότι η απλότητα της γραφής του Μπέρτολτ Μπρεχτ παραπέμπει ευθέως στην παράδοση που δημιούργησε ο Λούθηρος.

Περίπλοκη προσωπικότητα

Στις εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Υale, επί τη ευκαιρία της συμπλήρωσης 500 χρόνων από τη γέννηση του Καλβίνου, κυκλοφόρησε πρόσφατα μια βιογραφία του Ιωάννη Καλβίνου γραμμένη με τη γνωστή αγγλοσαξονική «ανεξιθρησκία» από μια αυθεντία στα ζητήματα του Προτεσταντισμού, τον Μπρους Γκόρντον, καθηγητή στη Σχολή Θεολογίας του ομώνυμου πανεπιστημίου. Βιβλίο απολύτως τεκμηριωμένο, με εξαντλητική χρήση των πηγών, αλλά και με γλαφυρό ύφος που το καθιστά ελκυστικό στον μέσο αναγνώστη. Στόχος του να παρουσιάσει τη σύνθετη και περίπλοκη προσωπικότητα του Καλβίνου και να αναδείξει μαζί με τον άτεγκτο θεολόγο και τον φανατικό κήρυκα του Ευαγγελίου (που μελετώντας αυτού κυρίως το έργο ο Μαξ Βέμπερ διατύπωσε την περίφημη θεωρία του περί καπιταλισμού και προτεσταντικής ηθικής), και τον άνθρωπο με τις περιπέτειες, τα δράματα, τις δυσκολίες και τα προβλήματά του. Για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι στην περίπτωση του Καλβίνου ζωή και έργο ταυτίζονται και πως και τα δύο ορίζονται από έναν και μόνο παράγοντα: την απόλυτη αφοσίωση στον Θεό. Σε τέτοιο μάλιστα βαθμό που οτιδήποτε δεν πηγάζει από την αφοσίωση αυτή όχι απλώς να είναι επουσιώδες, αλλά στην ουσία σαν να μην υφίσταται.

Τα παραπάνω ωστόσο δεν σημαίνουν πως ο Καλβίνος ήταν ένα μοναχικό ον με μόνο στόχο την επιβολή των ιδεών του στους άλλους μέσω μιας θρησκείας όπου θα κυριαρχούσε ο μονολιθικός χαρακτήρας του δόγματος. Πέραν του ότι το πεδίο όλων των αναφορών του ήταν η Βίβλος, ο Καλβίνος βρισκόταν σε συνεχή επαφή με ποικίλα δίκτυα, με ομάδες, με κοινότητες, με τοπικές οργανώσεις και με άτομα. Η οικογένεια, οι συγγενείς και οι φίλοι του έπαιξαν μεγάλο ρόλο στη ζωή του, μολονότι η παρουσία του και η σιδηρά πειθαρχία που επέβαλλε στον εαυτό του και στους άλλους επισκίαζαν τους πάντες γύρω του. Ο ίδιος δεν ήθελε να γίνει πρόσωπο αναφοράς, ένα είδος ας πούμε ζωντανού θρύλου εν ζωή- ακόμη και μετά θάνατον. Είχε συνείδηση αποστολική και για τον εαυτό του δεν έγραψε σχεδόν τίποτε. Ελάχιστες αυτοβιογραφικές νύξεις υπάρχουν στα γραπτά του. Το 1957 βεβαίως, σε υπόμνημά του για μια έκδοση των Ψαλμών, δίνει κάποια στοιχεία πνευματικής αυτοβιογραφίας του. Εν τούτοις, με τα σημερινά δεδομένα, όπως σημειώνει ο Μπρους Γκόρντον, ούτε εδώ υπάρχει κάτι από το οποίο θα μπορούσαμε να βγάλουμε συμπεράσματα για τη ζωή του εκτός Εκκλησίας. Ακόμη και στις επιστολές του δεν υπάρχει σχεδόν τίποτε προσωπικό. Ο λόγος είναι απλός: ο Καλβίνος απομόνωσε τον εαυτό του από τη ζωή και το έργο του προκειμένου να δημιουργήσει χώρο για τους πιστούς ώστε να επικοινωνούν ευθέως με τον Θεό.

Εν τούτοις αυτή η θαυμάσια βιογραφία μάς οδηγεί και σε άλλα συμπεράσματα. Πρώτον, ότι ο Καλβίνος είχε σοβαρά προβλήματα στις σχέσεις του με τους άλλους. Τον χώριζε λες κάποιο αόρατο τείχος, πάνω στο οποίο έπεφτε η βαριά σκιά ενός Θεού η απόλυτη θέληση του οποίου εκμηδένιζε τα πάντα. Δεύτερον, πως στη δημόσια σφαίρα εμφανιζόταν με απαρασάλευτες βεβαιότητες όσον αφορά το ηθικό, το δογματικό και το ερμηνευτικό πεδίο. Ο Θεός του ήταν ένα υπεραξίωμα που κανείς δεν θα τολμούσε όχι να το αμφισβητήσει αλλά ούτε καν να το εξετάσει εκτός Βίβλου. Μολονότι το πρότυπό του υπήρξε ο Απόστολος Παύλος για τον ίδιον η αξία της κατήχησης βασιζόταν στην απόλυτη ταύτιση με την Αγία Γραφή.

Καλός σύζυγος και πατέρας

Ο Καλβίνος ήταν καλός σύζυγος και πατέρας. Οταν έβγαινε στη δημόσια αρένα ωστόσο μεταχειριζόταν τους αντιπάλους του με σκληρότητα κι εκδικητικότητα. Την άποψη που σχημάτιζε για έναν άνθρωπο δεν την άλλαζε ποτέ. Φαινόταν εγωιστής, όμως δεν ήταν. Δεν έβγαινε στο προσκήνιο ο εαυτός του, αλλά η φωνή του δόγματος, ο λόγος του Ευαγγελίου. Η άγνοια ή το σφάλμα δεν τον ενοχλούσαν. Εν τούτοις ουδέποτε ανέχθηκε τη διαφορετική γνώμη και ουδέποτε τη συζήτησε. Η απάντησή του σ΄ αυτές τις περιπτώσεις ήταν η αμείλικτη πολεμική.

Τον πυρήνα του καλβινιστικού κοινοτισμού τον συνιστούσε η συγκρότηση της κοινότητας υπό την αιγίδα της Εκκλησίας- και κάτω από τη βαριά σκιά του Θεού. Η ανάπτυξη των προτεσταντικών Εκκλησιών και των κοινοτήτων στην Ευρώπη και στον Νέο Κόσμο, η διασπορά και εν μέρει η πολυμορφία τους είναι ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα του δυτικού κόσμου που στην επίδρασή του συχνά δεν δίνουμε τη δέουσα προσοχή. Το θέμα επομένως δεν είναι αν η καλβινιστική διδασκαλία είχε θετικά ή αρνητικά αποτελέσματα, αλλά πώς το έργο και η δράση του Καλβίνου επέδρασαν όχι μόνο στον Χριστιανισμό, αλλά και στην πολιτική, την κοινωνική, την πολιτιστική, ακόμη και στην οικονομική ιστορία του δυτικού κόσμου. Και από την άποψη αυτή η βιογραφία του από τον Μπρους Γκόρντον είναι ένα εξαίρετο βοήθημα.

Η ορατή και η αόρατη Εκκλησία

Ο τάφος του Καλβίνου στο Cimetiére des Rois (Κοιμητήριο των Βασιλέων) της Γενεύης

Ο Ιωάννης Καλβίνος (Jean Calvin) γεννήθηκε στη Νουαγιόν της Νότιας Γαλλίας.Ηταν το δεύτερο από τα τρία παιδιά (όλα αγόρια) του G rard Calvin.Στα δώδεκα χρόνια του προσελήφθη από έναν επίσκοπο να δουλέψει για την εκκλησία του.Αργότερα σπούδασε σε κολέγιο Λατινικά και στη συνέχεια Φιλοσοφία.Το 1525 ο πατέρας του τον έγραψε στο Πανεπιστήμιο της Ορλεάνης να σπουδάσει Νομικά.Το 1532 εξέδωσε το πρώτο του βιβλίο πάνω στο έργο του Σενέκα De Clementia. Αλλά εκείνη την εποχή στη Γαλλία και σε άλλα μέρη της Ευρώπης ζούσαν τη σύγκρουση ανάμεσα στους ανθρωπιστές-μεταρρυθμιστές και στους συντηρητικούς καθηγητές,όπως και τις διοικητικές αρχές των πανεπιστημίων.Τότε ο Καλβίνος αποφάσισε ότι θα αφιέρωνε εφεξής τη ζωή του στη θρησκευτική μεταρρύθμιση.

Οι απόψεις και η δράση του προκάλεσαν την οργή των Αρχών και της Καθολικής Εκκλησίας. Δύο χρόνια αργότερα αναγκάστηκε να καταφύγει στο εξωτερικό. Η Γενεύη της Ελβετίας ήταν ο τόπος όπου θα ανέπτυσσε το μεγαλύτερο μέρος της δράσης του,καθιστώντας την προπύργιο του Προτεσταντισμού.Αλλά ως το τέλος της ζωής του δεν έπαψε να ταξιδεύει.Στην Ιταλία, τη Γερμανία,στις Κάτω Χώρες.Ηταν ηγετική μορφή που τη φλόγιζε το αποστολικό πνεύμα,γι΄ αυτό και πολλοί τον θεωρούν τη δυτική,ας πούμε,εκδοχή του Αποστόλου Παύλου.Ηταν ικανός να συνενώνει όπως και να στηλιτεύει με δριμύτητα ιερωμένους και λαϊκούς,πρίγκιπες και βασιλείς,πλούσιους και φτωχούς.Κήρυττε την απόλυτη πειθαρχία,τη με αυστηρότητα τήρηση των αρχών της Αγίας Γραφής και ήταν αμείλικτος εχθρός των φιλελεύθερων ιδεών.Οχι τόσο για το δημοκρατικό τους περιεχόμενο,αλλά όσο γιατί θεωρούσε ότι αποτελούσαν τις σύγχρονες μορφές ειδωλολατρίας.

Τα κηρύγματα,τα γραπτά,οι λόγοι και οι επιστολές του βασίζονται στον προσδιορισμό της ορατής και της αόρατης Εκκλησίας.Η ορατή είναι η επίγεια Εκκλησία που περιέχει στους κόλπους της τους πιστούς που ομνύουν στο όνομα του Χριστού και τηρούν κατά γράμμα τις αρχές του Ευαγγελίου.Αλλά η αόρατη είναι η αιώνια Εκκλησία με όλους τους πιστούς, ζωντανούς και νεκρούς,από καταβολής δηλαδή κόσμου.Και φυσικά η αόρατη περιέχει και την ορατή Εκκλησία.

Στη διαθήκη του τον Απρίλιο του 1564 εμφανίζεται διχασμένος ανάμεσα στην απόλυτη πίστη στο Ευαγγέλιο και στην αποστολή που ανέλαβε: να το διδάξει και να επιβάλει τις αρχές του, και στα αποτελέσματα της δράσης του,η οποία θεωρεί ότι δεν ανταποκρίθηκε όπως θα έπρεπε στο κάλεσμα που είχε λάβει νέος.Είναι η τελική απόδειξη του διχασμού μέσα στον οποίο έζησε όλη του τη ζωή- και σε καθεστώς εξορίας, μια εξορία μολαταύτα ανύπαρκτη για τον ίδιο,όπως και για κάθε «συνεπή» χριστιανό που ζώντας στη μεγάλη οικουμενική πατρίδα της Εκκλησίας δεν έχει ανάγκη κοσμικής πατρίδας.Ο διχασμός του επομένως συνίσταται στην έλλειψη απόλυτης συμβατότητας προθέσεων και αποτελεσμάτων.Αυτό σήμερα ακούγεται σχεδόν σαν εξομολόγηση κάποιας αμαρτίας,όπως ας πούμε το προπατορικό αμάρτημα.Αλλά το ότι 500 μετά τη γέννηση του Καλβίνου οι οπαδοί του είναι οι αυστηρότεροι και σκληρότεροι προτεστάντες δείχνει την τεράστια δύναμη της προσωπικότητάς του,της διδασκαλίας του, όπως και των παρενεργειών της.

ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ

Ο εικαστικός Ρον Ινγκλις αναπαριστά τη σύγχρονη βία στο ύφος τής Γκερνίκα του Πικάσο

Η βία στην κοινωνία μας δεν είναι ένα πρόσφατο φαινόμενο. Κάθε εποχή φέρει τα σημάδια της βίας που δημιουργεί και τη χαρακτηρίζει. Τα γεγονότα του περασμένου Δεκεμβρίου που σημαδεύτηκαν από φαινόμενα βίας, τα βίαια επεισόδια μέσα στα πανεπιστήμια αλλά και η βία των ένοπλων τρομοκρατών είναι μερικά από τα κραυγαλέα φαινόμενα που παρεμβαίνουν στα κοινωνικά γεγονότα προκαλώντας προβλήματα και αντιδράσεις, περιπλέκοντας τα ζητήματα και φέρνοντας πολλές φορές σε αμηχανία τα πολιτικά κόμματα και τους επίσημους φορείς της εξουσίας.Η βία όμως στη σύγχρονη κοινωνία δεν εντοπίζεται μόνο στα κραυγαλέα φαινόμενα. Οπως επισημαίνουν και ειδικοί μελετητές, η σύγχρονη βία είναι πολλές φορές αθέατη, δρα καταλυτικά σε πολλά επίπεδα και επηρεάζει, ενίοτε και διαμορφώνει, συμπεριφορές και δραστηριότητες των πολιτών. Πρόκειται για μορφές βίας που ενυπάρχουν στις σύγχρονες κοινωνίες, μερικές φορές μάλιστα τείνουν να λάβουν διαστάσεις «φυσικού» κακού. Κανείς δεν διαμαρτύρεται, κανείς δεν αντιδρά σε αυτές.Ενα διαρκώς αυξανόμενο πρόβλημα είναι η βία ανάμεσα στους νέους και δη στους μαθητές. Μιλάμε για βία που είτε ως αποτέλεσμα ψυχικών διεργασιών είτε ως επιρροή προτύπων διαφυγής που τροφοδοτεί μια κοινωνία χωρίς οράματα έχει πολλές εκφάνσεις και δημιουργεί δυσοίωνες σκέψεις και προοπτικές για το μέλλον.Το αφιέρωμα του «ΒΗΜΑΤΟΣ ΙΔΕΩΝ» στα «Πρόσωπα της βίας» έχει σκοπό, από μια στάση ψύχραιμης σκοπιάς, να μελετήσει τις διαφορετικές όψεις αυτού του φαινομένου. Οι αρθρογράφοι μας κλήθηκαν να προσφέρουν απόψεις από τη σκοπιά της ιστορικής εμπειρίας, της πολιτικής, της κοινωνιολογίας, της ψυχολογίας, της ψυχανάλυσης αλλά και της θεωρητικοποιημένης εμπειρίας. Από κάθε άποψη η βία δεν είναι ένα φαινόμενο που εντοπίζεται, εγκλωβίζεται και επιλύεται με λόγια. Απαιτεί ένα ολόκληρο σύστημα θεσμικών, πολιτικών και άλλων μέτρων τα οποία θα την περιορίσουν. Το αφιέρωμα αυτό θέλουμε να πιστεύουμε ότι συμβάλλει στον απαραίτητο διάλογο με στόχο τη διεύρυνσή του. Φιλοδοξεί να προκαλέσει όλους όσοι είναι υπεύθυνοι για τη λήψη μέτρων που θα συμβάλουν στον μετριασμό και στη σταδιακή εξαφάνιση των φαινομένων βίας.

• EDITORIAL
• ΒΗΜΑ ΙΔΕΩΝ - Τεύχος 03/7/2009

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Γιαννίτσης Τάσος

Καθηγητής του πανεπιστημίου Αθηνών

Τσουκαλάς Κωνσταντίνος

Καθηγητής του πανεπιστημίου Αθηνών

Κύρτσης Αλέξανδρος - Ανδρέας

Καθηγητής κοινωνιολογίας στο τμήμα πολιτικής επιστήμης και δημόσιας διοίκησης του πανεπιστημίου Αθηνών

Παπαγεωργίου Κωνσταντίνος

Αναπλ. καθηγητής στο τμήμα νομικής του πανεπιστημίου Αθηνών

Μπαλτάς Αριστείδης

Καθηγητής του ΕΜΠ

Τσαλίκογλου Φωτεινή

Καθηγήτρια στο Πάντειο πανεπιστήμιο

Κωτσονόπουλος Λουδοβίκος

Πολιτικός επιστήμων, Πάντειο πανεπιστήμιο

Βασλαματζής Γρηγόρης

Αναπληρωτής καθηγητής ψυχιατρικής στο πανεπιστημίο Αθηνών, πρόεδρος της ελληνικής εταιρείας ψυχαναλυτικής ψυχοθεραπείας

Σιδέρης Νίκος

Ψυχίατρος,διδάσκων ψυχαναλυτής της ψυχαναλυτικής σχολής του Στρασβούργου (EPS), συγγραφέας

Ναυρίδης Κλήμης

Καθηγητής ψυχολογίας της επικοινωνίας στη φιλοσοφική σχολή του πανεπιστημίου Αθηνών

Τσιάντης Ι.

Αναπλ. καθηγητής παιδοψυχιατρικής, επιστημονικός υπεύθυνος ΕΨΥΠΕ

Ψυχογιός Δημήτρης

Δημοσιογράφος

Η ιστοριογραφική πρόσληψη των αστών

• Οι Ελληνες έμποροι του 18ου αιώνα μπορούν να θεωρηθούν αστική τάξη και φορέας της νεωτερικότητας

• Του Σπύρου Ι. Ασδραχα*, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 5/7/2009
  

Μιλούσαμε στο προηγούμενο σημείωμα για την πολυφωνία των σημαινόντων και τη ρητή ή υπόρρητη μεταβλητότητα των σημαινομένων και λέγαμε ότι η ενσωμάτωση των σημαινόντων στην ιστορική αφήγηση ή την καθιστά ερμητική ή καταστρέφει την ερμηνευτική της δυνατότητα, αν δεν προηγηθεί η επίσκεψη των ονομάτων και ο ποιοτικός καθορισμός τους, αλλιώς, αν δεν περιγραφούν τα διάφορα επίπεδα σήμανσης, τα σημασιολογικά πεδία.

Στη δική μας ιστοριογραφία χρειάστηκε να αναδυθεί η έννοια των αστών και της αστικής τάξης, με πρώτη αφορμή τον κοινωνικό χαρακτήρα της Επανάστασης του 1821. Ας υπενθυμίσω ότι η έννοια αυτή είναι μαρξιστικής προέλευσης και αντιστοιχεί χωρίς να μεθοδολογείται στο συγχρονικό σύστημα επιλογής ή διάσωσης των συμβάντων – αυτό που έκανε τον Μπενεντέτο Κρότσε να λέγει ότι η μη χρονογραφική ιστορία του παρελθόντος είναι μια σύγχρονη και όχι παρελθοντολογική ιστορία.

Χρειάστηκε, λοιπόν, να χρονολογηθεί η ανάδυση της αστικής τάξης ως διαφοροποιητικού στοιχείου μέσα σε μια μακραίωνη συνέχεια που γνώριζε αστούς ή «αστείους», θεσμοθετημένες κατανομές των επαγγελμάτων των ανθρώπων της πόλης, γενικότερες ταξινομήσεις των συστατικών στοιχείων των κοινωνιών, που η πλατωνική ή πληθωνική ουτοπία τις κατηγοροποιούσε συστημικά απολυτοποιώντας μια πραγματικότητα, από την οποία, ωστόσο, αφαιρούσε τη δυναμική της και διασώζοντας, συγχρόνως την κινητικότητα αυτή σε ένα μόνο από τα συστατικά της στοιχεία, στις πνευματικές elites. Πρόκειται για μια τριμερή διαίρεση των κοινωνιών που ο δυτικός Μεσαίωνας τη συνόψισε σε πολεμιστές, δουλευτές και προσευχόμενους, δηλαδή σε στρατό, εργαζόμενους και κλήρο, τριμερής διάκριση που ισχύει και για άλλους πολιτισμούς και, σε ό,τι μας αφορά, στον μουσουλμανικό - οθωμανικό.

Τριμοιρία

Στις ουτοπίες, με άλλα λόγια στις ιδανικές πολιτείες, αυτή η τριμοιρία είναι παρούσα με όλες, εξυπακουέται, τις εσωτερικές διακρίσεις. Πώς προκύπτει ο ηγεμόνας δεν εξειδικεύεται στο τριμερές σχήμα: στο πλατωνικό η βάση του είναι η αρετή, δηλαδή η γνώση, προϋπόθεση της δικαιοσύνης. Εκείνο που είναι σαφές είναι ότι οι δουλευτές τρέφουν τους άλλους, μολονότι στην πράξη τουλάχιστον οι προσευχόμενοι, οι oratores, είχαν και αυτοί τη δική τους παραγωγική βάση με τους αυτοκαλλιεργητές τους.

Γιατί αυτή η παρέκβαση; Για να σημάνει απλώς την εσωτερίκευση των όρων της ζωής. Για να ανατραπούν χρειαζόταν η μετάβαση μιας από τις συνιστώσες των δουλευτών, των laboratores, από κατάσταση καθ’ εαυτή σε κατάσταση δι’ εαυτήν. Θεωρήθηκε, και έτσι συνέβηκε στην πραγματικότητα, ότι δι’ εαυτήν έγινε η μάζα των εργαζομένων και των επιχειρηματιών της πόλης: έτσι, για να επανέλθουμε στα καθ’ ημάς, αναζητήθηκε η αστική τάξη ως οικονομική πλέον λειτουργία χωρίς αυστηρούς χωρικούς καθορισμούς και κυρίως χωρίς αιτιακή σχέση ανάμεσα στο μέγεθος και στη χωροταξία των πόλεων: η αστική τάξη αναζητήθηκε σε πόλεις, και ιδίως μικρότερα πληθυσμικά συγκροτήματα της οθωμανικής επικράτειας και κατά κύριο λόγο στα έξω απ’ αυτή κέντρα μετανάστευσης· είναι ο «ελληνισμός της διασποράς» . Εξυπακούεται ότι η διάχυση της αστικής τάξης παραπέμπει στις οικονομικές της λειτουργίες.

Απ’ αυτές η ιστοριογραφία πριμοδότησε τις εμπορικές και για θεωρητικο-κοινωνικούς λόγους, ορισμένες από τις βιοτεχνικές του λήγοντος 18ου και του αρχόμενου 19ου αιώνα. Συνέβη δηλαδή εκείνο που φοβόταν ο Κρότσε, ότι δηλαδή η ερμηνευτική ιστορία ανήκει στη δική της εποχή και όχι σ’ εκείνη όπου αναφέρεται. Οι έμποροι πάλι δεν έχουν ενιαία φυσιογνωμία ούτε διακριτή χρονικότητα. Η δική μας ιστοριογραφία αναζητώντας μια αστική τάξη ως προαπαιτούμενο του 1821, επικεντρώθηκε στους εμπόρους του 18ου αιώνα και μάλιστα σε εκείνους της διασποράς που μετείχαν στο εμπόριο των μεγάλων αποστάσεων. Αλλά και αυτοί προϋπήρχαν, όπως και το εμπόριο των μεγάλων αποστάσεων και οι φορείς του οι «κοσμοπαντηπορευτές».

Στη σκιά

Εμεναν στη σκιά τα ποίκιλα επαγγέλματα των πόλεων, μολονότι υπήρξε ενδιαφέρον για τις οργανωτικές τους μορφές, τις συντεχνίες, για να εξυμνηθούν για τα όποια έργα ευποιΐας στα οποία επιδίδονταν ή για να θεωρηθούν ως εμπόδια στην οικονομική ανάπτυξη, προφανώς την καπιταλιστική. Εκείνο που έλειψε ήταν η κατάδειξη των οικονομικών μηχανισμών που διείπαν αυτή την πανάρχαια και ανασηματοδοτημένη κοινωνική και οικονομική κατηγορία και, κυρίως, η σχέση τους με τον κυρίαρχο τρόπο παραγωγής – χωρίς τούτο να σημαίνει ότι απουσιάζουν οι συγχρονικές αποτυπώσεις της σχέσης αυτής κι ακόμη η ιστοριογραφική της, μεταγενέστερη, πραγμάτευση. Ακόμη, έλειψε ή προωθήθηκε χωρίς την απαιτούμενη «πραγματολογική» σαφήνεια μια άλλη πραγμάτευση. Εκείνη της λειτουργίας και της στρατηγικής θέσης του εμπορικού κεφαλαίου στη βιοτεχνική παραγωγή, μια που ο χρόνος και ο χώρος αναφοράς δεν επιτρέπουν να μιλήσουμε για κεφάλαιο βιομηχανικό.

Θυμίζω ότι η βιοτεχνία και το πάρισό της, η οικοτεχνία, παρά τις κάθετες εξειδικεύσεις παρήγαγε ως τελικός έμπορος ή εκτελούσε παραγγελίες εμπόρων: και στις δύο περιπτώσεις τίθεται το ζήτημα του εμπορικού κεφαλαίου είτε ενδογενούς είτε εξωγενούς. Ισως ξαναμιλήσουμε για όλα αυτά: τώρα, ας μείνουμε στην ανάγκη να αναδειχθεί από την ιστοριογραφία, μια αστική τάξη φορέας της λεγόμενης νεωτερικότητας, δηλαδή ενός καπιταλισμού προαναγγελλόμενου, όταν ο Ανταμ Σμιθ μιλούσε «ως προς το παρόν», και κυρίαρχου, όταν η μαρξικής επίνοιας ιστοριογραφία μάς χρειάστηκε να βρει τις ιθαγενείς ρίζες του δικού μας καπιταλισμού. Τις αναζήτησε κι αυτές στους εμπόρους, με τις φωτεινές προειδοποιήσεις του Γιάννη Κορδάτου σε ένα από τα πρώτα του βιβλία, την εισαγωγή στην ελληνική κεφαλαιοκρατία. Και πάλι δεν θα εξαντληθεί το ζήτημα σ’ αυτό το σημείωμα: θα κλείσει με την υπενθύμιση των κοινωνικών όψεων της οικονομικής λειτουργίας των εμπόρων του ελληνικού 18ου αιώνα, που δεν είναι παρά εν μέρει ταυτόσημες με την εποχή των Φώτων, τον Διαφωτισμό.

Από τον κόσμο των εμπόρων η ιστοριογραφία μας, ήδη από τον 19ο αιώνα, συγκράτησε ορισμένα από τα χαρακτηριστικά του. Απαριθμώ τα ουσιωδέστερα πεδία πρόσληψης, υπενθυμίζοντας το κοινό του χαρακτηριστικό, τον ανισομερή πλούτο.

Εγγράμματοι

Είναι ένας κόσμος σε επικοινωνία, επιλεκτικώς αφομοιωτική, με τον υπόλοιπο κόσμο, με μια σημαίνουσα, ωστόσο τονικότητα, με εκείνον της Ρωσίας. Είναι ένας κόσμος σχετικώς εγγράμματος, σε μάλλον μετρημένες περιπτώσεις κόσμος λόγιος με εμφανή προσωπικά παραδείγματα. Συνελκύει μια σειρά εγγράμματων που, δίπλα στις τεχνικές τους γνώσεις, έχουν και γνώσεις ευρύτερες, συγχρονισμένες μάλιστα με τις αιχμές ή τους κοινούς τόπους της περιρρέουσας διανοητικής κατάστασης των χωρών υποδοχής, όταν πρόκειται για τους εμπόρους της διασποράς. Διατηρεί δεσμούς με τους τόπους προέλευσης, τα προϊόντα των οποίων αποτελούν την κύρια βάση της δικής τους δραστηριότητας. Οι δεσμοί απολήγουν σε ευεργετισμό που δεν έχει εξ υπαρχής το ίδιο περιεχόμενο και νόημα, για να κατασταθεί τελικός ευεργετισμός εθνικός. Οπωσδήποτε διαμορφώνεται σε μια πολιτισμική κατηγορία, η ιδιοπροσωπία της οποίας είναι μεταβλητή μέσα στον χρόνο: «έντιμοι πραγματευτές», αλλά και «άρχοντες». Σέβεται τα γράμματα και όταν δεν τα καλλιεργεί, τα ενισχύει ή τα καθιστά εμπορική επιχείρηση – προφανώς γιατί υπάρχει ζήτηση. Ολα αυτά είναι πολυσύνθετα κλιμακούμενα στη χρονική και γεωγραφική κλίμακα με διακριτούς, ωστόσο, τους κοινούς τόπους. Δεν εξαντλούνται σε ένα σημείωμα.

* Ο κ. Σ. Ι. Ασδραχάς είναι ιστορικός.