Γιατί επιστρέφει ο Μαρξ

• Από τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ, Κυρ. Ελευθεροτυπία, Επτά, Κυριακή 24 Ιανουαρίου 2010

Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης που έδωσε ο ιταλός μελετητής του έργου του Μαρξ Μαρτσέλο Μούστο, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Γιορκ του Τορόντο, στον Ντονατέλο Σανταρόνε, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο 3 της Ρώμης.

-Το πρώτο ερώτημα που θα ήθελα να σας θέσω αναφέρεται στο λόγο της επιβλητικής αναζωογόνησης του ενδιαφέροντος για το έργο του Μαρξ.

«Ο Μαρξ ταυτίστηκε για πολύ καιρό με τις γκρίζες κρατικές εμπειρίες του υπαρκτού σοσιαλισμού και μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου διακηρύχθηκε ακόμα και η εξαφάνισή του. Με εξαίρεση λίγες κριτικές φωνές, πράγματι, θεωρήθηκε ομόψυχα σαν ένα από εκείνα τα παλιά και σκουριασμένα εργαλεία, τα οποία η Ιστορία δεν ξέρει πλέον τι να τα κάνει.

Από τότε και για 15 περίπου χρόνια, οι μελέτες για τον Μαρξ περιορίστηκαν πάρα πολύ σε σχέση με το παρελθόν, σε ορισμένες χώρες έπαψαν εντελώς, και αυτό, παρά το γεγονός ότι ο καπιταλισμός απείχε πολύ από το να έχει πετύχει εκείνη την κοινωνική ευημερία και εκείνη την οικονομική και πολιτική σταθερότητα, που οι ιδεολόγοι του και οι πληρωμένοι απολογητές του προσπαθούσαν να αποδείξουν ή ανακοίνωναν ως επικείμενες.

Ωστόσο, αντίθετα με τις προβλέψεις που τον είχαν ρίξει οριστικά στη λήθη τα τελευταία χρόνια, ο Μαρξ επέστρεψε, και στα ράφια των βιβλιοπωλείων ξαναβλέπουμε όλο και περισσότερο τα κείμενά του σε ανατυπώσεις και επανεκδόσεις. Επιπλέον, μετά την κατάρρευση της Wall Street, ο Μαρξ επανεμφανίστηκε στις πρώτες σελίδες πολλών περιοδικών όλου του κόσμου και οι πιο σημαντικές εφημερίδες τού αφιέρωσαν πολλά άρθρα, συχνά πρωτοσέλιδα, στα οποία οι θεωρίες του ξανάρχισαν να χαρακτηρίζονται πάρα πολύ σημαντικές και προφητικές».

-Πώς εξηγείται αυτό το νέο ενδιαφέρον;

«Αναμφίβολα αυτό πρέπει να αποδοθεί στο γεγονός ότι ο Μαρξ ξαναρχίζει να αντιμετωπίζεται άλλη μια φορά ως ο πιο έγκυρος στοχαστής για να κατανοήσουμε τον καπιταλισμό και να του ασκήσουμε κριτική. Και αυτό όχι μόνον εξαιτίας της οξυδέρκειας των στοχασμών του -που του επέτρεψε να προβλέψει την παγκόσμια επέκταση του καπιταλισμού και συνεπώς την επέκταση των παραγωγικών δυνάμεων και τη γενίκευση του καθεστώτος της μισθωτής εργασίας- αλλά και επειδή ορισμένα φαινόμενα, που αυτός ανέλυσε, εκδηλώνονται σήμερα (σε έναν καπιταλισμό ο οποίος γνώρισε μιαν εξαιρετική σε ένταση και διάδοση ανάπτυξη) ακόμα πιο καθαρά σε σχέση με τον καιρό του Μαρξ. Αρκεί να σκεφτούμε τη σημασία της συσσώρευσης που πραγματοποιείται μέσω του χρηματοπιστωτικού συστήματος, την οποία αυτός ανέλυσε στον τρίτο τόμο του "Κεφαλαίου", ή τις κρίσεις ενός καπιταλισμού ο οποίος, καθώς έχει διευρύνει πολύ τη γεωγραφική του επέκταση, θα γίνεται όλο και περισσότερο θύμα των αντιφάσεών του.

Φυσικά με αυτό δεν θέλω βέβαια να πω ότι στις σελίδες του "Κεφαλαίου" μπορούμε να βρούμε απάντηση σε όλα τα φαινόμενα του σύγχρονου καπιταλισμού. Αυτό το κείμενο είναι, ωστόσο, ακόμα πολύ ωφέλιμο για να κατανοήσουμε το χαρακτήρα και τις εξελίξεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Και μετά την έκρηξη της οικονομικής κρίσης είναι πάρα πολλοί εκείνοι που ξαναρχίζουν να τιμούν τον ίδιο στοχαστή τον οποίο είχαν θεωρήσει ξοφλημένο λίγα χρόνια πριν».

- Μπορείτε να μας εξηγήσετε ποιο νόημα έχει και ποιες ενδεχόμενες νέες ερμηνευτικές προοπτικές μπορεί να ανοίξει στην ανάγνωση των μαρξικών κειμένων η νέα έκδοση των απάντων του Μαρξ και του Ενγκελς;

«Αντίθετα με ό,τι πιστεύεται γενικά, το έργο του Μαρξ είναι ανολοκλήρωτο και αποσπασματικό. Η αυτοκριτική του αυστηρότητα και το εξαιρετικό του πάθος για γνώση, που τον ωθούσε πάντοτε προς νέες μελέτες, δεν του επέτρεψαν να ολοκληρώσει πολλές από τις εργασίες που άρχισε στη διάρκεια της ύπαρξής του. Ετσι, πολλά από τα πιο γνωστά γραπτά του Μαρξ (για παράδειγμα, τα "Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα" του 1844, η "Γερμανική ιδεολογία" και ο δεύτερος και ο τρίτος τόμος του "Κεφαλαίου") δεν είναι διόλου ολοκληρωμένα έργα, αλλά είναι χειρόγραφα, στα οποία σίγουρα δεν μπορούμε να νομίζουμε ότι βρίσκουμε -όπως όμως νόμιζαν- την οριστική αντίληψη του Μαρξ για τα θέματα που πραγματεύεται. Αναφέρω ορισμένα παραδείγματα:

1) Οι κυριότερες ερμηνείες των "Οικονομικών και φιλοσοφικών χειρογράφων" του 1844, τόσο εκείνες που θεωρούσαν ότι σε αυτό το γραπτό ο Μαρξ είχε ήδη εκθέσει τη σκέψη του ολοκληρωμένα (για παράδειγμα, οι γάλλοι υπαρξιστές) όσο και εκείνες που, αντίθετα, θεωρούσαν αυτό το κείμενο ως μιαν αντίληψη πολύ διαφορετική από εκείνη της ωριμότητας (Αλτουσέρ), βασίζονταν στην ιδέα ότι τα "Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα" του 1844 ήταν ένα αληθινό έργο, στο οποίο είχαν καταγραφεί συγκεκριμένες επεξεργασίες. Αυτή η πεποίθηση αμφισβητήθηκε εντελώς από τις φιλολογικές σπουδές, που κατέδειξαν ότι αυτά ήταν μόνον ένα μέρος, και, επιπλέον, διατυπωμένο σε χοντρές γραμμές, της φιλολογικής παραγωγής εκείνης της περιόδου, η οποία βασιζόταν ουσιαστικά σε αποσπάσματα από κείμενα πολιτικής οικονομίας.

2) Ο αποσπασματικός χαρακτήρας με τον οποίο αποκαταστάθηκε η "Γερμαναική ιδεολογία", στην τελευταία της έκδοση του 2004, καθιστά πρόδηλη την ερμηνευτική παραχάραξη από μέρους του "μαρξισμού-λενινισμού", ο οποίος είχε παρουσιάσει αυτά τα χειρόγραφα ως εξαντλητική έκθεση του "ιστορικού υλισμού" (έκφραση την οποία, άλλωστε, ποτέ δεν χρησιμοποίησε ο Μαρξ).

Με τη νέα έκδοση των έργων του, ο Μαρξ παίρνει νέα μορφή. Αυτό που έχουμε στη δάθεσή μας σήμερα δεν είναι πλέον η μονολιθική σκέψη που παρουσίαζε ο "μαρξισμός-λενινισμός", αλλά ένα έργο ανοιχτό, πάντοτε κριτικό και ορισμένες φορές αντιφατικό (...)». *