Ο μελετητής χρειάζεται εργαλεία

• Ο καθηγητής Αλέξης Πολίτης αφηγείται στην «Κ» τα πρόσωπα της διανόησης και τους αγώνες στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα

• Της Ολγας Σελλα, Η Καθημερινή, 21/10/2012

Είναι από τους ανθρώπους που γαλουχήθηκαν από την παράδοση του Κ. Θ. Δημαρά στις νεοελληνικές σπουδές. Ο καθηγητής Αλέξης Πολίτης δεν είναι απλώς ένας καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών που τον περασμένο Αύγουστο ολοκλήρωσε την πανεπιστημιακή του καριέρα. Είναι από τους ανθρώπους που υπηρέτησαν και υπηρετούν τη «συνομιλία» των επιστημών, αλλά και από εκείνους που είχαν την τύχη να γνωρίσουν και να μαθητεύσουν δίπλα σε ανθρώπους όπως ο Δημαράς, ο Νίκος Σβορώνος, ο Φίλιππος Ηλιού, ο Σπύρος Ασδραχάς... Σε ένα από τα σύντομα ταξίδια του στην Αθήνα –ζει μόνιμα στο Ρέθυμνο– συζητήσαμε για όλη αυτή την πλούσια διαδρομή του. Μόνο που μια συζήτηση με τον Αλέξη Πολίτη δεν έχει τα συνήθη χαρακτηριστικά μιας συνέντευξης. Ακριβώς επειδή ο Αλέξης Πολίτης, έχοντας περάσει πολλά χρόνια μελετώντας παλαιότερα και νεότερα κείμενα, έχει το χάρισμα της αφήγησης. Μέσα από τη δική του διαδρομή αφηγήθηκε και την ιστορία των ιδεών στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα και μας έδειξε με ποιους τρόπους να πλησιάζουμε τα κείμενα. «Ημουν φοιτητής στο πρώτο τμήμα που ονομάστηκε Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών και ξεκίνησε το 1964. Ιδρύθηκε τότε, χάρη στις προτάσεις που έκανε η Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στην κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου, στον γ.γ. του υπουργείου Παιδείας, Ευάγγελο Παπανούτσο».

Το πνεύμα του Δημαρά υπήρχε σε μεγάλο βαθμό και στη Θεσσαλονίκη, όχι ακριβώς όμως, λίγο παραλλαγμένο. Ο Λίνος Πολίτης (σ.σ. ήταν θείος του Αλέξη Πολίτη, αδελφός του πατέρα του) ήταν πιο κειμενοκεντρικός, ο Δημαράς ήταν πιο ιστορικοκεντρικός και οι σχέσεις του με τη λογοτεχνία –από το 1964 που τον παρακολουθώ– στράφηκαν κυρίως προς την κατεύθυνση της Ιστορίας.

«Ο Λίνος Πολίτης θεωρούσε ότι ο Δημαράς απομακρύνεται από το κείμενο. Εγώ βρίσκομαι πιο κοντά προς τη λογοτεχνία, παρά προς την Ιστορία, όσο είμαι φοιτητής, αλλά περνάω σιγά σιγά, για διαφόρους λόγους προς τη λαογραφία. Κι από εκεί, ο δρόμος προς την Ιστορία ανοίγει πιο εύκολα».

Τον Οκτώβριο του 1973, βρίσκομαι στη Σορβόννη, όπου διδάσκει ο Δημαράς. Αλλά δεν είναι μόνο ο Δημαράς. Γύρω γύρω είναι ο Πάνος Μουλάς, ο Σπύρος Ασδραχάς, ο Φίλιππος Ηλιού, ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος, ο Δημήτρης Σπάθης, η Ρένα Πατρικίου, ο Τίτος Πατρίκιος, ο Αγγελος Ελεφάντης, η Μαριάννα Δήτσα κ.ά. Ο Σβορώνος είναι πιο δίπλα, τα “κανάλια” δεν επικοινωνούν απόλυτα, αλλά υπάρχουν “παραπόταμοι” που πηγαίνουν από τον έναν στον άλλον... Είναι το Παρίσι της τελευταίας χρονιάς της δικτατορίας, που δεν ξέραμε ότι είναι η τελευταία.

«Ενας πολύ ζωντανός χώρος, κι εκεί στράφηκα πιο πολύ προς την Ιστορία. Ο Φίλιππος Ηλιού δεν δεχόταν ότι είμαστε οτιδήποτε άλλο εκτός από ιστορικοί. Βρίσκομαι πια στον χώρο του Δημαρά και των μαθητών του και φιλοδοξώ να παίξω εκεί. Ενας χώρος όπου η “τριάδα” των πρώτων μαθητών του –Παναγιωτόπουλος, Ασδραχάς, Ηλιού– αφήνει μ’ ανοιχτό το στόμα έναν 28χρονο φοιτητή! Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, βρίσκομαι στο Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών που έχει στηθεί από τον Δημαρά, η σκιά του οποίου υπήρχε πάντα και κατηύθυνε το μυαλό μας. Παράλληλα συνάντησα την ομάδα του “Μνήμονα” που είναι ιστορικοί των γεγονότων, όχι της λογοτεχνίας».

• Ιδέες και νοοτροπίες

«Τι άλλαξε από τα φοιτητικά μου χρόνια μέχρι σήμερα; Ο χρόνος, η ιστορία με απασχολεί πολύ περισσότερο και λόγω της ενασχόλησής μου με τη λαογραφία, η οποία ξεκίνησε με τη συμπτωματική ανακάλυψη του αρχείου του Φωριέλ στη Γαλλία. Προσπαθώντας να κατανοήσω πώς εντάχθηκαν τα δημοτικά τραγούδια στον ευρωπαϊκό και στον ελληνικό χώρο, είναι η διαδρομή που με οδηγεί στην ιστορία των ιδεών και των νοοτροπιών».

– Διαχύθηκε αυτή η αντίληψη στα τμήματα νεοελληνικών σπουδών που υπάρχουν στην Ελλάδα μετά το 1964;

– Επειδή εκτιμώ αυτήν την τάση, νομίζω ότι δεν διαχύθηκε όσο εγώ θα θεωρούσα γόνιμο. Γιατί παράλληλα, όσο εγώ εγκατέλειπα τη φιλολογία και πήγαινα προς την Ιστορία, η φιλολογία αναπτύχθηκε πάρα πολύ από τη θεωρία. Αν κάνουμε σήμερα μια στατιστική για το τι διδάσκεται στα πανεπιστήμια στις φιλολογικές σπουδές, το 80% είναι στραμμένο στη θεωρία της λογοτεχνίας και ένα 10% είναι στραμμένο στην Ιστορία, στο να καταλάβουμε, δηλαδή, μέσα από τα κείμενα αλλά και από άλλες εκδηλώσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας γιατί αυτό το κείμενο εκφράζεται έτσι και όχι αλλιώς. Τι άλλαξε και τι θέλει να πει, π.χ., ο Κάλβος ή ο Σολωμός. Ή πολλά χρόνια αργότερα τι θέλει να πει ο Τσίρκας...

– Πώς συνομιλούν, δηλαδή, τα κείμενα με τα realia της Ιστορίας;

– Οχι μόνο με τα realia, αλλά και με τους συναδέλφους τους, εσωτερικού και εξωτερικού. Σε ποιο βαθμό, δηλαδή, ο Τσίρκας έρχεται με μία βούληση να ανατρέψει την έννοια της αφήγησης στους συγχρόνους του συγγραφείς – τον Φραγκιά, τον Κοτζιά, τον Κάσδαγλη, τον Πλασκοβίτη. Στα κείμενα θέλω να καταλάβει τι πάει να κάνει και προσπαθώ να διακρίνω σε κάθε κείμενο και την ποιότητά του. Μου αρέσει ή δεν μου αρέσει; Το συστήνω; Και τι εκφράζει ακριβώς αυτό το κείμενο; Εκφράζει μια κοινωνική τάση; Και ποια ομάδα ακριβώς; Είναι το υψηλότερο κοινωνικό γούστο εκείνης της εποχής ή ένα μεσαίο ή ένα χαμηλότερο;

Ο Αλέξης Πολίτης δεν σταματάει να φέρνει στη συζήτηση όλα όσα έμαθε κοντά στον Κ. Θ. Δημαρά, όπως το ότι ο φιλόλογος, ο ιστορικός, ο μελετητής χρειάζονται «εργαλεία». «Ξέρετε ο Δημαράς έγραφε πάντα σε γραφομηχανή, όχι στο χέρι. Από εκείνον έμαθα το τηλεομοιότυπο, το φαξ. Μας έλεγε: “Καλέ, το ξέρετε; Μπορείς να πάρεις τηλέφωνο στη Γεννάδειο να σου φωτογραφίσει το κείμενο και να σου το στείλει στο Παρίσι!”».

Ακολουθώντας εκείνη την αντίληψη, που σήμαινε ότι «βάζουμε ένα μέρος του χρόνου μας για να εξυπηρετήσουμε τους άλλους», ονειρευόταν να φτιάξει ένα εγχειρίδιο του Νεοελληνιστή.

«Δηλαδή ένα βιβλιογραφικό εργαλείο που θα έλεγε τι λεξικά υπάρχουν, για ποιους ποιητές έχουμε ευρετήρια λέξεων, τι χρονολόγια έχουμε. Κατάφερα να το κάνω μερικά χρόνια αργότερα, έχει αυτόν ακριβώς τον τίτλο, “Εγχειρίδιο του Νεοελληνιστή”». Παράλληλα, άρχισε να φτιάχνει βάσεις δεδομένων σε ηλεκτρονικό υπολογιστή και έστησε ένα διαδικτυακό βιβλιογραφικό εργαλείο που λέγεται «Ανέμη», «που σήμερα είναι από τις καλύτερα οργανωμένες ψηφιακές βιβλιοθήκες».

• Ο Σαββόπουλος... μάθημα

Ο Αλέξης Πολίτης για ένα εξάμηνο, το 1997, δίδαξε τους φοιτητές του στην Κρήτη τους στίχους, την ποιητική, δηλαδή, του Διονύση Σαββόπουλου. «Είναι ο καλλιτέχνης που σφράγισε τη γενιά μου και όταν ανέβηκα στη Θεσσαλονίκη, οι φίλοι μου ήταν οι παλιοί συμμαθητές του. Γι’ αυτό και οι γονείς των φοιτητών μου, όταν άκουγαν γι’ αυτό το μάθημα, έσπρωχναν τα παιδιά τους να το παρακολουθήσουν! Οι γονείς ήταν η γενιά του Σαββόπουλου!

Αποφάσισα να τον διδάξω ως ποίηση, ως κείμενα, όχι μόνο γιατί κατά τη γνώμη μου πολλά από αυτά είναι πολύ υψηλή λογοτεχνία, αλλά και γιατί είναι κείμενα που τα ήξεραν τα παιδιά. Οχι όλα, “Το μακρύ ζεμπέκικο για τον Νίκο” δεν το ήξεραν, γιατί δεν το παίζουν τα ραδιόφωνα.

«Και τέλος, μ’ ενδιέφερε να καταλάβω την κοινωνία προ της δικτατορίας, της δικτατορίας και μετά τη δικτατορία. Τι σημαίνει αυτή η στροφή του Σαββόπουλου από μία Αριστερά που ήδη πριν από τη δικτατορία έχει αρχίσει να την βλέπει κριτικά και μπράβο του – τον στίχο «στο ’πα και το ’66 με τραγούδια βραχνιασμένα» τον έλεγε στην Αριστερά. Ή το “είσαι θύμα του θανάτου δεν μπορείς χωρίς εμένα”, χωρίς την τέχνη, δηλαδή, πάλι στην Αριστερά το έλεγε. Από παλιά.» Εκτός από τους στίχους, λοιπόν, μ’ ενδιαφέρει η κοινωνία, τι εκφράζει αυτός ο άνθρωπος, γιατί αλλάζει, αν αλλάζει μόνο αυτός ή αλλάζει κι ένα ολόκληρο μέρος της κοινωνίας μαζί του και τι ωθεί αυτό το μέρος της κοινωνίας να απαρνηθεί ένα πράγμα που κατ’ αρχήν καλό μοιάζει και να στραφεί προς άλλα πρότυπα, εθνικά, παραδοσιακά κ.λπ.

«Το δεύτερο που πέτυχε αυτό το μάθημα ήταν ότι οι φοιτητές αισθάνονταν πως ο καθηγητής τους δεν ξέρει πολύ περισσότερα από αυτούς. Και άφηναν το μυαλό τους να σκεφτεί. Ενώ όταν κάνεις Σολωμό, ανάμεσα σε σένα και τους φοιτητές υπάρχει μία βιβλιογραφία. Ξέρουν ότι δεν την ξέρουν. Ανάμεσα στον Σαββόπουλο και τον Πολίτη δεν υπήρχε βιβλιογραφία»!