Ο κόσμος μετά την κρίση

ΝΕΕΣ ΕΠΟΧΕΣ

Ν. ΜΟΥΖΕΛΗΣ

Μετά τη σημερινή κρίση, τι είδους κόσμος (κοινωνικοοικονομικός, πολιτικός και πολιτισμικός) θα αναδυθεί τόσο βραχυπρόθεσμα όσο και μακροπρόθεσμα; Οι προβλέψεις είναι προβληματικές, αλλά οι προσπάθειες προσδιορισμού πιθανών εναλλακτικών σεναρίων είναι πάντα χρήσιμες.

Ας αρχίσουμε από τη φύση της κρίσης. Στα ΜΜΕ η κρίση του 2008 συχνά συγκρίνεται με αυτή της περιόδου 1929-1932. Υπάρχουν, όμως, σημαντικές διαφορές. Νομίζω ότι η σημερινή χρηματιστική και οικονομική κατολίσθηση δεν θα είναι τόσο βαθιά και τόσο καταστρεπτική όσο εκείνη του Μεσοπολέμου. Και αυτό για τρεις βασικούς λόγους. Πρώτον, το κράτος σήμερα σε σχέση με το προπολεμικό είναι γιγαντιαίο. Οι πόροι που αποσπά από την κοινωνία είναι τεράστιοι. Επιπλέον, οι γνώσεις για τον τρόπο χειρισμού της κρίσης είναι μεγαλύτερες, ενώ λόγω της ψηφιακής επανάστασης η επικοινωνία μεταξύ των κυβερνήσεων είναι αστραπιαία. Για όλους τους παραπάνω λόγους η κρίση είναι πιο ελεγχόμενη και άρα το πιο πιθανόν είναι ότι οι καταστάσεις που θα προκύψουν μετά την κρίση θα έχουν λιγότερο ριζοσπαστικό χαρακτήρα. Διότι αν η κρίση του 1929 οδήγησε στο New Deal του Ρούζβελτ και μετά στο κράτος πρόνοιας και στη «χρυσή εποχή» της Σοσιαλδημοκρατίας (1945-1970), δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι θα έχουμε μεσοπρόθεσμα μια δεύτερη «χρυσή εποχή» όπου θα υπάρξει ξανά μια ισορροπία μεταξύ της οικονομικής ανάπτυξης, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Η νέα εποχή θα είναι λιγότερο χρυσή και περισσότερο αργυρή ή και χάλκινη. Και αυτό διότι στη βάση του πρώτου σοσιαλδημοκρατικού μετασχηματισμού υπήρχαν μαζικά συνδικάτα και εργατικά κόμματα που σήμερα για διάφορους λόγους έχουν αποδυναμωθεί.

Κράτος ή αγορά;

---

Ζευγάρι Ισπανών εξετάζει σε σουπερμάρκετ της Μαδρίτης τις τιμές τροφίμων προτού προχωρήσει στην αγορά τους

---

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η οικονομική κρίση βάζει τέλος στη θεοποίηση της αγοράς, την οποία εδώ και 30 χρόνια οι θιασώτες του άναρχου καπιταλισμού επέβαλαν σε παγκόσμια κλίμακα. Αν όχι ο Μαρξ, ο «ξεπερασμένος» Κέινς έρχεται πάλι στο προσκήνιο. Η παραπάνω εξέλιξη, όμως, δεν θα οδηγήσει σε έναν νέο κρατισμό - υπό τη μορφή εθνικοποιήσεων των κυριότερων μέσων παραγωγής. Αν η τωρινή κρίση απαξίωσε τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό, η κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης έκανε το ίδιο για το οικονομικό μοντέλο του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Το πιο πιθανόν είναι ότι η απαξίωση και του κρατισμού και του οικονομικού νεοφιλελευθερισμού θα οδηγήσει σε μια πιο πραγματιστική αντιμετώπιση του διλήμματος «κράτος ή αγορά». Η ιδέα ότι μια αμιγώς κρατικοκεντρική ή αμιγώς αγοροκρατική πολιτική μπορεί να εφαρμοστεί κατά καθολικό τρόπο - δηλαδή ανεξαρτήτως πλαισίου ή συγκυρίας - είναι άκρως δογματική. Διότι μπορεί το κράτος σε μερικές περιπτώσεις (π.χ., στην προαγωγή δημόσιων αγαθών) να είναι η καλύτερη λύση για την πλειονότητα των πολιτών, ενώ σε άλλες μια αυστηρά ρυθμιζόμενη αγορά να αποτελεί την πιο συμφέρουσα λύση.

Κράτος-έθνος και παγκοσμιοποίηση

Μια άλλη εσφαλμένη αντίληψη είναι ότι η κρίση θα οδηγήσει σε ένα πλαίσιο όπου οι διαδικασίες που οδηγούν στην παγκοσμιοποίηση θα αμβλυνθούν, ενώ το κράτος θα αποκτήσει ξανά μεγαλύτερη αυτονομία. Αυτή η ιδέα βασίζεται σε ένα μοντέλο που βλέπει ως αντιθετική τη σχέση κράτος - παγκόσμιο σύστημα: δηλαδή όσο η παγκοσμιοποίηση προχωρεί τόσο το κράτος-έθνος συρρικνώνεται. Αυτού του είδους η σχέση δεν ίσχυε ούτε πριν από την κρίση ούτε ισχύει σήμερα. Διότι αν το κράτος με την παγκοσμιοποίηση χάνει λειτουργίες στο εσωτερικό μιας επικράτειας, αποκτά νέες λειτουργίες στον εξωτερικό χώρο. Και είναι ακριβώς για αυτόν τον λόγο που η παγκοσμιοποίηση δεν συρρικνώνει αλλά αντίθετα αυξάνει θεαματικά τους κρατικούς πόρους. Είναι εξίσου προφανές ότι η σημερινή κρίση δεν αμβλύνει αλλά εντείνει την παγκοσμιοποίηση. Το ότι οι ηγέτες όλου του κόσμου (περιλαμβανομένων των κκ. Μπους, Μπράουν και Σαρκοζί) αποφάσισαν ότι η αντιμετώπιση της κρίσης απαιτεί συντονισμό σε παγκόσμια κλίμακα δείχνει ότι η αλληλεξάρτηση μεταξύ κράτων-εθνών εντείνεται ραγδαία.

Βέβαια μετά την κρίση ο χαρακτήρας της παγκοσμιοποίησης θα αλλάξει. Ο άναρχος τρόπος της παγκόσμιας οικονομικής διακυβέρνησης θα δώσει τη θέση του σε ένα πιο πολιτικά ρυθμιζόμενο σύστημα. Αυτό σημαίνει ότι, ενώ πριν από την κρίση η Κεντροαριστερά έπαιζε στο γήπεδο της Δεξιάς, μετά την κρίση μάλλον το αντίθετο θα συμβεί. Πάντως πρέπει να τονιστεί ότι η εντονότερη παγκόσμια ρύθμιση μπορεί να οδηγήσει σε έναν πιο δίκαιο κόσμο, αλλά αυτό δεν είναι καθόλου σίγουρο. Η ρύθμιση μπορεί να έχει έναν κοινωνικά προοδευτικό χαρακτήρα (όπως στη χρυσή εποχή της ευρωπαϊκής Σοσιαλδημοκρατίας) αλλά μπορεί να συμβεί και το αντίθετο. Μπορεί δηλαδή να οδηγήσει σε πολιτικές οι οποίες θα εντείνουν τις ανισότητες, ιδίως στην παγκόσμια αρένα. Για παράδειγμα, η εντονότερη ρύθμιση είναι συμβατή με την πολιτική της ΕΕ η οποία προστατεύει τα αγροτικά της προϊόντα από αυτά φτωχών χωρών, διαιωνίζοντας έτσι την εξαθλίωση των αγροτικών πληθυσμών στον Τρίτο Κόσμο. Με άλλα λόγια, το σενάριο μιας προοδευτικής ρύθμισης που θα στοχεύει στην αναδιανομή του παγκόσμιου πλούτου και στην εξάλειψη της απόλυτης φτώχειας είναι τόσο πιθανό όσο και αυτό της διαιώνισης της σημερινής απαράδεκτης κατάστασης. Το αν η προοδευτική ή η συντηρητική ρύθμιση θα κυριαρχήσει εξαρτάται από μια σειρά αστάθμητων παραγόντων, όπως η μελλοντική εξέλιξη των νέων κινημάτων, η ικανότητα των συνδικάτων να ξεπεράσουν τον εθνοκεντρικό χαρακτήρα τους, οι σχέσεις του αναπτυγμένου κόσμου με τις ραγδαία εξελισσόμενες οικονομίες της Κίνας, της Ινδίας, της Βραζιλίας κ.ά. Αυτό μας οδηγεί στον ρόλο που οι ΗΠΑ θα παίξουν στον αναδυόμενο κόσμο.

Η αμερικανική ηγεμονία

---

Αποκαμωμένοι αντικριστές της Wall Street μετά από μια δύσκολη συνεδρίαση

---

Οπως έχουν δείξει διάφορες πολιτικές αναλύσεις (βλ., π.χ., Μ. Hardt και Α. Negri), το αμερικανικό imperium ακόμη και πριν από την κρίση είχε πάρει την κατιούσα. Ο πόλεμος στο Ιράκ και η παγκόσμια οικονομική κρίση έχουν επιταχύνει σημαντικά αυτή την καθοδική πορεία. Μεσοπρόθεσμα δεν μπορεί παρά να οδηγήσει στο πέρασμα από το σημερινό μονοπολικό σύστημα παγκόσμιας διακυβέρνησης σε ένα πολυπολικό σύστημα μέσα στο οποίο οι ΗΠΑ θα είναι απλώς ένας από τους σημαντικούς παίκτες στη γεωπολιτική αρένα. Σε αυτή τη διαδικασία η συντριπτική ήττα των νεοσυντηρητικών «γερακιών» και η ανάδειξη του Μπαράκ Ομπάμα σε πρόεδρο των ΗΠΑ μπορεί να βοηθήσει στο να επιτευχθεί το άνοιγμα του παγκόσμιου πολιτικοοικονομικού συστήματος κατά ομαλό, φιλειρηνικό τρόπο. Σε αυτό μπορεί να βοηθήσει επίσης η ΕΕ - αν βέβαια προχωρήσει στην πολιτική της ενοποίηση. Η ενοποίηση είναι πιο πιθανή, αφού είναι πλέον προφανές ότι ακόμη και στο επίπεδο της ενιαίας αγοράς δεν είναι δυνατόν να λειτουργήσει η ΕΕ αποτελεσματικά χωρίς τον συνδυασμό νομισματικών και πολιτικοοικονομικών μέτρων διακυβέρνησης.

Σε ό,τι αφορά τις σχέσεις της ΕΕ με τον υπόλοιπο κόσμο, είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς ποια θα είναι η ισορροπία ισχύος μεταξύ των ισχυρών της Γης. Πάντως η χρεοκοπία της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας, η εκλογή του Ομπάμα, η σταδιακή έκλειψη της αμερικανικής ηγεμονίας και η πιθανή πολιτική ενοποίηση της ΕΕ θα δημιουργήσουν τις αναγκαίες αλλά όχι και τις ικανές συνθήκες για μια παγκόσμια διακυβέρνηση ευαίσθητη στα κοινωνικά και οικολογικά προβλήματα του πλανήτη.

Εδώ πρέπει να τονιστεί ότι το πέρασμα από τη βάρβαρη νεοφιλελεύθερη σε μια πιο ανθρώπινη νεοσοσιαλδημοκρατική παγκοσμιοποίηση δεν προϋποθέτει τη δημιουργία ενός παγκόσμιου κράτους. Προϋποθέτει μάλλον την αναδιάρθρωση των ήδη υπαρχόντων οργανισμών (π.χ., Παγκόσμια Τράπεζα, Διεθνές Νομισματικό Ταμείο) και την αναβάθμιση του ΟΗΕ από μέσον της αμερικανικής ηγεμονίας σε ένα σύστημα το οποίο θα αντιπροσωπεύει όχι μόνο τα δυτικά συμφέροντα, αλλά και αυτά του περιθωριοποιημένου κόσμου. Προϋποθέτει επίσης νέους παγκόσμιους οργανισμούς που θα κάνουν για την κοινωνία και την οικολογία ό,τι κάνουν οι ήδη υπάρχοντες οργανισμοί για την οικονομία. Για παράδειγμα, στον βαθμό που το εμπόριο δημιουργεί κερδισμένους και χαμένους, γιατί να μην υπάρχει δίπλα στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου και ένας παγκόσμιος οργανισμός κοινωνικής αλληλεγγύης ο οποίος να στοχεύει στην ενίσχυση των «χαμένων»; Και γιατί να μην υπάρχουν τρόποι φορολογίας της κίνησης κερδοσκοπικών κεφαλαίων που να δημιουργούν πόρους για την κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη υποβαθμισμένων περιοχών του πλανήτη; Βέβαια η περίφημη πρόταση Tobin για έναν τέτοιο φόρο κρίθηκε από νεοκλασικούς οικονομολόγους (και μεταγενέστερα από τον ίδιο τον Tobin) ανεφάρμοστη. Αυτό όμως πριν από την κρίση. Μπορεί μέσα στη νέα, πιο ρυθμιζόμενη παγκόσμια οικονομία ένας παρόμοιος (με την πρόταση Tobin) φόρος να είναι πολύ πιο εφικτός. Διότι το πρόβλημα της φορολογίας του παγκόσμιου κερδοσκοπικού κεφαλαίου, καθώς και η κατάργηση των «φορολογικών παραδείσων» είναι λιγότερο τεχνικά και περισσότερο πολιτικά θέματα.

Συμπέρασμα

Η οικονομική κρίση - τα αποτελέσματα της οποίας (σε σύγκριση με την κρίση του 1929-32) θα είναι λιγότερο καταστρεπτικά - θα οδηγήσει στην αποδυνάμωση της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας και στην πιο αυστηρή ρύθμιση μιας ραγδαία εντεινόμενης παγκοσμιοποίησης. Η ρύθμιση, χωρίς να είναι σίγουρο, μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα μια νεοσοσιαλδημοκρατική διακυβέρνηση σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά και στο επίπεδο του κράτους-έθνους. Μια διακυβέρνηση η οποία θα στοχεύει σε έναν λιγότερο βάρβαρο, πιο ανθρώπινο καπιταλισμό. Το αν θα συμβεί κάτι τέτοιο εξαρτάται κυρίως από τις κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις που θα αναδυθούν μέσα στο πλαίσιο ενός πολυπολικού παγκόσμιου συστήματος, ενός συστήματος όπου οι ΗΠΑ δεν θα παίζουν πια τον κυρίαρχο ρόλο. Τέλος, πολιτισμικά, ο άκρατος νεοφιλελεύθερος καταναλωτισμός μπορεί να αμβλυνθεί. Μπορεί να δούμε, κυρίως στον χώρο της νέας γενιάς, ένα πέρασμα από τη σημερινή εγωκεντρική - υλιστική σε μια πιο αλτρουιστική - πνευματική νοηματοδότηση του σύγχρονου βίου.

Πολιτιστικά πρότυπα

Στον πολιτισμικό χώρο, είναι σχεδόν βέβαιο ότι το πρότυπο του νεαρού γιάπη ο οποίος άπληστα συσσωρεύει πλούτο και βρίσκει το νόημα της ζωής σε μια άνευ ορίων κατανάλωση θα πάψει να παίζει τον πιο κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση ταυτοτήτων. Ηδη πριν από την κρίση παρατηρούμε μια στροφή ενός σημαντικού μέρους της νεολαίας από το χρηματιστήριο και την ανεγκέφαλη κατανάλωση σε έναν λιγότερο υλιστικό, πιο ποιοτικό, ακόμη και πνευματικό τρόπο ζωής (βλ. R. Inglehart). Δεν είναι τυχαίο ότι στη Δύση παρατηρούμε την αναβίωση της θρησκευτικότητας εντός, αλλά και εκτός των μεγάλων θρησκευτικών παραδόσεων (βλ. π.χ. Ρ. Heelas και W.C. Roof). Ετσι αν μία από τις αντιδράσεις στον άναρχο καπιταλισμό και στον δυτικό καταναλωτισμό είναι ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός, μια εκ διαμέτρου αντίθετη αντίδραση είναι η ανάπτυξη μιας νέας, αντιδογματικής θρησκευτικότητας ή/και μιας κοσμικής πνευματικότητας στον δυτικό κόσμο (βλ. το άρθρο μου στο «Βήμα της Κυριακής», 27.4.08). Τέλος, μια τρίτη αντίδραση είναι ένας νέος πολιτικός ακτιβισμός (εντός των συμβατικών κομμάτων, αλλά και στον χώρο των νέων κινημάτων) ο οποίος επικεντρώνεται στα προβλήματα της παγκόσμιας φτώχειας, της οικολογικής καταστροφής του πλανήτη κτλ. Και βέβαια η εκλογή Ομπάμα στις ΗΠΑ μπορεί να μην οδηγήσει σε ριζικές αλλαγές στον χώρο των κοινωνικοοικονομικών δομών, σίγουρα όμως θα αλλάξει τις συμβολικές δομές της αμερικανικής κουλτούρας.

• Ο κ. Νίκος Μουζέλης είναι ομότιμος καθηγητής της Κοινωνιολογίας στην LSE.

Το ΒΗΜΑ, 16/11/2008

ΖΑΚΙ ΛΑΪΝΤΙ: "Η κρίση είναι ευκαιρία για την Ευρώπη"

ΝΕΕΣ ΕΠΟΧΕΣ

ΤΑΝΙΑ ΜΠΟΖΑΝΙΝΟΥ

Ο πολυπολικός κόσμος είναι ήδη εδώ, λέει σε συνέντευξή του προς «Το Βήμα» ο Ζακί Λαϊντί, καθηγητής και διευθυντής έρευνας στη Sciences Po (Σχολή Πολιτικών Επιστημών) του Παρισιού. Ωστόσο προσθέτει ότι δεν πρέπει να βιαστούμε να διαγράψουμε τις ΗΠΑ διότι συνεχίζουν να έχουν τη μεγαλύτερη στρατηγική επιρροή στον κόσμο. Η παρούσα οικονομική κρίση πάντως αποτελεί μια ευκαιρία για την Ευρώπη, την οποία ο κ. Λαϊντί θεωρεί τη μεγάλη ευνοημένη της παγκοσμιοποίησης. Το ερευνητικό έργο του γάλλου καθηγητή στρέφεται κυρίως γύρω από την Ευρώπη και την παγκοσμιοποίηση, θέματα που πραγματεύονται πολλά από τα βιβλία του καθώς και άρθρα του στις εφημερίδες «Le Monde» και «Libération».

- Η παγκόσμια οικονομική κρίση αποτελεί αποτυχία της παγκοσμιοποίησης;

«Δεν το πιστεύω. Η παγκοσμιοποίηση είναι μια περίπλοκη διαδικασία που έχει διάφορες μορφές. Αυτό που διακυβεύεται είναι η ρύθμιση ενός παγκοσμιοποιημένου χρηματοπιστωτικού καπιταλιστικού συστήματος. Κανείς δεν πίστευε ότι η παγκοσμιοποίηση θα ήταν μια διαδικασία που δεν θα παρουσίαζε κανένα πρόβλημα και δεν θα περνούσε καμία κρίση. Χαρακτηριστικό του καπιταλιστικού συστήματος είναι να βιώνει κρίσεις, αλλά επίσης χαρακτηριστικό του είναι - και αυτό αποτελεί τη δύναμή του - η ικανότητά του να τις ξεπερνάει. Το να μιλάμε για αποτυχία δεν έχει νόημα. Δεν θα αλλάξουμε σύστημα».

- Η κρίση θα προκαλέσει το τέλος της παντοδυναμίας των ΗΠΑ ή τουλάχιστον θα αναδείξει την Ευρώπη ως παγκόσμιο παίκτη ίσο με τις ΗΠΑ;

«Πρέπει να είμαστε προσεκτικοί όσον αφορά την επιρροή των ΗΠΑ διότι οι σχέσεις δύναμης εξελίσσονται με πολύ αργό ρυθμό. Πάντως πιστεύω ότι έχουμε ήδη εισέλθει σε ένα πολυπολικό σύστημα, κυρίως με την άνοδο χωρών όπως η Κίνα, που παρεμπιπτόντως αποδεικνύει πανηγυρικά ότι η παγκοσμιοποίηση αποτελεί πηγή διαφοροποίησης και πολυπολικότητας. Χωρίς την παγκοσμιοποίηση η Κίνα δεν θα βρισκόταν εκεί που βρίσκεται. Εχουμε εισέλθει σε μια πολυπολική λογική όπου οι ΗΠΑ είναι ένας πόλος μεταξύ άλλων και η ηγεμονία τους δεν θα μπορεί να ασκείται με τρόπο τόσο μονομερή όσο στο παρελθόν. Ωστόσο δεν πρέπει να βιαστούμε να βγάλουμε συμπεράσματα, διότι ακόμη και σε ένα πολυπολικό σύστημα οι ΗΠΑ παραμένουν η ισχυρότερη χώρα. Εκτός από την οικονομική τους δύναμη, που παραμένει μεγάλη παρά την κρίση, διαθέτουν και σημαντική στρατηγική ισχύ. Εγγυώνται την ασφάλεια της Ευρώπης, της Ιαπωνίας».

- Ποια είναι η θέση της Ευρώπης σε αυτόν τον πολυπολικό κόσμο;

«Από τη στιγμή που η Ευρώπη είναι ένας πόλος, έχει εξ ορισμού έναν ρόλο να παίξει. Ο μόνος τρόπος για να επιβιώσει είναι να γίνει ένας ισχυρός πόλος. Βλέπουμε ότι στην οικονομική κρίση επικρατεί η ευρωπαϊκή προσέγγιση που βασίζεται στη μεγαλύτερη ρύθμιση των αγορών. Με αυτόν τον τρόπο η παρούσα κρίση μπορεί να αποτελέσει μια ευκαιρία για την Ευρώπη. Η πραγματικότητα δεν είναι απλή διότι η Ευρώπη, ακόμη και αν είναι εμπορική και οικονομική δύναμη, δεν έχει πολιτική ενότητα, άρα δεν είναι συγκρίσιμη με τους άλλους πόλους που σχηματίζονται γύρω από ένα κράτος. Αυτό αποτελεί πηγή αδυναμίας.

Η Ευρώπη μπορεί να ασκήσει την ισχύ της μέσω αυτού που αποκαλώ δύναμη των προδιαγραφών της. Παράδειγμα αποτελεί η επιρροή των ευρωπαϊκών στάνταρντ στη ρύθμιση του οικονομικού συστήματος. Δεν πρέπει όμως να έχουμε αυταπάτες· προσκρούουμε πάντα στην απουσία πολιτικής ενότητας. Τα περισσότερα κράτη-μέλη της ΕΕ δεν θέλουν να παραχωρήσουν ένα μέρος της κυριαρχίας τους. Εντοπίζω εδώ μια απόκλιση ανάμεσα στις εκπεφρασμένες επιθυμίες και στην πραγματικότητα».

---

Τη λύση από τα αδιέξοδα της κρίσης αναζητούν οι ευρωπαίοι ηγέτες. Από χθες συζητούν στην Ουάσιγκτον στη συνάντηση του G20 για τη νέα αρχιτεκτονική του παγκόσμιου οικονομικού οικοδομήματος

---

- Μια ΕΕ που δεν μπορεί να συμφωνήσει σε ένα Σύνταγμα ή σε ένα σύστημα εύρυθμης λειτουργίας των «27» μπορεί να σταθεί αξιόπιστα απέναντι στις ανερχόμενες δυνάμεις όπως η Κίνα, η Ινδία, η Ρωσία;

«Δεν πιστεύω ότι το ευρωπαϊκό πολιτικό σύστημα δεν λειτουργεί. Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες, εν αντιθέσει προς την ευρέως διαδεδομένη άποψη, οι "27" λειτουργούν μάλλον καλά και μάλιστα γενικώς καλύτερα από το παρελθόν. Οι διαδικασίες απλουστεύθηκαν και είναι πιο γρήγορες, η συνεργασία ανάμεσα στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και στο Ευρωκοινοβούλιο λειτουργεί καλύτερα από πριν. Ωστόσο σε πολλά ζητήματα δεν υπάρχει ενότητα. Το πρόβλημα είναι ότι τα κράτη-μέλη δεν βλέπουν με τον ίδιο τρόπο το ευρωπαϊκό συμφέρον. Δείτε στο ζήτημα της ενέργειας πώς αντιμετωπίζει η Πολωνία τη Ρωσία και πώς η Ελλάδα. Δεν την αντιμετωπίζουν με τον ίδιο τρόπο, γι' αυτό έχουν αναγκαστικά διαφορετικές στρατηγικές. Δεν μπορούμε όμως να πούμε ποιος υπερασπίζεται καλύτερα το ευρωπαϊκό συμφέρον».

- Αυτό δεν κάνει την ΕΕ λιγότερο αξιόπιστη σε παγκόσμιο επίπεδο;

«Εξαρτάται τι εννοούμε με τον όρο "αξιόπιστη". Ποτέ δεν θα είναι τόσο αξιόπιστη όσο ένα κράτος. Δεν είμαστε ένα ευρωπαϊκό έθνος-κράτος ούτε ένας λαός. Εχουμε κοινά στοιχεία, θέλουμε να κάνουμε πράγματα μαζί, όμως εξ ορισμού όλα είναι λίγο πιο δύσκολα. Δεν είμαστε ένα κράτος με μια κυβέρνηση που μπορεί να πάρει το ένα ή το άλλο μέτρο. Επιπλέον, δεν εγγυόμαστε την ίδια μας την ασφάλεια. Την εγγυώνται οι ΗΠΑ. Μπορούμε λοιπόν να είμαστε αξιόπιστοι; Σε πολλούς τομείς, ναι. Στον εμπορικό τομέα είμαστε η πρώτη δύναμη παγκοσμίως. Οταν καταφέρουμε να αποκτήσουμε μια κοινή πολιτική, θα γίνουμε πιο αξιόπιστοι. Οταν εμφανιζόμαστε πολιτικά ενωμένοι, γινόμαστε πιο αξιόπιστοι· όταν όχι, λιγότερο. Υπάρχουν βεβαίως και ενδιάμεσες καταστάσεις.

Η οικονομική κρίση είναι διφορούμενη από αυτή την άποψη, διότι από τη μια πλευρά έδειξε ότι τα κράτη-μέλη είναι σε θέση να λάβουν μια σειρά αποφάσεις, αλλά από την άλλη μπορέσαμε να λάβουμε κοινές αποφάσεις με βάση ένα "διευθυντήριο" των μεγάλων κρατών. Το τοπίο λοιπόν έχει αντιφάσεις».

- Η ΕΕ θα μπορέσει να δεχθεί νέα μέλη στο άμεσο μέλλον, όπως την Κροατία ή τα κράτη που περιμένουν το πράσινο φως για την έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων;

«Η ένταξη της Κροατίας είναι τετελεσμένη. Στο μέλλον θα ενταχθεί και η Σερβία, όπως και άλλα βαλκανικά κράτη. Αυτό θα γίνει σε πέντε, 10 ή 15 χρόνια; Κανένας δεν γνωρίζει».

- Στο άμεσο μέλλον η πόρτα είναι κλειστή;

«Δεν είναι πάντως ανοιχτή. Το ζήτημα είναι αν είναι κλειστή ή αν είναι κλειδωμένη. Το μεγάλο ερώτημα παραμένει η Τουρκία, για την οποία μιλάμε επί 15-20 χρόνια».

- Εχετε υποστηρίξει ότι η Ευρώπη είναι «ψευτοθύμα» της παγκοσμιοποίησης. Τι εννοείτε;

«Οταν το είπα πήρα θέση εναντίον όσων, κυρίως στη Γαλλία, υποστηρίζουν, όπως ο πρόεδρος της Δημοκρατίας, ότι η Ευρώπη είναι υπερβολικά ανοιχτή στον ανταγωνισμό, δεν προστατεύεται αρκετά, είναι ευάλωτη - καλλιεργούν ένα αίσθημα ευρωσκεπτικισμού. Διαφωνώ με όλα αυτά γιατί τα θεωρώ αβάσιμα».

- Πιστεύετε ότι ωφελήθηκε από την παγκοσμιοποίηση;

«Η Ευρώπη ωφελήθηκε βαθιά από την παγκοσμιοποίηση. Είναι από τους μεγάλους ευνοημένους. Γνωρίζετε ποιος είναι ο μεγαλύτερος εξαγωγέας στον κόσμο; Η Γερμανία. Οι ευρωπαϊκές χώρες εξάγουν πολύ περισσότερα προς τις αναπτυσσόμενες χώρες από ό,τι οι ΗΠΑ. Αρα η Ευρώπη έχει απόλυτη ανάγκη την παγκοσμιοποίηση. Αυτό δεν σημαίνει ότι η παγκοσμιοποίηση δεν προκάλεσε προβλήματα στην Ευρώπη, προβλήματα προσαρμογής, μια σειρά από κοινωνικά προβλήματα, βιομηχανίες απειλούνται με κλείσιμο, αλλά ευθύνη έχουν και τα κράτη. Δεν πιστεύω όμως ότι υπάρχει πραγματική εναλλακτική λύση, ούτε ότι οι λύσεις στα προβλήματα θα βρεθούν με μια πολιτική προστατευτισμού. Στην Ευρώπη παράγουμε το 25% του παγκόσμιου πλούτου, ενώ είμαστε το 8% του παγκόσμιου πληθυσμού.

Εκδήλωση στο Γαλλικό Ινστιτούτο

Ο κ. Ζακί Λαϊντί θα δώσει διάλεξη με θέμα «Ποια είναι η θέση της Ευρώπης σε έναν πολυπολικό κόσμο» την ερχόμενη Πέμπτη 20 Νοεμβρίου 7.30 μ.μ. στο Γαλλικό Ινστιτούτο (Σίνα 31). Μετά τη διάλεξη θα ακολουθήσει συζήτηση με τον κ. Λουκά Τσούκαλη, καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρόεδρο του ΕΛΙΑΜΕΠ. Τη συζήτηση θα διευθύνει ο διευθυντής Συντάξεως του «Βήματος της Κυριακής» κ. Γιάννης Καρτάλης. Την εκδήλωση συνδιοργανώνουν «Το Βήμα» και το Γαλλικό Ινστιτούτο.

Το ΒΗΜΑ, 16/11/2008

Η σοσιαλδημοκρατία σε κρίση ταυτότητας

Liem Hoang-Νgoc - Philippe Marliere

Ο βρετανός πρωθυπουργός Γκόρντον Μπράουν (δεξιά) ανέτρεψε τους πυλώνες της πολιτικής του προκατόχου του Τόνι Μπλερ προκειμένου να ανακόψει τη φθίνουσα δημοτικότητά του και να αντιμετωπίσει τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης. RΕUΤΕRS/RUSSΕLL ΒΟΥCΕ

Σε μια πρόσφατη ημερίδα με τίτλο «Η σοσιαλδημοκρατία θα είναι ευρωπαϊκή αλλιώς θα πάψει να υπάρχει» ο ιστορικός Αλέν Μπεργκουνιού και ο ερευνητής Ζεράρ Γκρυνμπέργκ εκτιμούσαν ότι η οικονομική κρίση προσφέρει στη σοσιαλδημοκρατία την ευκαιρία να ξαναγίνει μια «χρήσιμη» πολιτική δύναμη, υπό τον όρο να «αναλάβει πνευματικά και πολιτικά τις ευθύνες της για την κρίση». Είναι γεγονός: η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία περνά μια μεγάλη υπαρξιακή κρίση.

Στην Ευρώπη τα κόμματα που προέρχονται από αυτήν έχουν χάσει δεκατρείς από τις δεκαπέντε τελευταίες εκλογικές αναμετρήσεις. Οπου βρίσκονται στην εξουσία η πολιτική τους είναι έντονα αντιδημοφιλής (Βρετανία, Γερμανία). Οσα βρίσκονται στην αντιπολίτευση, παρ΄ ότι έχουν να αντιμετωπίσουν σκληρές πολιτικές από τα νεοδεξιά κυβερνητικά κόμματα, δεν έχουν φωνή και κρίνονται ελάχιστα αξιόπιστα από τους πολίτες (Γαλλία, Ιταλία).

Σε έναν οικονομικό κόσμο που αλλάζει, οι κκ. Μπεργκουνιού και Γκρυνμπέργκ προειδοποιούν τους σοσιαλιστές να μην υποπέσουν σε «αντικαπιταλιστικές εξάρσεις». Ξεχνούν να διευκρινίσουν ότι ο σοσιαλισμός γεννήθηκε ως αντίθεση στον καπιταλισμό και ότι από το 1920 η ρεφορμιστική οικογένειά του δεν έπαψε να προσπαθεί να επιφέρει αλλαγές δημοκρατικά, βήμα προς βήμα. Είναι παράξενο ότι οι δύο ερευνητές δεν αναφέρουν πουθενά τη «νέα» σοσιαλδημοκρατία που εμφανίστηκε στη δεκαετία του 1980.

Μέσω της κυβερνητικής εμπειρίας της στη Γαλλία, στην Ισπανία και στην Ελλάδα αυτή η «σύγχρονη» Αριστερά συνεισέφερε στην έλευση του οικονομικού καπιταλι σμού απορυθμίζοντας τις οικονομικές αγορές. Ιδιωτικοποίησε το τραπεζικό σύστημα και τις στρατηγικές επιχειρήσεις και ιδιοποιήθηκε- χωρίς ποτέ να το αναγνωρίζει- τη νεοφιλελεύθερη σκέψη των δεξιών αντιπάλων της. Αυτή η υποκριτική στάση σταμάτησε το 1997, με την άνοδο στην εξουσία του Τόνι Μπλερ, ο οποίος χωρίς συμπλέγματα διεκδίκησε μερίδιο στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση: υποστήριξη στην απορύθμιση των αγορών, μείωση των φόρων στα υψηλά εισοδήματα, ευελιξία της αγοράς εργασίας, ιδιωτικοποιήσεις και διάλυση του Κράτους Προνοίας.

• Ο μπλερικός τρίτος δρόμος προκάλεσε τον θαυμασμό της σοσιαλδημοκρατίας στο σύνολό της, σε βαθμό που το Κόμμα των Ευρωπαίων Σοσιαλιστών δεν κατόρθωσε να καταδικάσει την εισβολή στο Ιράκ! Την περίοδο 1997-2006 η σοσιαλδημοκρατία έψελνε σε κάθε εθνική γλώσσα το μπλερικό τροπάριο: «Δεν υπάρχουν αριστερές ή δεξιές οικονομικές πολιτικές, υπάρχουν μόνο πολιτικές που λειτουργούν και άλλες που δεν λειτουργούν». Οι σοσιαλιστές υποψήφιοι στις δύο τελευταίες προεδρικές εκλογές της Γαλλίας έχασαν επειδή θέλησαν να εισαγάγουν αυτή την ατζέντα. Χρειάζεται πραγματικά να επιμένουμε σε έναν δρόμο ο οποίος οδήγησε σε μεγάλες ήττες τη στιγμή που ακόμη και η ίδια η νέα Δεξιά ανακαλύπτει τις αρετές του δημόσιου παρεμβατισμού απέναντι στα σφάλματα της αγοράς;

Προτού καν ξεσπάσει η οικονομική κρίση η Ευρώπη είχε γίνει η ζώνη με την ασθενέστερη ανάπτυξη στον κόσμο, όπου το άνοιγμα στον ανταγωνισμό στάθηκε ανίκανο να τονώσει τις επενδύσεις. Αντίθετα με ό,τι υποστηρίζουν οι δύο ερευνητές, η σοσιαλδημοκρατία δεν αποδυναμώθηκε από την κρίση της ευρωπαϊκής οικοδόμησης. Η ιδεολογική και πολιτική κρίση της σοσιαλδημοκρατίας ήταν εκείνη που έσπρωξε την Ευρώπη σε μια οπισθοδρομική και αντικοινωνική δίνη την οποία σήμερα αμφισβητούν οι λαοί.

• Για να σβήσει την οικονομική πυρκαϊά το σχέδιο Μπράουν ξεφεύγει από όλους τους κανόνες της μπλερικής σκέψης. Η σοσιαλδημοκρατία όμως δεν θα πρέπει να αρκεστεί στο να χειροκροτήσει τη χωρίς αντάλλαγμα κοινωνικοποίηση των χρεών του παιχνιδιού του οικονομικού καπιταλισμού ζητώντας τη συνέχιση των «διαρθρωτικών αλλαγών». Θα χάσει ακόμη περισσότερο τη φωνή της τη στιγμή που η Δεξιά επωφελείται της κρίσης για να δικαιολογήσει την ολοκλήρωση των μεταρρυθμίσεών της και να καταστήσει μη αναστρέψιμο το ξήλωμα των οργάνων του δημόσιου ελέγχου της παραγωγής και της κατανομής του πλούτου.

Αυτό που θα πρέπει να προτείνει για να σώσει την Ευρώπη από την ύφεση είναι ένα πραγματικό Νew Deal. Ενα πρόγραμμα μεγάλων έργων που θα περιλαμβάνει τον εκσυγχρονισμό των υποδομών και των δημόσιων υπηρεσιών (μεταφορές, επικοινωνίες, νοσοκομεία, σχολεία, πανεπιστήμια). Τα κράτη θα πρέπει επίσης να αυξήσουν τη συμμετοχή τους με δικαίωμα ψήφου και ελέγχου στον τραπεζικό τομέα αλλά και στις στρατηγικές επιχειρήσεις που η αξία των μετοχών τους δέχεται επίθεση στο Χρηματιστήριο.

• Η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία θα πρέπει να εισαγάγει μεταρρυθμίσεις για την ανακατανομή των φόρων ώστε το βάρος να μη βαρύνει μόνο τις μεσαίες και φτωχότερες τάξεις. Πρέπει επιτέλους να προτείνει στους κοινωνικούς εταίρους να συμφωνήσουν σε μια αύξηση των μισθών με βάση την παραγωγικότητα και τον πληθωρισμό ώστε να εξαλείψει τη μείωση της αγοραστικής δύναμης των εργαζομένων. Ας μην ξεχνάμε ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες και στους ευρωπαϊκούς κλώνους του αμερικανικού μοντέλου η στασιμότητα του μέσου μισθού αποτελεί την αιτία της αύξησης των χρεών των νοικοκυριών.

Οι μελλοντικές εκλογικές αναμετρήσεις δεν θα κερδηθούν «στο κέντρο». Οι ψηφοφόροι που έφεραν στην εξουσία τα κόμματα της νέας ευρωπαϊκής Δεξιάς ανήκουν στις λαϊκές τάξεις. Η σοσιαλδημοκρατία πρέπει να προσπαθήσει να τις κατακτήσει, αλλιώς θα πάψει να υπάρχει.

• Ο κ. Λικμ Χοάνγκ Νγκοκ είναι οικονομολόγος του Πανεπιστημίου Ρaris Ι. Ο κ. Φιλίπ Μαρλιέρ είναι πολιτειολόγος του University College London.

Η άνοδος της άλλης Αμερικής

ΗΠΑ: Μια νέα εποχή;

Σ. ΚΑΛΥΒΑΣ

«Ο δρόμος είναι μακρύς, αλλά απόψε, χάρη σε αυτό που καταφέραμε σε αυτές τις κρίσιμες εκλογές, η Αμερική αλλάζει σελίδα» είπε ο Μπαράκ Ομπάμα ενώπιον 200.000 υποστηρικτών του στο Γκραντ Παρκ του Σικάγου, μετά τα αποτελέσματα που τον έφεραν νικητή και νέο πρόεδρο των ΗΠΑ. «Ο δρόμος μπροστά μας θα είναι μακρύς» είπε· και συνέχισε: «Η άνοδός μας δύσκολη. Ενδεχομένως να μη φτάσουμε εκεί σε έναν χρόνο ή, ακόμη, σε μία θητεία. Αλλά δεν ήμουν ποτέ πιο αισιόδοξος από όσο είμαι σήμερα ότι θα φτάσουμε στο τέρμα του». Πράγματι ο Μπαράκ Ομπάμα καλείται να αντιμετωπίσει μια σειρά προκλήσεις. Οι ΗΠΑ διολισθαίνουν στη χειρότερη κρίση από το κραχ του 1929 και ο ίδιος καλείται τώρα να διασώσει την αμερικανική μεσαία τάξη. Η απομάκρυνση των αμερικανικών στρατευμάτων από το Ιράκ είναι το δεύτερο σημαντικό στοίχημά του, όπως επίσης και τα θέματα τρομοκρατίας. Από την άλλη πλευρά, ο Ομπάμα έχει δηλώσει ότι ένας από τους βασικούς του στόχους είναι και η ενίσχυση των δεσμών με τους παραδοσιακούς συμμάχους των ΗΠΑ, συμπεριλαμβανομένων αρκετών ευρωπαϊκών χωρών. Αλλά και οι ισχυροί της Ευρώπης δηλώνουν έτοιμοι για μια «νέα αρχή» με τις ΗΠΑ. Η κρίση στις σχέσεις ΗΠΑ - Ρωσίας αλλά και η πολιτική για το περιβάλλον και την ενέργεια είναι άλλες δύο προκλήσεις. Θα τα καταφέρει ο νέος πρόεδρος, εγκαινιάζοντας ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία της υπερδύναμης;

Είναι ίσως δύσκολο να περιγράψει κανείς την ατμόσφαιρα στην Αμερική την Τρίτη το βράδυ, όταν ανακοινώθηκε η νίκη του Μπαράκ Ομπάμα. Ο ενθουσιασμός ήταν πρωτόγνωρος, όπως και η συγκίνηση. Ο πρώην υπουργός Εξωτερικών Κόλιν Πάουελ περιέγραψε την ατμόσφαιρα αυτή καλύτερα από όλους, μιλώντας για μια νύχτα που θύμιζε Χριστούγεννα ή Πρωτοχρονιά. Πώς εξηγείται ένα τέτοιο ξέσπασμα; Και τι σημαίνει ο θρίαμβος του Ομπάμα;

Ας ξεκινήσουμε από το δεύτερο σκέλος. Τα τελευταία οκτώ χρόνια οι ΗΠΑ βίωσαν τα αδιέξοδα στα οποία τις οδήγησαν ο ιδεολογικός φανατισμός σε συνδυασμό με τη συστηματική κακοδιοίκηση. Η καταστροφή της Νέας Ορλεάνης, το φιάσκο του Ιράκ και η κατάρρευση του τραπεζικού συστήματος υπήρξαν οι κορυφαίες στιγμές μιας οκταετίας η οποία δομήθηκε κυρίως επάνω στην τυφλή πίστη σε μια ακραία ιδεολογία. Από την άποψη αυτή η νίκη του Ομπάμα αποτελεί μια πολιτική «διόρθωση» και σηματοδοτεί την επιστροφή της Αμερικής στον πραγματισμό και στο κέντρο.

Πώς συμβιβάζεται, όμως, ο πραγματισμός αυτός με τον άκρατο ενθουσιασμό και την πρωτοφανή κινητοποίηση που οδήγησε στον θρίαμβο του Ομπάμα; Υπάρχει βέβαια ο φυλετικός συμβολισμός: πολλοί μαύροι δεν είχαν καν εκλογικά δικαιώματα πριν από 50 χρόνια, ενώ ως τη δεκαετία του '20 το λιντσάρισμα δεν ήταν ασυνήθιστο σε ορισμένες Πολιτείες του Νότου.

Η σημασία της νίκης του Ομπάμα, όμως, ξεπερνά κατά πολύ τον σημαντικό αυτό συμβολισμό: εκφράζει το ξέσπασμα μιας άλλης Αμερικής, η οποία μετά το τέλος του πολέμου του Βιετνάμ βρέθηκε στο πολιτικό περιθώριο.

Περιχαρακωμένη στις πανεπιστημιουπόλεις, τον κόσμο των τεχνών και του θεάματος, αλλά και των νέων τεχνολογιών, τη Νέα Υόρκη, το Σαν Φρανσίσκο και κάποιες άλλες πόλεις, αυτή η άλλη Αμερική βίωσε τραυματικά την επικράτηση μιας ιδεολογίας που βρήκε την πλήρη έκφρασή της στον απερχόμενο πρόεδρο Μπους, τη φαιδρή Σάρα Πέιλιν, αλλά και την κωμικοτραγική φιγούρα του Τζο του υδραυλικού που ο Τζον Μακ Κέιν μετέτρεψε σε κεντρικό στοιχείο της προεκλογικής εκστρατείας. Η αλαζονεία, η επιθετικότητα, ο σκοταδισμός και η περιφρόνηση για την επιστήμη, ο επαρχιωτισμός, η αδιαφορία για μεγάλα παγκόσμια προβλήματα όπως το περιβάλλον και η τυφλή προσήλωση σε μια οπισθοδρομική θρησκευτική πίστη έγιναν συνώνυμα της Αμερικής. Η άλλη Αμερική έχασε κάθε πολιτικό έρεισμα, καθώς η άποψη ότι η μίμηση των Ρεπουμπλικανών ήταν μονόδρομος για την εξουσία επιβλήθηκε ως το κυρίαρχο δόγμα στην καρδιά ενός φοβισμένου και άτολμου Δημοκρατικού Κόμματος. Τελευταία του εκπρόσωπος η Χίλαρι Κλίντον, η οποία υπερψήφισε τον πόλεμο στο Ιράκ στη βάση αυτής ακριβώς της λογικής.

Ο Μπαράκ Ομπάμα έδωσε φωνή σε αυτή την άλλη Αμερική. Με βασικό όπλο τους νέους και κεντρικό σύνθημα τον τερματισμό του πολέμου στο Ιράκ βρήκε σε αυτήν το πρώτο του εκλογικό έρεισμα, κατορθώνοντας να κερδίσει την κρίσιμη προκριματική αναμέτρηση της Αϊόβας τον περασμένο Ιανουάριο. Η νίκη αυτή τον ανέδειξε σημαιοφόρο της αφροαμερικανικής κοινότητας και τον οδήγησε στην επικράτηση στις προκριματικές εκλογές. Οι ισπανόφωνοι προστέθηκαν στον συνασπισμό το καλοκαίρι. Εμενε το τελευταίο κομμάτι του παζλ, η λευκή μικρομεσαία και εργατική τάξη, η οποία έκανε το αποφασιστικό βήμα μετά την πρόσφατη κατάρρευση των αγορών.

Η άνοδος της άλλης Αμερικής στην εξουσία συνιστά από μόνη της μια τεράστια αλλαγή. Αποτελεί επίσης μια μοναδική ευκαιρία και για την ίδια, αλλά και για τον κόσμο σε αυτή την κρίσιμη καμπή. Η πρόκληση είναι τεράστια, όπως και οι δυσκολίες. Με την ικανότητά του να εμπνεύσει και να κινητοποιήσει το πιο δυναμικό κομμάτι της Αμερικής και την επικράτησή του στον εκλογικό αυτό μαραθώνιο ο Μπαράκ Ομπάμα έδειξε ότι διαθέτει το όραμα και την κρίση για να ανοίξει νέους δρόμους.

• Ο κ. Στάθης Καλύβας είναι καθηγητής της Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ.

Το ΒΗΜΑ, 09/11/2008

Ελπίδα για τις ευρωατλαντικές σχέσεις

ΗΠΑ: ΜΙΑ ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ;

Φ. ΣΑΒΒΙΔΗΣ

Οι αμερικανοί πολίτες με την ψήφο τους διέσωσαν την αξιοπρέπεια των Ηνωμένων Πολιτειών. Ταυτόχρονα διέλυσαν τον μύθο που τους ήθελε αδιάφορους για την πολιτική, υποταγμένους στο σύστημα και ανίκανους να επηρεάσουν και να διαμορφώσουν το πολιτικό μέλλον της χώρας τους. Εξέλεξαν για πρόεδρο έναν αφροαμερικανό πολιτικό και έγραψαν ιστορία. Εκαναν μια διορθωτική κίνηση πορείας των ΗΠΑ η οποία έχει ευρύτερες διαστάσεις και θα επηρεάσει αναπόφευκτα τις εξελίξεις σε διεθνές επίπεδο. Θα πρέπει οι Ευρωπαίοι να τους το αναγνωρίσουμε. Αν σήμερα η παγκόσμια κοινότητα νιώθει να αναπτερώνονται οι ελπίδες της για κάτι καλύτερο, το οφείλει στους αμερικανούς πολίτες.

Και εμείς εδώ στην Ελλάδα θα πρέπει επιτέλους να σταματήσουμε να αντιμετωπίζουμε μυωπικά τέτοιου μεγέθους εξελίξεις. Η Ελλάδα είναι μέλος της μεγάλης ευρωπαϊκής οικογένειας. Ως εκ τούτου ομφαλοσκοπικού τύπου αναλύσεις οι οποίες περιορίζονται στον δικό μας μικρόκοσμο δεν μας επιτρέπουν να αξιολογήσουμε σωστά τις πραγματικές διαστάσεις γεγονότων όπως αυτό. Η εκλογή Ομπάμα προσφέρει μια ευκαιρία για εξομάλυνση των ευρωατλαντικών σχέσεων. Μια τέτοια εξέλιξη μόνο θετικά αποτελέσματα θα έχει για τα ελληνικά συμφέροντα και για τα «εθνικά θέματα». Γι' αυτό η Ελλάδα θα πρέπει να συνδράμει όσο μπορεί κάθε προσπάθεια ενίσχυσης της ευρωατλαντικής συνεργασίας αποβάλλοντας κάθε παρωχημένο δεξιό και αριστερό αντιαμερικανισμό. Τι σημαίνει όμως η εκλογή Ομπάμα για την Ευρώπη και τις ευρωατλαντικές σχέσεις;

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι προκλήσεις για τον νέο πρόεδρο είναι πολλές. Αναλαμβάνει τα ηνία της εξουσίας σε μια πολύ δύσκολη συγκυρία. Κύρια προτεραιότητά του θα είναι να βάλει σε τάξη το σπίτι του. Να κάνει ουσιαστικές διορθωτικές κινήσεις έτσι ώστε να βγάλει τις ΗΠΑ από το αδιέξοδο και την οικονομική κρίση που αντιμετωπίζουν. Μια τέτοια εξέλιξη, ωστόσο, θα έχει θετικές επιδράσεις στην Ευρώπη και στον υπόλοιπο κόσμο. Επομένως, αποτελεί ευρωπαϊκό συμφέρον να πετύχει ο Ομπάμα. Μια υγιής και δυναμική αμερικανική οικονομία μπορεί να λειτουργήσει ως ατμομηχανή ανάκαμψης και για τις άλλες οικονομίες του κόσμου.

Μέσα στο σημερινό σύνθετο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον η στενή και ειλικρινής συνεργασία ΗΠΑ - Ευρωπαϊκής Ενωσης είναι προϋπόθεση για να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά οι προκλήσεις. Η οκταετία Τζορτζ Μπους υπήρξε καταστροφική όχι μόνο για την ίδια την Αμερική αλλά και για τις σχέσεις της με τους ευρωπαίους εταίρους της. Η μονομερής τακτική καουμπόι που εφήρμοσε τραυμάτισε τις ευρωατλαντικές σχέσεις και διεύρυνε το χάσμα μεταξύ των δύο πλευρών του Ατλαντικού. Ο Μπαράκ Ομπάμα είχε προεκλογικά δεσμευθεί ότι η ενίσχυση των ευρωατλαντικών σχέσεων θα είναι προτεραιότητα της εξωτερικής πολιτικής του. Ο νέος αμερικανός πρόεδρος καλείται σήμερα: (α) να γεφυρώσει το χάσμα και να τοποθετήσει σε νέα και πιο γερή βάση τις σχέσεις αυτές και (β) να ξανακερδίσει την εμπιστοσύνη των άλλων χωρών στην αμερικανική πολιτική. Στην προσπάθεια δημιουργίας ενός νέου και ισορροπημένου σχεδίου συνεργασίας οι Ευρωπαίοι έχουν υποχρέωση να συμμετάσχουν εποικοδομητικά. Με την προϋπόθεση ότι ο Ομπάμα θα παραμείνει πιστός στις εξαγγελίες του και θα εφαρμόσει μια συλλογική και πολυμερή τακτική. Οι παγκόσμιες εξελίξεις έδειξαν ότι η εποχή των «μοναχικών καβαλάρηδων» έχει τελειώσει. Ο Ομπάμα και το επιτελείο του φαίνεται να το αναγνωρίζουν.

Η εκλογή Ομπάμα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο για τις ευρωατλαντικές σχέσεις. Αμερικανοί και Ευρωπαίοι είναι υποχρεωμένοι να δουλέψουν συλλογικά, να διαμορφώσουν από κοινού πολιτικές για την αντιμετώπιση των προβλημάτων και να αποφύγουν λάθη του παρελθόντος.

• Ο κ. Φίλιππος Σαββίδης είναι πολιτικός επιστήμονας - διεθνολόγος.

Το ΒΗΜΑ, 09/11/2008

Η πτώση του «φυλετικού τείχους»

ΗΠΑ: ΜΙΑ ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ;

ΕΦΗ ΓΑΖΗ

«Δεν είμαι ένας συμβατικός υποψήφιος... αλλά αυτές οι εκλογές δεν είναι για μένα, είναι για σας» έλεγε ο Μπαράκ Ομπάμα σε μια προεκλογική εκδήλωση λίγες ημέρες πριν. Η δημιουργία ενός μεγάλου και πλειοψηφικού ρεύματος στην πολιτική είναι πάντοτε ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο που βασίζεται σε μια ιδιαίτερη αλχημεία προσδοκιών, ιδεών, αναγκών και συμφερόντων. Αυτό το σύνθετο φαινόμενο εκφράζεται συνήθως μέσα από συγκεκριμένους ανθρώπους και μέσα από συγκεκριμένες λέξεις που συμπυκνώνουν τις πολλές και διαφορετικές πτυχές του.

Η εκλογή του Μπαράκ Ομπάμα με κεντρικό σύνθημα την έννοια της «αλλαγής στην οποία μπορούμε να πιστεύουμε» είναι ένα τέτοιο φαινόμενο. Στο εσωτερικό του συγκατοικούν πολλές ζωές ανθρώπων, πολλές κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές πραγματικότητες, πολλές εμπειρίες και πολλές προσδοκίες. Δεν είναι εύκολο να προεξοφλήσει κανείς την πορεία τους αλλά ούτε και να προδιαγράψει το πώς θα διαχειριστεί αυτό το τεράστιο κεφάλαιο ο νεοεκλεγείς πρόεδρος των ΗΠΑ. Είναι ωστόσο ευκολότερο να εντοπιστούν οι κεντρικοί λόγοι της εκλογής του. Ορισμένοι από αυτούς αφορούν τη «μακρά διάρκεια» και άλλοι τη «συγκυρία» του ιστορικού χρόνου. Σε ό,τι αφορά την πρώτη, η εκλογή του Ομπάμα γκρεμίζει ένα «φυλετικό τείχος» που σφράγισε την ιστορία των ΗΠΑ αλλά και του νεότερου κόσμου. Παρά το γεγονός ότι δεν διασφαλίζει την απάλειψη του ρατσισμού, αυτή η εκλογή κατέχει ένα συμβολικό βάρος με ιδιαίτερη σημασία για το μέλλον. Αποτυπώνει το τέλος της φυλετικής κυριαρχίας των «λευκών αγγλοσαξόνων προτεσταντών» στο εσωτερικό των ΗΠΑ, ενώ έχει επιρροή σε παγκόσμιο επίπεδο. Σε ό,τι αφορά τη συγκυρία, η εκλογή του Ομπάμα αποτελεί συντεταγμένη και συνειδητή απόρριψη ενός μοντέλου εσωτερικής, εξωτερικής και οικονομικής πολιτικής το οποίο κατά τα τελευταία οκτώ χρόνια κυριάρχησε στις ΗΠΑ και το οποίο βασίστηκε στον συνδυασμό του νεοφιλελευθερισμού με τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό και τον μιλιταρισμό.

Η μαζική συμμετοχή των αμερικανών πολιτών στην εκλογική διαδικασία, αποτέλεσμα ενθουσιασμού για τη συγκεκριμένη υποψηφιότητα αλλά και αγωνίας για το μέλλον, ξαναδίνει στην πολιτική τον χαρακτήρα που απώλεσε κατά τη μετατροπή της σε θλιβερό υπερθέαμα τρομολαγνείας, μισαλλοδοξίας και ηγεμονισμού. Ενεργοποιεί τις παραδόσεις μιας δημοκρατικής Αμερικής που σχεδόν είχε εξαφανιστεί κατά τα τελευταία χρόνια, ενώ δημιουργεί αντίστοιχες προσδοκίες για άλλες κοινωνίες. Δεν ξέρουμε πώς θα εξελιχθούν τα πράγματα στις ΗΠΑ εν μέσω μιας οικονομικής κρίσης και δύο πολέμων οι οποίοι έχουν πλανητικές επιπτώσεις. Στις ημέρες της δυσθυμίας και της αποστασιοποίησης, όμως, η είδηση της εκλογής του Ομπάμα ήταν μάλλον το καλύτερο πολιτικό νέο που ακούσαμε εδώ και καιρό. Μακάρι να ζήσουμε και στη χώρα μας στο κοντινό μέλλον, μέσα σε ευνοϊκότερες οικονομικές και πολιτικές συνθήκες, την καταξίωση και την αναγνώριση των συμπολιτών μας που ανήκουν σε διαφορετικές φυλές ή έχουν καταγωγή από άλλες χώρες.

• Η κυρία Εφη Γαζή είναι επίκουρη καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

Το ΒΗΜΑ, 09/11/2008

Θα είναι ο νέος Ρούzβελτ;

ΗΠΑ: ΜΙΑ ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ;

Γ. ΔΟΥΡΑΚΗΣ

Οι πανηγυρισμοί για την εκλογή Ομπάμα καλά κρατούν, αλλά οι οικονομικές εξελίξεις είναι αμείλικτες. Τα τελευταία νέα από το μέτωπο της πραγματικής οικονομίας (κατανάλωση, βιομηχανική δραστηριότητα, ανεργία) δεν αφήνουν περιθώρια παρερμηνείας και εφησυχασμού. Η πιστωτική κρίση έχει ήδη αρχίσει να μετατρέπεται σε σοβαρή οικονομική ύφεση και να επηρεάζει άμεσα και επώδυνα την καθημερινή ζωή των ανθρώπων όχι μόνο στις ΗΠΑ αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο.

Προτού καλά καλά εκλεγεί ο Ομπάμα βρίσκεται αντιμέτωπος με μεγάλες προκλήσεις. Το έργο το οποίο καλείται να επιτελέσει είναι τιτάνιο και ευλόγως τίθεται το ερώτημα αν θα τα καταφέρει. Η απάντηση είναι «εξαρτάται». Πρώτον, από την ικανότητα του επιτελείου του να αναλύσει την κρίση και να διαγνώσει τα βαθύτερα αίτια. Δεύτερον, από την πολιτική βούληση να φθάσει ως το τέλος και να εφαρμόσει την απαιτούμενη θεραπεία. Προφανώς η χειρότερη κρίση των τελευταίων 80 ετών δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με ημίμετρα και οριακές μεταβολές. Χρειάζονται διαρθρωτικές αλλαγές.

Για να καταπολεμήσει τη Μεγάλη Υφεση του Μεσοπολέμου, ο Φραγκλίνος Ρούσβελτ ήλθε σε οριστική ρήξη με τον παλαιό οικονομικό φιλελευθερισμό. Το Μεγάλο Κραχ, είπε, απέδειξε ότι ο Ανταμ Σμιθ έπεσε έξω: η οικονομία δεν αποτελεί εξαίρεση, αφού και εκεί τα ιδιωτικά βίτσια δε συνιστούν δημόσιες αρετές. Τουναντίον, η αχαλίνωτη απληστία είναι ελάττωμα που πλήττει ευθέως το γενικό συμφέρον και την κοινωνική πρόοδο. Για την προστασία της κοινωνίας χρειάζεται ενεργός παρέμβαση του κράτους, μιας υπερκείμενης αρχής με αίσθηση συλλογικού συμφέροντος.

---

Μαθητές, στην Ουάσιγκτον, γράφουν το μήνυμά τους προς τον Μπαράκ Ομπάμα σε ένα τεράστια πανό

---

Βασικός στόχος της πολιτικής του New Deal ήταν η στήριξη της πραγματικής οικονομίας και του μέσου πολίτη, ο οποίος υφίστατο τις οδυνηρές συνέπειες της κρίσης ως εργαζόμενος και ως καταναλωτής. Από τα περίπου 500 δισ. σημερινά δολάρια που κόστισε το New Deal, πάνω από τα μισά διατέθηκαν για τη βοήθεια των ανέργων, των καταχρεωμένων αγροτών, των ιδιοκτητών που κινδύνευαν να χάσουν τα υποθηκευμένα σπίτια τους και για δημόσια έργα. Ηταν μια προσπάθεια διάσωσης της οικονομίας «από κάτω προς τα πάνω». Γι' αυτό εξασφάλισε ευρεία λαϊκή υποστήριξη, εν αντιθέσει με τις σημερινές παρεμβάσεις διάσωσης των τραπεζών που προκαλούν λαϊκή κατακραυγή.

Μπορεί ο Ομπάμα να εφαρμόσει ένα νέο New Deal, παράλληλα με ένα νέο Bretton Woods για την παγκόσμια οικονομία, όπως απαιτεί(!) ο νεοσυσταθείς άξονας Ευρώπης - Κίνας; Διόλου απίθανο, όχι επειδή αποτελεί προεκλογική δέσμευση (άλλωστε ούτε ο Ρούzβελτ το είχε προγραμματίσει), αλλά επειδή θα αναγκαστεί από τις εξελίξεις. Βασική προϋπόθεση; Να απαλλαγεί από την ολέθρια ιδεολογία του οικονομικού φιλελευθερισμού. Να διαχωρίσει τη θέση του όχι μόνο από τα πεπραγμένα του προκατόχου του, αλλά και από αυτά των κυβερνήσεων Κλίντον. Πάντως η σημερινή σύνθεση του οικονομικού επιτελείου του δεν αφήνει περιθώρια αισιοδοξίας. Οι νεαροί επικεφαλής Φέρμαν - Γκούλσμπι του Ινστιτούτου Brookings είναι προστατευόμενοι του ισχυρού διδύμου της Γουόλ Στριτ στο Δημοκρατικό Κόμμα Ρούμπιν - Σάμερς, οι οποίοι ως υπουργοί Οικονομικών πρωτοστάτησαν στην απελευθέρωση των αγορών τιτλοποιημένων δανείων και πιστωτικών παραγώγων. Ο Ομπάμα οφείλει πάραυτα να χειραφετηθεί από τη Γουόλ Στριτ. Είναι θέμα πολιτικής αξιοπιστίας. Δόξα τω θεώ, το Δημοκρατικό Κόμμα διαθέτει πλειάδα αξιόλογων κεϊνσιανών (Κρούγκμαν, Στίγκλιτς, Ράιχ, Πόλιν, Γκάλμπρεϊθ, Μπερνστάιν, Κάτνερ, Ρόντρικ, Πάλεϊ) που πιστεύουν στην αναγκαιότητα των κρατικών παρεμβάσεων και στην πολιτική του New Deal. Δεν χρειάζεται «πυρομανείς πυροσβέστες».

• Ο κ. Γιώργος Δουράκης είναι επίκουρος καθηγητής της Πολιτικής Οικονομίας στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ.

Το ΒΗΜΑ, 09/11/2008

Προκλήσεις και αντιφάσεις

ΗΠΑ: ΜΙΑ ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ;

Σ. Ι. ΣΕΦΕΡΙΑΔΗΣ

Σπάνιες είναι στην ιστορία οι εκλογικές αναμετρήσεις με τόσο πολλά απεικάσματα του γνήσια «καινοφανούς». Η περιφανής νίκη του Μπαράκ Ομπάμα πράγματι αποτελεί ορόσημο με τομές αλλεπάλληλες και αλληλένδετες.

Πρωτοφανής υπήρξε κατ' αρχάς η πολιτική εξαΰλωση του απερχόμενου προέδρου και του «καπιταλισμού της καταστροφής» (της εξαγωγής πολέμου με στόχο την κερδοσκοπία ιδιωτικών δικτύων) που τόσο επιθετικά εξέφρασε. Τα προβεβλημένα πολιτικά στελέχη της ομάδας Μπους που επί δύο τετραετίες χειραγώγησαν και εξαπάτησαν την αμερικανική και την παγκόσμια κοινή γνώμη αγνοώντας συμμάχους και διεθνείς οργανισμούς είχαν ήδη πριν από τις εκλογές καταπέσει στα αζήτητα - στα τοξικά απόβλητα του πολιτικού συστήματος. Ενδεικτική ήταν από την άποψη αυτή η τιτάνια προσπάθεια του Μακ Κέιν να διαχωρίσει τη θέση του από την πολιτική κληρονομιά τους.

Εκπληκτική υπήρξε επίσης και η απίστευτη ταχύτητα με την οποία κατέρρευσε ο αμερικανικός ηγεμονισμός - κυριολεκτικά σαν φούσκα που έσκασε. Αν και η στρατιωτική υπεροπλία των ΗΠΑ παραμένει, (α) η έκρηξη του δημόσιου χρέους (σε πάνω από 10 τρισ. δολάρια), (β) η αποσάθρωση του κοινωνικού ιστού (με 47 εκατομμύρια ανασφάλιστους και εκατομμύρια να προστίθενται σταθερά κάθε χρόνο στις στρατιές των απολύτως ενδεών) και βέβαια (γ) η μεγάλη χρηματοπιστωτική κρίση με τη βαθιά οικονομική ύφεση που προοιωνίζεται σκιαγραφούν μιαν εικόνα ταχύτατης καταβαράθρωσης.

Απέναντι στην καταστροφική κατάπτωση των νεοφιλελεύθερων νεοσυντηρητικών είχαμε ως αντίδραση την εντυπωσιακή επανάκαμψη της πολιτικής σε επίπεδο βάσης: πρωτοφανής συμμετοχή, πρωτοφανής πολιτικοποίηση και παλμός, πρωτοφανής πολιτική δυναμική. Πρόκειται για εξαιρετικά σημαντική «αντικίνηση» (με την έννοια που χρησιμοποιεί τον όρο ο Karl Polanyi), η οποία δημιουργεί προσδοκίες και αισιοδοξία πολύ πέρα από τις ΗΠΑ. Οπως έγραψε ο νιγηριανός δημοσιολόγος Reuben Abati, η εκστρατεία Ομπάμα αποτελεί φαινόμενο με κυριολεκτικά παγκόσμια εμβέλεια.

Αν επί των ημερών Μπους οι ΗΠΑ ταυτίστηκαν με την εικόνα της βίαιης επιβολής και των μονομερών στρατιωτικών επεμβάσεων, όπως και του Γκουαντάναμο, των βασανιστηρίων και των μυστικών απαγωγών, ο Ομπάμα καλείται τώρα να αναστηλώσει το τρωθέν ηθικό κύρος της υπερδύναμης. Αυτό λέγεται και γράφεται εύκολα, σπάνια όμως αναγνωρίζονται οι πολλές εσωτερικές προϋποθέσεις του, το γεγονός ότι η εξωτερική αλλαγή προϋποθέτει βαθιές εσωτερικές ανακατατάξεις: ένα αποφασιστικό και αμετάκλητο τέλος στον «καπιταλισμό της καταστροφής» και της επικυριαρχίας των δικτύων που τον προώθησαν· φορολογικό εξορθολογισμό, χωρίς χαριστικές ρυθμίσεις στο μεγάλο κεφάλαιο και περαιτέρω επιβάρυνση για τα μεσαία και χαμηλά στρώματα· αξιόπιστο ασφαλιστικό και υγειονομικό σύστημα για όλους· μια νέα σχέση με ο περιβάλλον.

Η εκλογή Ομπάμα γεννά ελπίδες για αντιστροφή της ζοφερής κοινωνικής και οικονομικής ανισότητας που τις τελευταίες δεκαετίες έχει καταστεί ειδοποιό γνώρισμα της αμερικανικής κοινωνίας (με το πλουσιότερο 10% του πληθυσμού να κατέχει το 70% του παραγόμενου πλούτου), αυτό όμως απαιτεί ριζικές ρήξεις και τομές που κάθε άλλο παρά προδιαγεγραμμένες είναι.

Αν και το μήνυμα της εκλογής είναι σαφές και αδιαμφισβήτητο (ριζική κοινωνική αλλαγή ενάντια στην απορρύθμιση της αγοράς και στις ιδεοληψίες του ατελέσφορου νεοφιλελευθερισμού), στη νέα προεδρία ενυπάρχει μια τρομερή αντίφαση: στις δράσεις της προσβλέπουν τόσο οι επαπειλούμενες μεσαίες τάξεις, οι φτωχοί και νεόπτωχοι όσο και οι πολυεκατομμυριούχοι - εκείνοι που, αφού χρησιμοποίησαν την ομάδα Μπους - Τσέινι - Ράμσφελντ, τώρα αλλάζουν στρατόπεδο, χωρίς όμως να έχουν αλλάξει συμφέροντα και στρατηγικές επιδιώξεις. Πρόκειται για άλλη μια πρωτοφανή όψη της εκλογής: ότι ο πρώτος έγχρωμος πρόεδρος διεξήγαγε την ακριβότερη προεκλογική εκστρατεία στην ιστορία βασιζόμενος όχι μόνο στην υποστήριξη των λαϊκών στρωμάτων αλλά και των μεγαλοτραπεζιτών και κεφαλαιούχων, οι οποίοι όμως κάθε άλλο παρά ουσιαστικές αλλαγές επιθυμούν.

Τα χαρακτηριστικά της επόμενης ημέρας θα κριθούν από την έκβαση αυτής ακριβώς της αντίφασης.

• Ο κ. Σεραφείμ Ι. Σεφεριάδης είναι επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και γραμματέας της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης.

Το ΒΗΜΑ, 09/11/2008

ΜΙΣΕΛ ΟΝΦΡΕ: «Πολύ σημαντική υπόθεση οι τράπεζες για να μείνουν στα χέρια χρηματιστών»

Σημεία αναφοράς

«Αυτή η κρίση αποκαλύπτει πως ο καπιταλισμός είναι μια Λερναία Υδρα. Διαθέτει πολλές μορφές και η κρίση δεν είναι παρά η ευκαιρία για να μεταμορφωθεί. Γνωρίζουμε ποια ήταν η παλιά του μορφή: ένας χρηματιστικός καπιταλισμός. Ομως, δεν γνωρίζουμε προς το παρόν ποια θα είναι η επόμενη μορφή που θα πάρει. Ισως να είναι ένας φυλετικός καπιταλισμός, ο οποίος θα επιτρέπει στους κυβερνώντες ενός κράτους να θέτουν τα μέσα τους στην υπηρεσία των φίλων τους, δηλαδή έναν από τους μεταμοντέρνους τρόπους που χρησιμοποιεί η μαφία», λέει ο Γάλλος φιλόσοφος Μισέλ Ονφρέ, στο ίδιο περιοδικό.

«Ο φιλελευθερισμός, στον οποίο αντιτίθεμαι σθεναρά, υποστηρίζει πως η αγορά κάνει τους νόμους και πως αυτό που κάνει είναι πάντα καλά φτιαγμένο με τη βοήθεια μιας υποθετικής "αόρατης χειρός". Ωστόσο, ανακαλύπτουμε πως ο καπιταλισμός ορισμένες φορές (συχνά μάλλον, αν όχι πάντα) κάνει λάθη και πρέπει το κράτος να δείξει τη "χείρα" του για να αποφύγει την αγριότητα, τον νόμο της ζούγκλας, όπως ισχύει πάντα σε μια ελεύθερη αγορά. Οι αρχές των συναιτερισμών και της αλληλασφάλειας πρέπει να ερευνηθούν. Ο Μαρξ επικράτησε σε ορισμένες χώρες και αυτό υπήρξε καταστροφικό. Ισως έχει έρθει η ώρα του Προυντόν, που υπεράσπιζε τον καπιταλισμό, αλλά όχι τον φιλελευθερισμό και πρότεινε λύσεις που πρέπει να τις δοκιμάσουμε.

Η παθητικότητα είναι ο μόνος λόγος της παραληρηματικής δραστηριότητας και της πλήρους κυριαρχίας του χρήματος. Οργάνωση, αλληλασφάλεια, συνεταιρισμοί, συγκροτημένες ομάδες συνειδητοποιημένων πολιτών θα μπορούσαν να δράσουν ως αντιεξουσίες. Πρέπει να παράγεις πλούτο με την καπιταλιστική μηχανή, αλλά να τον ανακατανέμεις διαφορετικά, αποφεύγοντας τη φιλελεύθερη λογική, προς όφελος μιας αλληλέγγυας λογικής προκειμένου να ασχοληθούμε με την ξεχασμένη έννοια της "αδελφοσύνης", αφού η "ελευθερία" και η "ισότητα" έκαναν μεγάλες προόδους, αλλά δημιούργησαν και αδιέξοδα... Ηρθε η ώρα της αδελφότητας που πρέπει να περάσει από την ίση και δίκαιη αναδιανομή του πλούτου. Το κράτος στο οποίο πιστεύω πρέπει να είναι το εργαλείο μιας αδελφικής αναδιανομής του πλούτου και όχι εργαλείο εκμετάλλευσης των πιο φτωχών από τους πιο ισχυρούς. Ο Προυντόν ήταν υπέρ της δημιουργίας τραπεζών και είχε δίκιο: οι τράπεζες είναι μια υπόθεση πολύ σημαντική για να την αφήσουμε στα χέρια των χρηματιστών».

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 05/11/2008

Το κρυστάλλινο παλάτι του καπιταλισμού απειλείται εκ των έσω

Ο ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ ΠΕΤΕΡ ΣΛΟΤΕΡΝΤΑΪΚ ΑΝΑΛΥΕΙ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΥΠΟΣΤΗΡΙΖΕΙ ΟΤΙ ΖΟΥΜΕ Σ' ΕΝΑ ΠΑΝΙΚΟ - ΕΡΩΤΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ

Σημεία αναφοράς. Της ΒΙΚΗΣ ΤΣΙΩΡΟΥ, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 05/11/2008

«Δεν βρισκόμαστε μπροστά στην τελική πτώση του καπιταλισμού, αλλά μπροστά στο τέλος ενός έξαλλου χρηματιστικού καπιταλισμού, που δεν έχει και μεγάλη σχέση με τον καπιταλισμό. Ο καπιταλισμός είναι στην πραγματικότητα ένα παιχνίδι ανάμεσα σε εκείνους που κατέχουν μια πραγματική περιουσία και μια πραγματική επιχειρηματική βούληση και σε αυτούς που υποστηρίζουν με δάνεια τη θέληση του επιχειρείν και την αξία της περιουσίας. Αυτό το σύστημα γνώρισε ισχυρές αναταράξεις γύρω στο 2000 κατά την κατάρρευση της κερδοσκοπικής φούσκας της δήθεν "νέας οικονομίας", αλλά η έκβασή της υπήρξε διαφορετική. Σήμερα πληρώνουμε τις συνέπειες των φαρμακευτικών αγωγών που δόθηκαν από την Κεντρική Αμερικανική Τράπεζα. Ο Γκρίνσπαν και οι συν αυτώ επέλεξαν την παροχή δωρεάν σχεδόν δανείων σε όλους, απόφαση που οδήγησε στο εντυπωσιακό τσουνάμι που μας έχει κατακλύσει».

Τα λόγια ανήκουν στον Γερμανό φιλόσοφο Peter Sloterdijk, ο οποίος το 2006, στο βιβλίο του «Κρυστάλλινο Παλάτι», μεταφορά της άνεσης και της ασφάλειας που παρέχει ο πλανητικός καπιταλισμός, προέβλεπε πως το μέγα αυτό αρχιτεκτόνημα κινδύνευε από κάποια εξωτερικά χτυπήματα. Ωστόσο, από ό,τι μπορούμε να δούμε έως σήμερα, «το κρυστάλλινο παλάτι» φαίνεται να απειλείται εκ των έσω. «Πράγματι», λέει στο περιοδικό «Le Point», «η κρίση παίζεται αποκλειστικά στο εσωτερικό του παλατιού, όπου η ατμόσφαιρα φαίνεται να αλλάζει. Η δηλωμένη επιπολαιότητα που κυριάρχησε για δεκαετίες έδωσε τη θέση της στην ανησυχία. Κατ' αρχήν πρόκειται για το φυσιολογικό παιχνίδι του ψυχοπολιτικού κλίματος μέσα στο παλάτι. Στο τέλος των τηλεοπτικών δελτίων των οκτώ ακολουθούν δύο επιπλέον δελτία: του χρηματιστηρίου και του καιρού. Αυτή η άμεση γειτνίαση -με επικοινωνιακούς όρους- των δύο μεγάλων συντελεστών που εξηγούν το φυσικό και το ηθικό κλίμα είναι εξαιρετικά συμβολική».

Ποιοι είναι όμως οι υπεύθυνοι;

«Αυτή τη δουλειά κάνουν τα δύο δελτία. Μας εξηγούν πως κανείς δεν είναι υπεύθυνος, ούτε για το ένα ούτε για το άλλο, και πως έχουμε φύγει από την εποχή της προσωπικής ευθύνης. Ομως αυτό είναι εντελώς λάθος. Σε πλανητικό επίπεδο θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε 30.000, ίσως και 50.000 πρόσωπα άμεσα υπεύθυνα για ό,τι συμβαίνει. Αλλά εμφανίζονται τόσο ανεύθυνα όσο μια καιρική διαταραχή πάνω από τον Ατλαντικό.

Στη Γερμανία, μιλάμε σχετικά λίγο για τους υπεύθυνους: ο καθένας γνωρίζει πως υπάρχουν "κακά θέματα" στο εσωτερικό του συστήματος, αλλά η δυσαναλογία μεταξύ προσωπικών ευθυνών και συλλογικών συνεπειών είναι τέτοια που κανείς δεν έχει πια το κουράγιο να τους κατηγορήσει ονομαστικά. Θα λέγαμε πως έχουμε χτυπηθεί από τη μοίρα μιας αλυσιδωτής αντίδρασης. Το πνεύμα της εποχής υποστηρίζει μια φωτισμένη νεο-μοιρολατρία».

Ο καπιταλισμός στηρίζεται στην εμπιστοσύνη των επενδυτών και οι κυβερνήσεις, μεσούσης της κρίσης, επαναλάμβαναν «να μη φοβάται κανείς»...

«Αυτή η κρίση εξαπλώνεται στον ρυθμό των προσπαθειών που καταβάλλονται από τους υπεύθυνους -μάλλον τους ανεύθυνους- για να μας πείσουν πως δεν είναι τόσο σοβαρά τα πράγματα. Πρόκειται για έναν παράλογο τρόπο επικοινωνίας. Καθώς δεν μπορούν να παραδεχτούν την ύπαρξη της κρίσης, την αρνούνται και καθώς την αρνούνται όλοι αντιλαμβάνονται πως είναι εξαιρετικά σοβαρή. Στην ψυχιατρική, θα μιλούσαμε για σχιζοφρενή λόγο. Η κρίση, ωστόσο, έχει μια υγιή συνέπεια: υποχρεώνει τα δήθεν φιλελεύθερα κράτη να παραδεχτούν πως η φύση του σύγχρονου κράτους είναι δομικά σοσιαλιστική, με την έννοια ότι σοσιαλιστική είναι μια δομή που ομολογεί την προτίμησή της για το δημόσιο αγαθό. Ετσι, τα κρυφο-σοσιαλιστικά κράτη αρχίζουν να συσπειρώνονται με σκοπό να χαλιναγωγήσουν τα συμβάντα. Στα τελευταία πενήντα χρόνια κανένα κράτος δεν τόλμησε να επικαλεστεί σοσιαλιστικές αρχές, αλλά η πρακτική τους έδειχνε το αντίθετο: με ένα ποσοστό της τάξης του 50% και άνω της φορολογίας, το σύστημα είναι eo ipso σοσιαλιστικό. Στις κρίσεις τα κράτη αναγκάζονται να παραδεχτούν την πραγματική τους ταυτότητα. Ισως βρισκόμαστε μπροστά σε ένα νέο παγκόσμιο New Deal. Σε αυτή την περίπτωση δεν θα πρέπει να ξεχνούμε πως ο ρηγκανισμός υπήρξε μια εξέγερση προκειμένου να εξαφανιστούν και τα τελευταία σημάδια του New Deal».

Περνάμε διαρκώς από την ευφορία στον πανικό. Είναι απόδειξη ότι βρισκόμαστε υπό τη μανιο-καταθλιπτική επήρεια αυτού που ονομάζετε «επιθυμία χωρίς σύνορα»;

«Προς το παρόν ζούμε ακόμη σε ένα πανικο-ερωτικό καθεστώς. Αυτός ο πανικός συνήθως προέρχεται από την επιθυμία. Το να επιθυμείς αυτό που ο άλλος επιθυμεί δημιουργεί τον ευχάριστο πανικό που ονομάζουμε καταναλωτισμό. Είναι ένα σύστημα που στηρίζεται στην ιδέα της επιτάχυνσης της απόλαυσης: χάρη στα δάνεια, απολαμβάνουμε σήμερα κάτι που δεν έχουμε ακόμη κερδίσει. Η συνενοχή του ατομικού καταναλωτισμού και του συνολικού πιστωτικού συστήματος δεν αμφισβητείται».

Σήμερα θα πρέπει να αποπληρώσουμε όλη αυτή την απόλαυση...

«Εξού και ένα άλλο είδος υπερβολικού πανικού, ο οποίος καθοδηγείται από τον μιμητισμό της απάρνησης. Ολοι φοβούνται να χάσουν, κανείς δεν ξέρει πού να επενδύσει. Επομένως, διστάζουμε και ο καθένας μιμείται τον δισταγμό των άλλων και αυτό το κύμα του μιμητικού δισταγμού διευρύνει την κρίση. Δρούμε από επιθυμία μίμησης, από μια επιθυμία που τείνει να ανατραπεί. Ο μιμητισμός της αγοράς προϊόντων και η επιπολαιότητα μετατρέπονται σε μιμητισμό του δισταγμού, της απάρνησης, ακόμη και της τιμωρίας, του άγχους. Το σύστημα ακινητοποιείται από τα ίδια του τα μέσα. Εγκαθίσταται ένα κλίμα δισταγμού και για καιρό κανένα σημάδι επιστροφής στην επιπολαιότητα των μαζών δεν διακρίνεται στον ορίζοντα.

Το πρόβλημα της κρίσης στο εσωτερικό του κρυστάλλινου παλατιού έγκειται στην αμφιταλάντευση ανάμεσα στην απληστία και τον φόβο της απώλειας. Παραμένει εγγεγραμμένη στη διάσταση του ερωτισμού: χάνουμε χρήματα όπως χάνουμε μια ερωμένη. Οπως και να 'χει, θα έπρεπε να εμφανιστεί μια ηρωική κίνηση, μια αντιπαράθεση ανάμεσα στους πολιτισμούς, ανάμεσα σε φτωχούς και πλούσιους. Θα έπρεπε οπωσδήποτε τα πλούσια κράτη να προτείνουν μια νέα πολιτική γενναιοδωρίας στις φτωχές, λεηλατημένες, παραιτημένες χώρες. Καθώς δεν μπορεί να υπάρξει μια ριζική αλλαγή της οικονομικής μας συμπεριφοράς που θα μας έκανε να περάσουμε από μια οικονομία απληστίας σε μια οικονομία υπερηφάνειας, ο 21ος αιώνας θα γνωρίσει έναν διαρκή παγκόσμιο πόλεμο».

Υπάρχει περίπτωση το κράτος, που τα τελευταία χρόνια εκχώρησε την εξουσία του σε ιδιώτες, να επανακτήσει τη δύναμή του;

«Ο ρόλος του κράτους αναγκάζεται να ομολογήσει την κρυπτο-σοσιαλιστική του ταυτότητα και αυτό είναι το δράμα που ζούμε.

Βλέπουμε ότι ακόμη και οι εκατομμυριούχοι απειλούνται με πτώχευση.

Η μόνη οντότητα που δεν μπορεί να αποτύχει τόσο εύκολα είναι το κράτος, όχι στην πολιτική του διάσταση, αλλά γιατί είναι διαχειριστής του δημόσιου ταμείου. Δηλαδή έχει στα χέρια του το καλύτερο βιβλιάριο καταθέσεων το οποίο είναι πηγή της εξουσίας του. Και πριν από την κρίση, πίσω από την πλάτη μας, είχαμε δει τα κράτη να γίνονται οι κύριες δυνάμεις της αγοράς. Είναι οι μόνοι πολυεκατομμυριούχοι ικανοί να επιχορηγήσουν επιχειρήσεις κοινής ωφελείας, και επομένως οι μόνοι υπεύθυνοι για να δίνουν το παράδειγμα στους εκατομμυριούχους.

Μιλώ για τους εκατομμυριούχους γιατί με ενδιαφέρει ο ρόλος των μεγάλων τραπεζών και των μεγάλων περιουσιών στη διάρκεια της κρίσης. Η παγκόσμια κοινότητα επιστρέφει με γοργό ρυθμό στον φεουδαλισμό. Οι εκατομμυριούχοι και πολυεκατομμυριούχοι συγκροτήθηκαν σε νέους εκλεκτούς λαούς, διαχωρισμένους από τους ιστορικούς λαούς και πάνω από αυτούς. Η ύπαρξή τους παραπέμπει σε αυτήν της παλαιάς ευρωπαϊκής αριστοκρατίας: παντρεύονται μεταξύ τους, είναι κοσμοπολίτες, περιστοιχισμένοι από τους καλύτερους συμβούλους που πήραν τη θέση των υπηρετών και έχουν την αίσθηση πως είναι σχεδόν θεοί».

• Ο Christopher Lasch ονόμασε την κατάληψη της εξουσίας από αυτή την ομάδα ως «εξέγερση της ελίτ». Μπορούν τα κράτη να την υποστηρίξουν τη στιγμή που η ελίτ αυτή επιθυμεί να τους πάρει την εξουσία;

«Είναι ένα πιθανό σενάριο. Εχουμε απομακρυνθεί από την εποχή στων εθνών αλλά όχι με τον τρόπο που οι ρομαντικοί φιλελεύθεροι το ονειρεύονταν. Ο μαρασμός των εθνών αφορούσε τους νέους λαούς και ευνόησε μόνο αυτούς: μόνο το χρήμα δεν γνωρίζει πατρίδα. Μπορούμε να φανταστούμε πως, όπως έγινε τον 18ο αιώνα, τα κράτη συμμαχούν με τους ιστορικούς λαούς ενάντια στην αλαζονεία της νέας αριστοκρατίας για να ξεκινήσ0υν ένα πλανητικό ημι-σοσιαλιστικό New Deal. Θα βρεθούμε τότε μπροστά στη γέννηση ενός κρατικού αυταρχικού παγκόσμιου καπιταλισμού, που θα επιβάλει την κυριαρχία του στους υπόλοιπους ιστορικούς λαούς. Αντίθετα, οι μετα-δημοκρατικές ελευθερίες θα ισχύουν μόνο για τη νέα ελίτ. Θα έλεγα πως βλέπουμε σήμερα να αναδύεται ένα άγνωστο φαινόμενο: η πλανητική συγκατοίκηση ενός νεο-σοσιαλισμού και ενός νεο-φεουδαρχισμού που θα ενισχύονται αμοιβαίως». *

Η αρχή του τέλους των αυτοκρατοριών

Του IGNACIO RAMONET, ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 02/11/2008

Η Αποκάλυψη που χτύπησε το χρηματοπιστωτικό σύστημα δεν έληξε. Μεταμορφώνεται σε παγκόσμια ύφεση. Οσο θεαματικά κι αν είναι τα σχέδια σωτηρίας Ευρώπης και ΗΠΑ, δεν καταφέρνουν να σταματήσουν την κατρακύλα προς την άβυσσο.

Ο ίδιος ο Χένρι Πόλσον, αμερικανός υπουργός Οικονομικών, παραδέχτηκε ότι «παρά τη σημαντική παρέμβασή μας, θα υπάρξουν κι άλλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα που θα πτωχεύσουν».

* Σε μία πρόσφατη έρευνα για τις κρίσεις των τελευταίων 30 ετών, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο επιβεβαιώνει ότι εκείνες που γεννιούνται από τον κτηματομεσιτικό και τραπεζικό τομέα είναι ιδιαίτερα «έντονες, μακρόχρονες, βαθιές και καταστροφικές για την πραγματική οικονομία» και τα αποτελέσματα ήδη απλώνονται σε πέντε ηπείρους: το χρηματιστήριο του Ρέικιαβικ έχασε 94% της αξίας του, της Μόσχας και του Βουκουρεστίου 72%, της Σαγκάης 69%, της Αθήνας 50%. Από την αρχή του έτους η κεφαλαιοποίηση των μεγάλων χρηματιστηρίων (Τόκιο, Φραγκφούρτη, Παρίσι, Λονδίνο, Νέα Υόρκη) έπεσε στο μισό. Περίπου 25 τρισ. δολάρια εξαφανίστηκαν!

* Η παρούσα κρίση θέτει τέλος στην εποχή του νεοφιλελευθερισμού που θεμελιώθηκε στις μονεταριστικές θέσεις του Μίλτον Φρίντμαν, οι οποίες κυριάρχησαν επί τριάντα χρόνια και που επίσης γοήτευσαν τη σοσιαλδημοκρατία σε διεθνές επίπεδο. Ο Αλαν Γκρίνσπαν, πρώην πρόεδρος της αμερικανικής Ομοσπονδιακής Τράπεζας, παραδέχτηκε ότι η κρίση θέτει υπό αμφισβήτηση την ανωτερότητα του συστήματος της «ελεύθερης αγοράς», στο οποίο είχε πιστέψει.

* Η ξαφνική κατάρρευση του νεοφιλελεύθερου δόγματος αποπροσανατολίζει, επίσης, τους περισσότερους πολιτικούς ηγέτες. Το θλιβερό θέαμα των ηγετών, οι οποίοι από τη μία άκρη του πλανήτη ώς την άλλη συναντιούνται ασταμάτητα, εναλλάσσοντας σχέδια εξόδου από την κρίση, δίνει μια ιδέα της απελπισίας τους.

* Οι αμερικανοί πολιτικοί φέρουν τη μεγαλύτερη ευθύνη. Γιατί στο όνομα της ιδεολογίας επέτρεψαν στις τράπεζες να λειτουργήσουν σε καθεστώς απόλυτης ελευθερίας. Το δόγμα του αλάθητου της αγοράς αυτοκαταστράφηκε.

Αντίθετα, το μοντέλο των χωρών που διατήρησαν κάποιο είδος ελέγχου των συναλλαγών -Κίνα, Βενεζουέλα- είναι σήμερα περιζήτητο. Και παρ' όλο που ο αντίκτυποτός σε ολόκληρο τον πλανήτη, οι οικονομίες που δεν είχαν ενστερνιστεί την απορύθμιση του άκρατου νεοφιλελευθερισμού θα τα βγάλουν πέρα.

Πρέπει να σημειώσουμε, για τη Λατινική Αμερική, το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν η «Βολιβαριανή Εναλλακτική», η «Τράπεζα του Νότου» ή ακόμη η ιδέα μιας τράπεζας των χωρών εξαγωγών πετρελαίου (ΟΡΕΡ) που πρότεινε ο πρόεδρος της Βενεζουέλας, Ούγκο Τσάβες.

* Ζούμε ιστορικές στιγμές. Μπροστά στα μάτια μας καταρρέει όχι μόνο ένα οικονομικό μοντέλο αλλά και ένας τύπος διακυβέρνησης. Γεγονός που αλλάζει το «leadership» των ΗΠΑ στον κόσμο. Ιδιαίτερα στην οικονομική τους ηγεμονία. Το χρηματοπιστωτικό τους σύστημα εξαρτάται από την είσοδο ξένου κεφαλαίου. Και οι χώρες απ' όπου προέρχεται -η Κίνα, η Ρωσία, οι πετρελαιομοναρχίες του Κόλπου- θα μπορούσαν πλέον να έχουν βαρύνοντα λόγο στο μέλλον τους.

Το 2006, η Κίνα και η Μέση Ανατολή χρηματοδότησαν από κοινού το 86% του ελλείμματος των μεγάλων βιομηχανικών χωρών. Και υπολογίζεται ότι το 2013 το κινεζικό συναλλαγματικό πλεόνασμα θα είναι μεγαλύτερο από το σύνολο των ελλειμμάτων των δυτικών χωρών. Κάτι που χαρίζει στο Πεκίνο αποφασιστικό ρόλο στη διατήρηση της σταθερότητας του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος. Τι θα ζητήσει για αντάλλαγμα η Κίνα; Μήπως υποχωρήσεις σε θέματα όπως η Ταϊβάν και το Θιβέτ;

* Η Ιστορία μάς διδάσκει ότι η οικονομική ύφεση ανακοινώνει πάντα την αρχή του τέλους των αυτοκρατοριών! Αποδυναμωμένη, η οικονομία των ΗΠΑ θα μπορέσει, άραγε, να συνεχίσει να επιβαρύνεται με το αστρονομικό κόστος του πολέμου του Ιράκ; Θυμόμαστε ότι η σύγκρουση στο Βιετνάμ έδωσε τέλος στην ισοτιμία δολαρίου-χρυσού, πυροδότησε μια μακριά περίοδο υψηλού πληθωρισμού και έκανε να τρίξουν τα θεμέλια του συστήματος Μπρέτον Γουντς.

* Ο πόλεμος του Ιράκ, εξαιτίας του κόστους του, έχει ήδη προκαλέσει μεταφορά πλούτου από τις ΗΠΑ. Η επιρροή της Κίνας ενισχύθηκε, μετατοπίζοντας το κέντρο βάρους του κόσμου προς την Ασία.

Κάτι που έχει τρομακτικές συνέπειες εν είδει χιονοστιβάδας, όπως σημειώνει ο βρετανός δοκιμιογράφος Τζον Γρέι:

«Εάν οι ΗΠΑ αποσυρθούν από το Ιράκ, το Ιράν θα φανεί ως ο περιφερειακός νικητής. Πώς θ' αντιδράσει τότε η Σαουδική Αραβία; Θα υπάρχουν, τότε, περισσότερες ή λιγότερες πιθανότητες στρατιωτικής δράσης ώστε το Ιράν να μην αποκτήσει πυρηνικά όπλα;»

Ο πόλεμος στη Γεωργία, τον Αύγουστο, έδειξε ότι η Ρωσία μπορεί να επανασχεδιάσει το χάρτη του νότιου Καυκάσου, χωρίς η Ουάσιγκτον να έχει τη δυνατότητα ν' αντιδράσει.

* Πολλές κυβερνήσεις πετάνε από το παράθυρο τις ιδεολογικές τους πεποιθήσεις και είναι έτοιμες να υιοθετήσουν μέτρα που θα χαρακτήριζαν αιρετικά πριν από λίγο. Κάποιοι απαιτούν την κατάργηση των φορολογικών παραδείσων.

Οι περισσότεροι ανακαλύπτουν ξανά τον Κέινς και ανακοινώνουν σημαντικές αυξήσεις των κρατικών επιχορηγήσεων. Αρνούμενο το δόγμα του, το ίδιο το ΔΝΤ ζητά μαζικές κρατικές παρεμβάσεις.

* Το μοντέλο του καπιταλισμού όπως ορίστηκε από τα ανεπτυγμένα κράτη προς μεγαλύτερο όφελός τους πέθανε. Και θα ήταν ανήθικο, τα ίδια αυτά κράτη να «επανιδρύσουν» νέο οικονομικό σύστημα για να διατηρήσουν ακόμη μία φορά τα συμφέροντά τους.

Πράγματι, στην Ουάσιγκτον, στη συνάντηση της 15ης Νοεμβρίου θα συμμετάσχουν και κράτη του Νότου όπως η Κίνα, η Ινδία, η Νότιος Αφρική, η Βραζιλία, η Αργεντινή, το Μεξικό. Είναι θετικό, αλλά όχι αρκετό. Εάν θέλουμε πραγματικά να οπλίσουμε τον κόσμο ενάντια σε άλλες χρηματοπιστωτικές καταστροφές, πρέπει να είναι παρόντες και -τα κύρια θύματα της κρίσης- οι πολίτες.