Αναζητώντας τη δημοκρατία

«Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ»

Κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας το βιβλίο του ιταλού φιλόλογου και ιστορικού Λουτσιάνο Κάνφορα «Η δημοκρατία. Ιστορία μιας ιδεολογίας» (εκδ. «Μεταίχμιο»). Ο ιστορικός Μάσιμο Σαλβαντόρι έγραψε για το βιβλίο αυτό την κριτική παρουσίαση που ακολουθεί.

Οι πιο ισχυρές κριτικές στη σύγχρονη αντιπροσωπευτική δημοκρατία διατυπώθηκαν από τη μια μεριά από τον συντηρητικό φιλελευθερισμό και από την άλλη από τον κομμουνισμό. Αυτά τα ρεύματα συμμερίζονταν την άποψη ότι η αντίληψη της δημοκρατίας ως «μορφής κυβέρνησης όλων των πολιτών» είναι απλή ιδεολογία και αβάσιμη προκατάληψη. Και για τα δύο αυτά ρεύματα η δημοκρατία ήταν αντίθετα το κίνημα των φτωχών μαζών που εναντιωνόταν στους πλούσιους, για να πάρει τελικά την εξουσία. Για την επαναστατική αριστερά η «δημοκρατία» των μαζών -που επιδίωκε να γίνει «δικτατορία» πάνω στους πλούσιους- ήταν μια ευλογία, ήταν η αληθινή δημοκρατία. Για τους συντηρητικούς φιλελεύθερους ήταν μια κατάρα, στο βαθμό που προοριζόταν να γεννήσει την «τυραννία της πλειοψηφίας».

Με τις κριτικές που διατύπωναν αυτές οι αντιτιθέμενες σχολές σκέψης στην ιδέα μιας δημοκρατίας, που ασκείται από όλους τους πολίτες μέσα από τους αντιπροσωπευτικούς θεσμούς, και στην αντίληψη της δημοκρατίας ως εξουσίας των μαζών, συμφωνεί σαφώς ο Λουτσιάνο Κάνφορα στο βιβλίο του «Η δημοκρατία. Ιστορία μιας ιδεολογίας». Η θέση του συγγραφέα είναι απλή και καθαρή: ήδη από την Αθήνα του Περικλέους η δημοκρατία γινόταν αντιληπτή από τους αντιπάλους της ως «ένα ελευθεροκτόνο σύστημα», στο βαθμό που επιβουλευόταν την ελευθερία και την ιδιοκτησία των πλουσίων, με τους οποίους ερχόταν σε αντίθεση.

Στην πραγματικότητα όμως, ήδη από τότε, αυτή δημιούργησε όχι μια λαϊκή κυβέρνηση, αλλά μια «ηγεσία του λαϊκού καθεστώτος» από μέρους ενός τμήματος των πλουσίων που αποδεχόταν και εκμεταλλευόταν το σύστημα. Ετσι έγινε στην αρχαία Αθήνα και έτσι γίνεται ακόμα περισσότερο σήμερα στις φιλελεύθερες δημοκρατίες. Η δημοκρατία υπήρξε πάντοτε και μπορεί να είναι μόνο μία: η πάλη εκείνων που αποβλέπουν στο να καθιερώσουν την ισότητα ενάντια στην επικυριαρχία των ολιγαρχιών που υποστηρίζουν την ανισότητα.

Αφού πρώτα θέτει με αυτούς τους όρους το ζήτημα, ο Κάνφορα σκιαγραφεί μιαν ιστορία της δημοκρατίας που ελάχιστα ενδιαφέρεται για την ανασύσταση των δημοκρατικών θεωριών και των μεγάλων συζητήσεων που συνδέονται με αυτές. Αυτό που μετράει περισσότερο γι' αυτόν είναι η ανασύσταση μιας σειράς σημαντικών συγκρούσεων μεταξύ των κυρίαρχων τάξεων και των κυριαρχούμενων, η οποία αποβλέπει στο να καταδείξει ότι η θεωρία της δημοκρατίας, νοούμενης ως τυπικής ισότητας όλων απέναντι στο νόμο, ως διαμόρφωσης της κοινής βούλησης μέσω της αντιπροσώπευσης των διάφορων κοινωνικών μερών στους κοινοβουλευτικούς θεσμούς, είναι στην πραγματικότητα μια «ιδεολογία» με τη μαρξική έννοια (της ψευδούς συνείδησης) προς όφελος των μειοψηφιών που βρίσκονται στην εξουσία. Στην ανασύσταση αυτών των συγκρούσεων ο Κάνφορα εμφανίζεται πληθωρικός, ενώ περιορισμένες είναι οι αναφορές του στις «κλασικές» συζητήσεις για το νόημα της δημοκρατίας στη σύγχρονη εποχή. Αρκεί να πούμε ότι δεν εμφανίζεται το όνομα του Κέλσεν και ότι απουσιάζει κάθε αναφορά στη μεγάλη διαμάχη ανάμεσα στον Κάουτσκι και στους μπολσεβίκους ηγέτες.

Αλλά δεν μπορούμε να κατανοήσουμε το πνεύμα του βιβλίου του Κάνφορα, αν δεν αντιληφθούμε την πικρία του για το γεγονός ότι «η κομμουνιστική άποψη έχει σχεδόν χαθεί εντελώς» στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής αριστεράς, η οποία στη μεγάλη πλειοψηφία της έχει ενσωματωθεί στο κυρίαρχο σύστημα. Γίνεται φανερή η πρόθεση του Κάνφορα να ανασυστήσει την καλή μνήμη αυτής της άποψης και για να υποστηρίξει αυτή τη μνήμη, που δεν πρέπει να χαθεί, ο Κάνφορα αφιερώνει σημαντικές σελίδες στην κομμουνιστική παράδοση. Μεγάλοι είναι οι έπαινοί του για τον Τολιάτι, για υποδειγματικές όψεις του σταλινικού συντάγματος του 1936 ή ακόμη και η εκτίμησή του για το «λενινιστικό» δρόμο που ακολούθησε ο Στάλιν όταν συνήψε το σύμφωνο με τους ναζιστές το 1939. Βέβαια αυτός δεν μπορεί να παραγνωρίσει εντελώς τη σημασία του ναυαγίου του κομμουνισμού. Είναι όμως πάντοτε γι' αυτόν το ναυάγιο εκείνης της παράταξης που ενσάρκωσε στον εικοστό αιώνα την πρωτοπορία της μάχης για τη δημοκρατία. Η ανάλυσή του όμως για τα σχέδια μιας ταξικής δημοκρατίας που κατέληξαν στη δικτατορία νέων ολιγαρχιών, οι οποίες επιβλήθηκαν πρώτα απ' όλα στις εργαζόμενες μάζες, δεν δίνει απάντηση στο ερώτημα: μπορεί μια δύναμη που προτίθεται να εγκαθιδρύσει μια «ταξική δημοκρατία» να μην καταλήξει να προωθεί μια δεσποτική εξουσία;

Το συμπέρασμα του Κάνφορα είναι ότι στον δυτικό κόσμο «νίκησε η ελευθερία» ως ελευθερία των πλουσίων και ότι η δημοκρατία -ήδη «ανύπαρκτη» αλλά πάντοτε «αναγκαία»- έχει παραπεμφθεί «σε άλλες εποχές», έχει εναποτεθεί σε «άλλους ανθρώπους», ίσως «όχι πλέον Ευρωπαίους». Η δημοκρατία της λαϊκής παράταξης υποβαθμίζεται έτσι από τον ίδιο σε μιαν «ουτοπία», που δεν έχει πλέον ένα υποκείμενο ικανό να γίνει αποτελεσματικός φορέας της στη σύγχρονη πραγματικότητα. Εγώ νομίζω ότι η θέση του Κάνφορα πρέπει να αντιστραφεί.

Η τωρινή δημοκρατία στον δυτικό κόσμο προδίδει σε μεγάλο βαθμό τις υποσχέσεις της, υπόκειται σε βαρύτατες παραμορφώσεις, και η ελευθερία των πλουσίων τείνει να καταπνίγει την ελευθερία των άλλων. Αλλά από αυτό δεν συνάγεται ότι η μάχη έχει τελειώσει.

Η μάχη συνεχίζεται έστω και αν έχει γίνει πιο δύσκολη. Και τίποτα το χειρότερο δεν μπορεί να συμβεί στα λαϊκά στρώματα από το να υποχωρήσουν στην υπερεξουσία των ολιγαρχιών, εξαιτίας των απογοητεύσεων που προκάλεσε η υπόθεση του κομμουνισμού.

• ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΟ ΙΔΕΩΝ από τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ, ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ / 7 - 01/03/2009

Περιβαλλοντικοί μετανάστες

Στις ακτές της νότιας Ευρώπης συνωστίζονται ήδη κάθε χρόνο χιλιάδες. Μέχρι στιγμής υπερισχύουν οι οικονομικοί μετανάστες, όμως δίνουν μια εικόνα για το τι μας περιμένει. Διεθνείς οργανώσεις προβλέπουν πως τα επόμενα χρόνια ο αριθμός των περιβαλλοντικών προσφύγων θα φτάσει τα 150 εκατομμύρια (έτσι είδε το πρόβλημα η Αμερικανίδα καλλιτέχνις Penny Lewin- Borger)

ΒΕΡΟΛΙΝΟ. Η κλιματική μεταβολή θα στείλει ακόμη περισσότερους περιβαλλοντικούς μετανάστες στην Ευρώπη, πιστεύει ο Γερμανός ειδικός της Κοινωνικής Ψυχολογίας Χάραλντ Βέλτσερ, σε μια συζήτηση για τον φόβο του ανθρώπου μπροστά στο καινούργιο και την απροθυμία του να διάγει έναν φιλικό προς το περιβάλλον βίο.

• Η παγκόσμια οικονομική κρίση ανησυχεί τους περισσότερους ανθρώπους πολύ περισσότερο απ' όσο η κλιματική μεταβολή. Δικαίως, κατά τη γνώμη σας;

«Παρότι που η οικονομική κρίση έχει διανοίξει αβύσσους, η κλιματική μεταβολή ακόμη υποτιμάται. Ακόμη κι επιστήμονες που ασχολούνται με το θέμα σκέφτονται πως πρόκειται κυρίως για προβλήματα στη στρατόσφαιρα και για τις μετεωρολογικές τους συνέπειες. Πολλά άτομα πιστεύουν ότι στα γεωγραφικά μας πλάτη δεν θα συντελεστούν τόσο τρομερές αλλαγές, εάν δώσουμε περισσότερη σημασία στις εκπομπές αερίων.

Ακόμη κι αν παρακολουθήσουμε τις συντηρητικές προβλέψεις και δεχτούμε ότι η κεντρική Ευρώπη θα "εξαιρεθεί" από τα μεγάλα προβλήματα, στο νότιο ημισφαίριο τα πράγματα θα είναι διαφορετικά -η κλιματική μεταβολή θα οδηγήσει αναμφίβολα σε κοινωνικές καταστροφές, οι επιπτώσεις των οποίων θα φτάσουν μέχρι την Ευρώπη. Ηδη σήμερα στις ακτές της νότιας Ευρώπης συνωστίζονται κάθε χρόνο χιλιάδες· μέχρι στιγμής υπερισχύουν οι οικονομικοί μετανάστες, όμως δίνουν μια εικόνα για το τι μας περιμένει. Οργανώσεις των Ηνωμένων Εθνών προβλέπουν πως μέσα στα επόμενα χρόνια ο αριθμός των περιβαλλοντικών προσφύγων θα φτάσει τα 150 εκατομμύρια.

Φυσικά, αυτές οι προβλέψεις είναι υποθετικές, αλλά δεν είναι καθόλου "τραβηγμένες από τα μαλλιά". Οι συγκρούσεις στο Νταρφούρ (Σουδάν) πρέπει να ερμηνευθούν ως κλιματικός πόλεμος -εκεί αποκαλύπτεται ένας δυναμικός παράγοντας σε μια πολεμική σύρραξη, που παλαιότερα θα αποκαλούνταν εθνική ή ιδεολογική. Η παρατεταμένη ξηρασία μαζί με τη ραγδαία πληθυσμιακή αύξηση οδήγησαν υποβόσκουσες αντιθέσεις να πάρουν διαστάσεις πολέμου διαρκείας. Τα θύματα των τελευταίων ετών υπολογίζονται έως και 500.000 -και κανένα στρατόπεδο δεν εμφανίζεται διατεθειμένο να τερματίσει τις εχθροπραξίες».

• Γιατί συμβαίνει αυτό;

«Οπως και σ' άλλες περιοχές κρίσεων στην υποσαχάρια Αφρική, παρατηρούμε ένα νέο είδος πολέμων. Δεν πρόκειται πλέον για δύο αντίπαλες στρατιές καθαρών τοποθετήσεων, αλλά για πολυάριθμους πολέμαρχους που βασικώς μάχονται εναντίον των πολιτών, εξαιτίας οικονομικών συμφερόντων. Διαπράττουν βιαιότητες, λεηλασίες, απαγωγές για λύτρα, διακινούν οπλισμό και ναρκωτικά, κι αποκτούν σημαντικό μερίδιο της ανθρωπιστικςή βοήθειας προς την περιοχή. Κατά τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό, σήμερα σ' όλο τον κόσμο υπάρχουν 25 εκατομμύρια περιβαλλοντικοί πρόσφυγες -τι θα γίνει εάν μέχρι το 2050 δισεκατομμύρια άτομα υποφέρουν από λειψυδρία ή εάν η στάθμη των θαλασσίων υδάτων ανέλθει, μέχρι το 2100, έως και μισό μέτρο; Τότε δεν θα πρόκειται για μερικές εκατοντάδες άτομα π.χ. στις ακτές της Σικελίας, αλλά για εκατομμύρια».

• Ποια θα είναι η στάση της Ευρώπης;

«Ηδη οι Νοτιοευρωπαίοι έχουν αντιδράσεις "αλλεργικές" απέναντι στους λαθρομετανάστες, που καταφτάνουν με πλοιάρια. Επειδή ακριβώς αυτοί διακινδυνεύουν τόσο, δοκιμάζουν νέους προορισμούς και θέλουν πάση θυσία να φτάσουν σ' "εμάς", αντιμετωπίζονται ως επικίνδυνοι. Οταν οι αριθμοί αυξηθούν κι απειλείται πλέον η ευημερία, θα προκύψει και η πιθανότητα τα κράτη να τους αντιμετωπίζουν με βία. Η διασφάλιση της εδαφικής ακεραιότητας υπήρξε πάντοτε επιχείρημα υπέρ της βίας».

• Οι δημοκρατίες μας δεν είναι αρκετά εδραιωμένες;

«Η κοινωνία μας έφτασε στη δημοκρατία, αλλά δεν έχει περάσει δοκιμασίες "παντός καιρού". Δικαιολογημένα, υπάρχει η θεωρία, πως η τήρηση των νόμων από τους πολίτες εξασθενεί όταν το σύστημα δεν καλύπτει πλέον τις προσδοκίες τους για κάθε είδους εξασφάλιση. Ηδη, σε ομάδες περιορισμένης οικονομικής επιτυχίας τα δημοκρατικά ιδεώδη έχουν αρχίσει να διαβρώνονται κι η οικονομική κρίση δεν θα ενισχύσει την εμπιστοσύνη στο σύστημα. Πρέπει να επισημανθεί στους κοινωνιολόγους ότι η παγκόσμια υπερθέρμανση θα έχει και κοινωνικές συνέπειες, όπως και πολιτιστικές -π.χ. πώς θ' αλλάξει ο χαρακτήρας της Ελβετίας όταν λιώσουν τα χιόνια;

Οι ειδικοί πολλών κλάδων πρέπει να μάθουν να διακρίνουν τις ριζοσπαστικές κοινωνικές αλλαγές. Υποθέτω πως πρόκειται για γενικότερη ανθρώπινη αδυναμία: η συνειδητοποίηση του εαυτού μας είναι δομημένη κατά τρόπο τέτοιο ώστε δεν πιστεύουμε ότι είναι πιθανόν να συμβούν ακραίες μεταβολές. Οσο αλλάζουν ακόμη οι εποχές ή διατηρούνται ορισμένες τακτικές κρατικές λειτουργίες, οι κοινωνικοί ρυθμοί παραμένουν».

• Ισως το ενδιαφέρον και η ένταση έχουν αμβλυνθεί επειδή τα ΜΜΕ ανακοινώνουν προβλέψεις με «χαρακτήρα Αποκάλυψης» εδώ και 30 χρόνια, και ορισμένες απ' αυτές δεν έχουν προκύψει.

«Πολλές προβλέψεις έχουν γίνει πραγματικότητα: υπάρχουν όρια στην ανάπτυξη και οι πλουτοπαραγωγικές πηγές κάποτε θα εξαντληθούν. Αντίσταση στις προειδοποιήσεις δημιουργείται, μάλλον, όταν η συνεχής ροή γεγονότων κάνει τις καταστροφές συμβάντα φυσιολογικά».

• Οσον αφορά την οικολογική τοποθέτηση, αρκούν οι ενοχές; Εχουν τα κατεστημένα αξία per se;

«Οι άνθρωποι απεχθάνονται τις αλλαγές, θέλουν να επιβεβαιώνονται οι προσδοκίες τους. Το οικοδόμημα της συνήθειας έχει μεγάλη σημασία για την ύπαρξή μας. Κάθε μεταβολή προκαλεί μεγάλο άγχος και ο φόβος οδηγεί σε αδυναμία ν' αντιληφθούμε τις δυνατότητες αλλαγών με στόχο έναν τρόπο ζωής φιλικό προς το περιβάλλον. Οχι, δεν υπεθερματίζω την παραίτηση από ορισμένες απολαύσεις μας -απλώς πρέπει ν' αναζητήσουμε την καλή (καλύτερη) ζωή. Κι αυτό στην εποχή μας σημαίνει. Λαμβάνω υπ' όψιν κι άλλους ανθρώπους όπως κι άλλες παραμέτρους εκτός από τον εαυτό μου...». *

• Επιμέλεια: ΟΛΓΑ ΚΟΛΙΑΤΣΟΥ, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 27/02/2009

Αγροτική νεοαποικιοκρατία

• Του IGNACIO RAMONET

Μία από τις μεγαλύτερες μάχες του 21ου αιώνα θα είναι εκείνη της διατροφής. Πολλές χώρες εισαγωγείς διατροφικών αγαθών χτυπήθηκαν τον τελευταίο καιρό από την κρίση και την άνοδο των τιμών. Οι πλούσιες άντεξαν καλύτερα, αλλά ανησύχησαν από τον προστατευτισμό των παραγωγών χωρών, οι οποίες, από την άνοιξη του 2008, πήραν μέτρα περιορισμού των εξαγωγών τους. Από τότε, οι χώρες που δεν έχουν αρκετές γεωργικές πηγές και νερό, αλλά διαθέτουν χρήματα, αποφάσισαν να ελέγξουν τις σοδειές, αγοράζοντας μεγάλες αγροτικές εκτάσεις στο εξωτερικό.

Την ίδια ώρα, οι επενδυτές ξεκίνησαν ν' αγοράζουν σε ολόκληρο τον κόσμο αγροτικές εκτάσεις για κερδοσκοπία, πεπεισμένοι ότι η διατροφή θα είναι ο μαύρος χρυσός του μέλλοντος. Υπολογίζουν δε ότι μέχρι το 2050 η παραγωγή των διατροφικών ειδών πρέπει να διπλασιαστεί για να ικανοποιήσει την παγκόσμια ζήτηση.

Ο σουηδικός όμιλος Black Earth Farming απέκτησε 330.000 εκτάρια στη Ρωσία, ενώ το ρωσικό hedge fund, Renaissance Capital επένδυσε σε έκταση στην Ουκρανία, όπου ο βρετανικός όμιλος Landkom αγόρασε 100.000 εκτάρια σιτοβολώνα. Η αμερικανική τράπεζα Morgan Stanley αγόρασε χιλιάδες εκτάρια στη Βραζιλία, μια χώρα όπου βρίσκεται ήδη εγκατεστημένος ο γαλλικός αγροδιατροφικός όμιλος Louis Dreyfus, με στόχο την καλλιέργεια ζαχαροκάλαμου και την κατασκευή διυλιστηρίων παραγωγής αιθανόλης.

Σ' αυτόν τον αγώνα δρόμου ανάμεσα σε κράτη και κερδοσκόπους για την αγορά γόνιμων εδαφών κερδίζουν τα κράτη, αφού διαθέτουν το κίνητρο της γεωπολιτικής. Ιδίως τα έθνη που κατέχουν τα μεγαλύτερα αποθέματα συναλλάγματος ή πετροδολαρίων. Ετσι, συνολικά 8 εκατ. εκτάρια αγοράστηκαν ή ενοικιάστηκαν πρόσφατα. Ολόκληρες περιοχές με χαμηλή δημογραφική πυκνότητα, των οποίων οι κυβερνήτες δέχτηκαν να παραχωρήσουν ένα μέρος της εθνικής τους κυριαρχίας, πέρασαν υπό τον έλεγχο ξένων δυνάμεων.

Σχεδόν χωρίς καλλιεργήσιμη γη και γλυκό νερό, οι χώρες του Κόλπου ήταν οι πρώτες που μπήκαν στην κούρσα. Το Κουβέιτ, το Κατάρ, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και η Σαουδική Αραβία ψάχνουν αγροτικές ιδιοκτησίες παντού στον κόσμο. «Εχουμε τα χρήματα, έχουν τη γη», εξηγούν οι αρχές τους.

Ωστόσο, ο πιο φανατικός αγοραστής είναι η Κίνα, η οποία πρέπει να θρέψει 1,4 δισ. κατοίκους, δηλαδή το 22% του παγκόσμιου πληθυσμού, και διαθέτει μόνο το 7% των γόνιμων εδαφών του πλανήτη. Μία κατάσταση που γίνεται ακόμα πιο δύσκολη αφού η βίαιη βιομηχανοποίηση και αστικοποίηση των τελευταίων δεκαετιών έχουν ήδη καταστρέψει περίπου 8 εκατ. εκτάρια χωραφιών, ενώ η κλιματική αλλαγή έχει προκαλέσει σημαντική ερημοποίηση. Η Κίνα έχει υπογράψει τριάντα συμφωνίες με κυβερνήσεις που της παραχώρησαν γη.

Η Νότια Κορέα ελέγχει στο εξωτερικό καλλιεργήσιμη γη έκτασης μεγαλύτερης από τη δική της. Το Νοέμβριο του 2008, ο κορεατικός όμιλος Daewoo υπέγραψε σκανδαλώδη συμφωνία με την κυβέρνηση του Μαρκ Ραβαλομανάνα - πρώην διευθυντή της Tiko, κολοσσού στον αγροδιατροφικό τομέα, ο οποίος έγινε πρόεδρος της Μαδαγασκάρης - για την ενοικίαση 1,3 εκατ. εκταρίων, δηλαδή της μισής γόνιμης γης του νησιού.

Οι νοτιοκορεατικές αρχές αγόρασαν και 21.000 εκτάρια στην Αργεντινή. Περίπου 10% της έκτασης της λατινοαμερικανικής χώρας -όσο είναι η Ιταλία- ανήκει σε ξένους επενδυτές. Ο μεγαλύτερος είναι ο ιταλικός όμιλος Benetton, που κατέχει 900.000 εκτάρια, τα οποία τον ανέδειξαν στο μεγαλύτερο ιδιώτη παραγωγό μαλλιού στον κόσμο.

Ηπαραχώρηση γης σε ξένες χώρες μεταφράζεται από την εκδίωξη των μικροκαλλιεργητών και την άνοδο της τιμής, γεγονός που επηρεάζει τους ακτήμονες αγρότες. Χωρίς να ξεχνάμε την αποδάσωση, αφού ένα εκτάριο δάσους αντιστοιχεί σε κέρδος 4.000-5.000 ευρώ το χρόνο εάν φυτέψουμε φοίνικες που παράγουν λάδι, 10-15 φορές περισσότερα απ' ό,τι η εκμετάλλευση του ξύλου1. Είναι ένας από τους λόγους που εξηγούν την εξαφάνιση των δασών της Αμαζονίας, του Κονγκό και του Βόρνεο.

Οι πρακτικές της «ληστείας» των γόνιμων γαιών αποτελεί μία απεχθή επιστροφή στις αποικιοκρατικές πρακτικές, και μια βραδυφλεγή βόμβα2. Γιατί ο πειρασμός των κρατών-αγοραστών είναι να καταληστέψουν τους φυσικούς πόρους με βραχυπρόθεσμη οπτική...

Ωστόσο η αντίσταση οργανώνεται. Τον περασμένο Ιανουάριο στη Μαδαγασκάρη, ο πρόεδρος Μαρκ Ραβαλομανάνα κατηγορήθηκε ότι ξεπουλάει τη χώρα και το σχέδιο ενοικίασης γαιών στην κορεατική Daewoo καταγγέλθηκε. «Για τους Μαλγκάς, στους οποίους ανήκει "η γη των προγόνων τους", η παραχώρηση στους Κορεάτες είναι υπέρτατη προδοσία των θείων κι ακόμα χειρότερα αφού ο Ραβαλομανάνα έκρυψε την υπόθεση από τον πληθυσμό»3. Το νησί ξεσηκώθηκε και ο απολογισμός είναι 68 νεκροί.

Στο Πακιστάν, οι χωρικοί κινητοποιούνται ενάντια στην υποχρεωτική μετακίνηση χωριών στο Παντζάμπ, εξαιτίας της αγοράς της γης από το Κατάρ. Η Παραγουάη ψήφισε νόμο που απαγορεύει την πώληση εκτάσεων σε ξένους. Η Ουρουγουάη και η Βραζιλία σκέφτονται να κάνουν το ίδιο. Η αγροτική νεοαποικιοκρατία πολλαπλασιάζει τους κινδύνους της εξαθλίωσης των χωρικών, των ακραίων κοινωνικών εντάσεων και της αστικής βίας. Η γη είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο θέμα, και το να αγγίξεις ένα τέτοιο σύμβολο μπορεί να έχει άσχημη κατάληξη.

1. «Le Nouvel Observateur», Παρίσι, 23-12-2008.

2. «Le Monde,» Παρίσι, 23-11-2008.

3. Jean-Luc Raharimanana, «Les raisons de la colere contre le president malgache », Rue 89 (www.rue89.com), Παρίσι.

ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 22/02/2009

Ο Δαρβίνος ήταν «λίγο αυτιστικός» και «εμπνευσμένος από το βουδισμό»

Ο Κάρολος Δαρβίνος σε μια από τις τελευταίες φωτογραφίες του το 1878

Αινιγματική μεγαλοφυία

ΤΟ ΒΗΜΑ, Παρασκευή 20 Φεβρουαρίου 2009

Διακόσια χρόνια μετά τη γέννηση του Δαρβίνου, η ιστορική προσωπικότητα συνεχίζει να εμπνέει θεωρίες: Ένας κορυφαίος ψυχίατρος προτείνει τώρα την ιδέα ότι ο Δαρβίνος ήταν αυτιστικός, ενώ ένας άλλος ψυχολόγος αναγνωρίζει στο έργο του επιρροές από το Βουδισμό.

Ο καθηγητής Ψυχιατρικής Μάικλ Φιτζέραλντ του Κολεγίου Τρίνιτι του Δουβλίνου ανακοίνωσε στο ετήσιο συνέδριο του Βασιλικού Κολεγίου Ψυχιάτρων ότι ο Δαρβίνος πιθανότατα έπασχε από το σύνδρομο του Ασπεργκερ, μια αυτιστική διαταραχή που σχετίζεται με τη δημιουργικότητα και την πρωτοτυπία.

Πολλοί από τους πάσχοντες αναπτύσσουν πάθος για τις λεπτομέρειες, στις οποίες εστιάζουν την προσοχή τους για ώρες, ενώ παράλληλα συναντά δυσκολίες στις κοινωνικές σχέσεις. Ο Δαρβίνος φαίνεται πως όντως εκδήλωνε και τα δύο αυτά χαρακτηριστικά (ανάλογες υποθέσεις έχουν διατυπωθεί για τον Αϊνστάιν).

Σύμφωνα με τον Φιτζέραλντ, αναφέρει η Daily Telegraph, το σύνδρομο του Ασπεργκερ έδωσε στο Δαρβίνο την ικανότητα να υπερ-εστιάζει την προσοχή του, να έχει υπερβολική επιμονή και υπομονή, να παρατηρεί τρομερές λεπτομέρειες που οι περισσότεροι άνθρωποι προσπερνούν, να εμφανίζει υπερενεργητικότητα και αφοσίωση στο έργο του και, παράλληλα, να διαθέτει ανεξαρτησία πνεύματος, ένας κρίσιμος παράγοντας στις πραγματικά πρωτότυπες έρευνες.

Ο Δαρβίνος ήταν μοναχικό παιδί -όπως τα περισσότερα παιδιά με σύνδρομο Ασπεργκερ- και στην ενήλικη ζωή του διατήρησε μια συναισθηματική ανωριμότητα και έναν φόβο να ανοιχτεί στους άλλους. Απέφευγε τις παρέες, έκανε μεγάλες μοναχικές βόλτες (κάθε μέρα στην ίδια ακριβώς διαδρομή), έγραφε -σχεδόν ψυχαναγκαστικά- άπειρες επιστολές και ήταν μανιώδης συλλέκτης.

Σύμφωνα με τον ψυχίατρο, ο Δαρβίνος είχε επίσης εξαιρετική οπτική φαντασία.

• Επιρροή από το Θιβέτ;
  

Ένας άλλος ψυχολόγος, ο Πόλ Έκμαν, αναγνωρισμένη αυθεντία στην ανάλυση των συναισθημάτων και των ανθρώπινων εκφράσεων, δήλωσε στο ετήσιο συνέδριο της Αμερικανικής Ένωσης για την Προώθηση της Επιστήμης ότι η ηθική φιλοσοφία του Δαρβίνου πιθανότατα είχε εμπνευστεί από τα κείμενα του θιβετιανού βουδισμού.

Όπως είπε, υπάρχουν τρομερές ομοιότητες ανάμεσα στις απόψεις του Δαρβίνου για τη συμπόνια, τον αλτρουισμό και την ηθική, με τις διδασκαλίες του θιβετιανού βουδισμού.

Ο Δαρβίνος πίστευε ότι η συμπόνια προς τα άλλα όντα -κεντρική διδασκαλία στο βουδισμό- είναι η υψηλότερη ηθική αξία, κάτι που τον έκανε να απεχθάνεται την εκμετάλλευση των σκλάβων.

Σύμφωνα με τον Έκμαν, το λιγότερο γνωστό βιβλίο του Δαρβίνου Η Έκφραση του Συναισθήματος στον Ανθρωπο και τα Ζώα συμφωνεί απόλυτα με τις βουδιστικές θέσεις, και μάλιστα κάνει χρήση των ίδιων σχεδόν εκφράσεων.

Όπως αναφέρουν οι Times και ο Independent, o Έκμαν δεν απέκλεισε να πρόκειται για σύμπτωση, θεωρεί όμως πιθανότερο ο Δαρβίνος να γνώριζε αρκετά για το θιβετιανό βουδισμό: Ο στενός του φίλος Τζόζεφ Χούκερ είχε ταξιδέψει στο Θιβέτ το 1847 για επιστημονικές παρατηρήσεις στην τοπική χλωρίδα, ενώ και η γυναίκα του Δαρβίνου Έμμα είχε αποδεδειγμένα γοητευτεί από το βουδισμό, σε σημείο που φώναζε τον ασυνήθιστα ήρεμο εγγονό της «μεγάλο λάμα».

Ο σημερινός Δαλάι Λάμα, αναφέρει ο Έκμαν που υποστηρίζει ότι είναι προσωπικός του φίλος, εντυπωσιάστηκε τόσο πολύ από τις σχεδόν απόλυτα ταυτόσημες λεκτικές διατυπώσεις μεταξύ της θρησκείας του και των ιδεών του Δαρβίνου, που δήλωσε αμέσως: «Τώρα μπορώ να αποκαλέσω τον εαυτό μου δαρβινιστή!».

Διαβάστε Επίσης

Αρνητές του Δαρβίνου οι μισοί Έλληνες καθώς αγνοούν την εξελικτική θεωρία [19/2/2009]

Δαρβίνος; Ποιός Δαρβίνος; Σχεδόν οι μισοί Έλληνες αμφισβητούν τη θεωρία της εξέλιξης των ειδών

• ΡΕΠΟΡΤΑΖ: Καρολίνα Παπακώστα

• ΤΑ ΝΕΑ: Πέμπτη 19 Φεβρουαρίου 2009

Πολλοί άνθρωποι στον πλανήτη συνεχίζουν να αρνούνται την εξελικτική θεωρία - παρ΄ ότι το 2009 έχει κηρυχθεί «έτος Δαρβίνου»- με τους Έλληνες να είναι ανάμεσα στους πρώτους αμφισβητίες.

«Η εγκύκλιος παιδεία των συμπολιτών μας έπασχε ανέκαθεν, και με δεδομένο την ελάχιστη βιολογία που διδάσκονται, σε συνδυασμό με την υπέρμετρη διδασκαλία των θρησκευτικών, θα μου προκαλούσε εντύπωση το αντίθετο- να ήμασταν δηλαδή έτοιμοι να αποκηρύξουμε τη δημιουργία της φύσης με τη βιβλική της έκδοση ή και με τη “μοντέρνα” λογική της, δηλαδή αυτή του νοήμονος σχεδιασμού», δηλώνει στα «ΝΕΑ» ο κ. Χρήστος Λούης, πρόεδρος του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης.

Η επιστημονική κοινότητα έχει αποδεχθεί την ορθότητα και τη σημασία του Δαρβίνου στην κατανόηση του κόσμου, η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ανακοίνωσε πως είναι συμβατή με τη χριστιανική πίστη και η Αγγλικανική του... ζήτησε συγγνώμη. Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν έχει πάρει επισήμως

ΠΑΝΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΗΠΑ

Η Ελλάδα ξεπερνά σε επίπεδα αποδοχής της εξελικτικής θεωρίας μόνο τις ΗΠΑ και την Τουρκία

θέση- και σύμφωνα με διεθνή έρευνα, που έγινε το 2006 για το περιοδικό «Νew Scientist», σχεδόν οι μισοί Έλληνες αμφισβητούν ακόμη τον Δαρβίνο.

Από τους ερωτηθέντες μόνο το 54% συμφωνεί με την εξελικτική θεωρία, ενώ 150 χρόνια μετά την πρώτη έκδοση της «Καταγωγής των Ειδών» ένα ποσοστό 29% υποστηρίζει ότι δεν είχε δίκιο και το υπόλοιπο 18% δηλώνει ότι δεν γνωρίζει. Χαρακτηριστικό είναι μάλιστα ότι από τις 19 χώρες όπου διεξήχθη η έρευνα, η Ελλάδα ξεπερνά σε επίπεδα αποδοχής της εξελικτικής θεωρίας μόνο τις ΗΠΑ- όπου είναι γνωστή η διαμάχη της εξέλιξης με τον «ευφυή σχεδιασμό», σύμφωνα με τον οποίο κάποια ανώτερη μορφή νοημοσύνης κινεί τα νήματα στο Σύμπαν- και τη γειτονική Τουρκία.

• Άγνοια και σύγχυση

Για τον κ. Λούη το πιο εντυπωσιακό στοιχείο της «σχέσης» των Ελλήνων με τον Κάρολο Δαρβίνο είναι ότι, όπως φαίνεται, το πρόβλημα δεν είναι πως δεν τον αποδέχονται- όπως συμβαίνει σε άλλες χώρες- αλλά ότι δεν γνωρίζουν τι πρέσβευε. Για την άγνοια και τη σύγχυση που επικρατεί η εξήγηση σύμφωνα με την κ. Λουκία Πρίνου, βιολόγο- εκπαιδευτικό και διδάκτορα του Πανεπιστημίου Αθηνών, είναι απλή: «Όλοι οι μαθητές που τέλειωσαν το σχολείο πριν από το 1999 και δεν φοιτούσαν στη Β΄ Δέσμη δεν διδάχθηκανποτέ τη θεωρία της εξέλιξης του ανθρώπου. Αλλά και μετά το 2000κανένας μαθητής του λυκείου δεν διδάσκεται όχι μόνο την εξέλιξη του ανθρώπου αλλά γενικά την εξελικτική θεωρία». Ο κ. Αντώνης Γεωργούλας, αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, επισημαίνει ότι: «Δεν είναι σε θέση όλοι να ελέγξουν τη θεωρία της εξέλιξης. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι δεν έχουν ή ότι δεν πρέπει να έχουν γνώμη. Η γνώμη όμως αυτή δεν είναι γνώση επειδή διαμορφώνεται από εξω-επιστημονικούς παράγοντες, οι οποίοι ξεπερνούν τη θεωρία και το φάσμα των γεγονότων στα οποία αναφέρεται και στα οποία στηρίζεται».

Όσον αφορά την απάντηση στο ερώτημα γιατί ο Δαρβίνος συνεχίζει να προκαλεί συγκρούσεις και αμφισβητείται από μεγάλα κομμάτια της κοινωνίας, υποστηρίζει ότι «η απάντηση μπορεί να είναι ή απλοϊκή, δηλαδή τα θρησκευτικά αισθήματα κάποιου ή πιο σύνθετη, για παράδειγμα η έλλειψη ειδικής παιδείας ή- πιο πιθανό- ο συνδυασμός και των δύο. Δυστυχώς, όλα αυτά δύσκολα θα εξαλειφθούν από την ελληνική κοινωνία», υποστηρίζει ο κ. Λούης.


«Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν καταδίκασε ποτέ τις απόψεις του»

ΣΤΙΣ «ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ» που έχουν διατυπωθεί για τον ρόλο που διαδραμάτισε η Εκκλησία στην αμφισβήτηση της Θεωρίας της Εξέλιξης, ο αρχιμανδρίτης Τιμόθεος Άνθης, γραμματέας της Συνοδικής Επιτροπής Τύπου, Δημοσίων Σχέσεων και Διαφωτίσεως της Εκκλησίας της Ελλάδος, δηλώνει: «Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν καταδίκασε ποτέ τις απόψεις του Δαρβίνου.

Γνωρίζει την εξέλιξη, αυτή που ο άνθρωπος γνωρίζει προκειμένου να οδηγηθεί στην τελείωσή του. Άλλωστε ο μόνος τέλειος άνθρωπος που ήρθε στη Γη ήταν ο Χριστός». Συμπληρώνει δε ότι «η εξέλιξη δεν γίνεται σε μια μέρα. Καθεμία από τις έξι ημέρες που αναφέρονται στη Γένεση ότι χρειάστηκαν για τη δημιουργία του κόσμου ισοδυναμεί με 1.000 χρόνια. Ουσιαστικά αυτό που καθορίζεται είναι η βούληση του Κυρίου να δημιουργήσει τον κόσμο, όχι ο χρόνος που χρειάστηκε».

Για τον πατέρα Τιμόθεο, «δεν μπορούμε να απομακρυνθούμε από καμία επιστημονική θεωρία. Μπορούμε να τη σκεφθούμε, να την κρίνουμε αλλά όχι να την απορρίψουμε. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Θεός έδωσε τη λογική στον άνθρωπο και δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τι έβαλε στο μυαλό τού καθενός με σκοπό να το αποκαλύψει στους υπόλοιπους». Ακόμη και στην ιδέα ότι ο άνθρωπος κατάγεται από τον πίθηκο, η οποία προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις στη θρησκευτική κοινότητα παγκοσμίως, αφού ήταν αντίθετη με τη δημιουργία του ανθρώπου κατ΄ εικόνα και καθ΄ ομοίωσιν, ο αρχιμανδρίτης δηλώνει με απλά λόγια: «Μα ήταν φυσικό ο άνθρωπος, ο οποίος παλαιότερα ζούσε εκτεθειμένος στο φυσικό περιβάλλον, να είχε τρίχες για να προστατευθεί από το κρύο. Όταν η Εκκλησία κάνει λόγο για κατ΄ εικόνα και καθ΄ ομοίωσιν, εννοεί ότι ο Θεός έδωσε στον άνθρωπο τέσσερα χαρακτηριστικά που τον διαφοροποίησαν από τα υπόλοιπα πλάσματα, το κοινωνικό, το κυριαρχικό, το λογικό και το αυτεξούσιο».

• Αντιστροφή της φυσικής ιστορίας

Ο κ. Γεωργούλας υπογραμμίζει ότι «η επιφυλακτική στάση πολιτών του οικονομικά προηγμένου κόσμου- και προφανώς των Ελλήνων- οφείλεται σε παράγοντες που δεν αφορούν την ίδια την επιστημονική θεωρία, αλλά σχετίζονται με τις κοινωνικές της καταχρήσεις. Οφείλεται επίσης στο ότι δεν είναι γνωστή η ανθρωπολογική θεωρία του Δαρβίνου. Στα τελευταία κεφάλαια του έργου δείχνει ότι η ανθρωπολογία και η ανθρώπινη ιστορία αποτελούν την αντιστροφή της φυσικής ιστορίας, όπου επικρατούν οι δυνατότεροι οργανισμοί. Η ανθρώπινη κοινωνία δημιουργείται όταν ένα από τα πρωτεύοντα θηλαστικά, για λόγους που προφανώς απορρέουν από τον μηχανισμό της επιλογήςπροσαρμογής, δημιουργεί συστήματα προστασίας των αδύνατων μελών της ομάδας. Η ιστορία λοιπόν της ανθρωπότητας και της κοινωνίας αρχίζει ως η τρόπον τινά αντιστροφή της φυσικής ιστορίας».

Reuters

Η εξέλιξη του ανθρώπου, βάσει της θεωρίας του Δαρβίνου, σε έκθεση που εγκαινιάστηκε στη Λισσαβόνα και διαρκεί έως το Μάιο

Πολλοί άνθρωποι στον πλανήτη συνεχίζουν να αρνούνται την εξελικτική θεωρία -παρ' ότι το 2009 έχει κηρυχθεί «έτος Δαρβίνου»- με τους Έλληνες να είναι ανάμεσα στους πρώτους αμφισβητίες. Αυτή η άρνηση αποδίδεται σε έλλειψη παιδείας ή θρησκευτικούς παράγοντες. Πάντως, η Εκκλησία δηλώνει ότι θεωρεί την εξελικτική θεωρία συμβατή με τη χριστιανική πίστη.

«Η εγκύκλιος παιδεία των συμπολιτών μας έπασχε ανέκαθεν, και με δεδομένο την ελάχιστη βιολογία που διδάσκονται, σε συνδυασμό με την υπέρμετρη διδασκαλία των θρησκευτικών, θα μου προκαλούσε εντύπωση το αντίθετο - να ήμασταν δηλαδή έτοιμοι να αποκηρύξουμε τη δημιουργία της φύσης με τη βιβλική της έκδοση ή και με τη 'μοντέρνα' λογική της, δηλαδή αυτή του νοήμονος σχεδιασμού», δηλώνει στην εφημερίδα Τα Νέα ο κ. Χρήστος Λούης, πρόεδρος του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης.

Για τον κ. Λούη το πιο εντυπωσιακό στοιχείο της «σχέσης» των Ελλήνων με τον Κάρολο Δαρβίνο είναι ότι, όπως φαίνεται, το πρόβλημα δεν είναι πως δεν τον αποδέχονται -όπως συμβαίνει σε άλλες χώρες- αλλά ότι δεν γνωρίζουν τι πρέσβευε.

Για την άγνοια και τη σύγχυση που επικρατεί η εξήγηση σύμφωνα με την Λουκία Πρίνου, βιολόγο - εκπαιδευτικό και διδάκτορα του Πανεπιστημίου Αθηνών, είναι απλή: «Όλοι οι μαθητές που τέλειωσαν το σχολείο πριν από το 1999 και δεν φοιτούσαν στη Β' Δέσμη δεν διδάχθηκαν ποτέ τη θεωρία της εξέλιξης του ανθρώπου. Αλλά και μετά το 2000 κανένας μαθητής του λυκείου δεν διδάσκεται όχι μόνο την εξέλιξη του ανθρώπου αλλά γενικά την εξελικτική θεωρία».

Σύμφωνα με διεθνή έρευνα, που έγινε το 2006 για το περιοδικό «Νew Scientist», σχεδόν οι μισοί Έλληνες αμφισβητούν ακόμη τον Δαρβίνο.

Από τους ερωτηθέντες μόνο το 54% συμφωνεί με την εξελικτική θεωρία, ενώ 150 χρόνια μετά την πρώτη έκδοση της «Καταγωγής των Ειδών» ένα ποσοστό 29% υποστηρίζει ότι δεν είχε δίκιο και το υπόλοιπο 18% δηλώνει ότι δεν γνωρίζει.

Ενδεικτικό είναι ότι από τις 19 χώρες όπου διεξήχθη η έρευνα, η Ελλάδα ξεπερνά σε επίπεδα αποδοχής της εξελικτικής θεωρίας μόνο τις ΗΠΑ -όπου είναι γνωστή η διαμάχη της εξέλιξης με τον «ευφυή σχεδιασμό», σύμφωνα με τον οποίο κάποια ανώτερη μορφή νοημοσύνης κινεί τα νήματα στο Σύμπαν- και τη γειτονική Τουρκία.

Η επιστημονική κοινότητα έχει αποδεχθεί την ορθότητα και τη σημασία του Δαρβίνου στην κατανόηση του κόσμου, η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ανακοίνωσε πως είναι συμβατή με τη χριστιανική πίστη και η Αγγλικανική του ζήτησε συγγνώμη.

Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν έχει πάρει επισήμως θέση, αν και ο αρχιμανδρίτης Τιμόθεος Άνθης, γραμματέας της Συνοδικής Επιτροπής Τύπου, Δημοσίων Σχέσεων και Διαφωτίσεως της Εκκλησίας της Ελλάδος, δηλώνει: «Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν καταδίκασε ποτέ τις απόψεις του Δαρβίνου. Γνωρίζει την εξέλιξη, αυτή που ο άνθρωπος γνωρίζει προκειμένου να οδηγηθεί στην τελείωσή του. Άλλωστε ο μόνος τέλειος άνθρωπος που ήρθε στη Γη ήταν ο Χριστός».

Συμπληρώνει δε ότι «η εξέλιξη δεν γίνεται σε μια μέρα. Καθεμία από τις έξι ημέρες που αναφέρονται στη Γένεση ότι χρειάστηκαν για τη δημιουργία του κόσμου ισοδυναμεί με 1.000 χρόνια. Ουσιαστικά αυτό που καθορίζεται είναι η βούληση του Κυρίου να δημιουργήσει τον κόσμο, όχι ο χρόνος που χρειάστηκε».

Ακόμη και στην ιδέα ότι ο άνθρωπος κατάγεται από τον πίθηκο, η οποία προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις στη θρησκευτική κοινότητα παγκοσμίως, αφού ήταν αντίθετη με τη δημιουργία του ανθρώπου κατ' εικόνα και καθ' ομοίωσιν, ο αρχιμανδρίτης δηλώνει με απλά λόγια: «Μα ήταν φυσικό ο άνθρωπος, ο οποίος παλαιότερα ζούσε εκτεθειμένος στο φυσικό περιβάλλον, να είχε τρίχες για να προστατευθεί από το κρύο. Όταν η Εκκλησία κάνει λόγο για κατ' εικόνα και καθ' ομοίωσιν, εννοεί ότι ο Θεός έδωσε στον άνθρωπο τέσσερα χαρακτηριστικά που τον διαφοροποίησαν από τα υπόλοιπα πλάσματα, το κοινωνικό, το κυριαρχικό, το λογικό και το αυτεξούσιο».

Ο δαρβινισμός στην Ελλάδα

Τέσσερις διακεκριμένοι Έλληνες επιστήμονες αναφέρονται στη θεωρία της εξέλιξης, καθώς και στη σχέση του δαρβινισμού με εκκλησία και φιλοσοφία.[Η Καθημερινή]

ΣΧΕΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Η «επανάσταση» των μηχανών

Η άβολη σχέση θρησκείας και επιστήμης

Ιγκουάνα «διαψεύδει» Δαρβίνο

Η διαστρέβλωση των θεωριών του Δαρβίνου

Τελικώς, πόσο μας έχει πείσει ο Δαρβίνος;

Αναφορά στον Δαρβίνο και στη Θεωρία της Εξέλιξης

Αφεση αμαρτιών στον Δαρβίνο...

O Δαρβίνος, η δουλεία και η θεωρία του

Το ταξίδι του Δαρβίνου στην εξέλιξη

Γράμμα στον Κάρολο Δαρβίνο

Σειρά γραμματοσήμων που εξέδωσαν τα Βρετανικά Ταχυδρομεία με αφορμή τη χθεσινή επέτειο των 200 ετών από τη γέννηση του Κάρολου Δαρβίνου. Ο πατέρας της εξελικτικής θεωρίας γεννήθηκε στις 12 Φεβρουαρίου 1809 (ΕΡΑ/ ΑΝDΥ RΑΙΝ)

• ΣΥΜΠΛΗΡΩΘΗΚΑΝ ΧΘΕΣ 200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ

Αν ζούσε ο Κάρολος Δαρβίνος, χθες θα γινόταν 200 ετών (γεννήθηκε στις 12 Φεβρουαρίου 1809). Αυτός είναι άλλωστε ο λόγος για τον οποίο το 2009 ονομάστηκε και Ετος Δαρβίνου. Η επέτειος του
μεγάλου φυσιοδίφη υπήρξε αφορμή για κορύφωση των εορτασμών με διαλέξεις, εκθέσεις και εκδηλώσεις σε όλον τον κόσμο- και γι΄ αυτό το άρθρο-επιστολή προς τον πατέρα της Εξελικτικής.

Αγαπητέ δάσκαλε, Σίγουρα θα πήρες πολλά γράμματα αυτές τις ημέρες για τα χθεσινά γενέθλιά σου, αλλά είναι μεγάλη τιμή και για μένα που σου γράφω. Τόσα χρόνια μιλώ και γράφω για σένα και για τα βάσανά σου που δεν είχαν τελειωμό. Φαντάζομαι πώς θα ένιωσες όταν έμαθες για την επίθεση του επισκόπου Wilberforce κατά του φίλου σου και υπερασπιστή της θεωρίας σου, του Τomas Ηenry Ηuxley, από τον οποίο ζητούσε προκλητικά να του πει αν συγγένευε με τον πίθηκο μέσω της γιαγιάς του ή του παππού του!

Μη νομίζεις όμως ότι ενάμισης περίπου αιώνας από τότε έχει αλλάξει και πολύ τις σκέψεις μερικών ανθρώπων, που συνεχίζουν ακάθεκτοι και σε κακολογούν. Ευτυχώς όμως έχουν πληθύνει πολύ και οι άλλοι, που υπερασπίζονται την επιστημονική αλήθεια. Η ποικιλότητα των ανθρώπων, βλέπεις, είναι σημαντική· άλλωστε αυτή η ποικιλότητα, γενετική ποικιλομορφία τη λέμε σήμερα, είναι που στηρίζει τη θεωρία σου· μην κρατάς λοιπόν κακία στους μπερδεμένους αμφισβητίες σου, διότι χωρίς να το καταλαβαίνουν είναι ορατά γρανάζια των μηχανισμών της εξέλιξης· άλλωστε τους έχεις αποκαθηλώσει από την εγωιστική τους ψευδαίσθηση.

Μάθε ακόμη ότι οι βιολόγοι, προσπαθώντας να εξηγήσουν τις ασθένειες και τη δύναμη της αντοχής των μικροβίων στα αντιβιοτικά, διαμόρφωσαν τη Δαρβινική Ιατρική. Ο Εντελμαν μιλάει για τον νευρωνικό δαρβινισμό και εξηγεί πώς διαμορφώνονται οι συνάψεις των νευρώνων στον εγκέφαλό μας, σε συνδυασμό με τα παιδαγωγικά ερεθίσματα που δεχόμαστε. Ακόμη και ο μηχανισμός παραγωγής των αντισωμάτων τη δική σου σφραγίδα φέρει· τίποτε στη βιολογία δεν έχει πια νόημα χωρίς το φως της εξέλιξης· με δανεικά δικά σου τα κατάφεραν όλοι αυτοί οι επιστήμονες που ερμηνεύουν φαινόμενα τα οποία δεν είχες καν φανταστεί.

Αλλά είναι και πάρα πολλοί άλλοι πρωτοπόροι που πήραν νερό από τη δική σου πηγή· όλες οι επιστήμες της ζωής θα ήταν άχρηστες χωρίς τη θεωρία σου, δεν θα είχαν προοδεύσει. Ετσι εξελίχθηκε και η δική σου θεωρία, νεοδαρβινισμό τη λέμε σήμερα, γιατί προσθέσαμε κάποια πράγματα που σου είχαν διαφύγει, αν και τα γνώριζε ο Μέντελ· για τους κληρονομικούς παράγοντες σου λέω, τα γονίδια και τις μεταλλάξεις τους που δημιουργούν τη γενετική ποικιλότητα, που σου προανέφερα, και εκεί βαθιά παίζει η φυσική επιλογή. Πρόσθεσαν και μερικά άλλα πράγματα, που δεν είναι του παρόντος, για να μη σε κουράσω· όλα όμως έχουν βάση τη δική σου «φυσική επιλογή». Γι΄ αυτό η προσφορά σου είναι μεγάλη.

Θα μου επιτρέψεις όμως να σου πω κάτι ακόμη· όχι για τις ΗΠΑ, όπου μερικοί αντιδαρβινιστές οργιάζουν υποστηρίζοντας επιπολαιότητες· όπως τον ευφυή σχεδιασμό, ο οποίος δημιούργησε δήθεν όλη αυτή την ομορφιά των ζωντανών οργανισμών, και όχι η φυσική επιλογή. Δεν στέκονται όμως τέτοια αυθαίρετα πράγματα και δεν χρειάζεται να σε μπερδέψω άλλο. Αλλωστε πέρασε πια και ο καιρός που όταν κάποιος μιλούσε για την εξέλιξη του ανθρώπου κινδύνευε να προπηλακιστεί.

Παρ΄ ολίγον να την πάθω τη ζημιά, εξαιτίας ενός σκίτσου σχολικού βιβλίου του Λυκείου που έδειχνε, χωρίς καμιά εξήγηση, την εξέλιξη του είδους μας από τους αυστραλοπιθήκους. Τότε λοιπόν, κάπου τρεις δεκαετίες πριν, άρχισαν ξαφνικά μερικοί απληροφόρητοι να καίνε εκείνο το βιβλίο· και κάποιοι άλλοι άρχισαν να με προσκαλούν να μιλήσω για την εξελικτική προέλευση του ανθρώπου, που και εσύ υποστήριξες σε ένα βιβλίο σου· τότε τα πράγματα ήταν δύσκολα. Σήμερα όμως έχουμε τόσο πολλά στοιχεία ώστε, αν σου τα έγραφα, δεν θα πίστευες στα μάτια σου. Αφού και ο Πάπας το παραδέχθηκε προσφάτως, όπως και ορθόδοξοι επίσκοποι, που δεν έχουν καμία σχέση με εκείνον τον Wilberforce. Σήμερα είναι πολλοί εκείνοι που πιστεύουν ότι η εξέλιξη της ζωής και του ανθρώπου δεν είναι ασύμβατη με τη θρησκεία· και δεν είναι αγνωστικιστές, όπως εσύ.

O ι άνθρωποι, αγαπητέ Δαρβίνε, πάνε με τη μόδα, επηρεάζονται· και σήμερα στην Ελλάδα πολλοί διαγκωνίζονται για το ποιος θα σε πρωτοϋποστηρίξει. Τότε όμως που έκαιγαν το βιβλίο που σου ανέφερα, κάποιοι κρύβονταν, ακόμη και κάποιοι βιολόγοι. Και κάτι άλλο: Ξέρεις πόσο προσπάθησα, από το τέλος του 2000, για να είναι έκτοτε στη διδακτέα ύλη του Λυκείου το Κεφάλαιο της Εξέλιξης; Δεν τα κατάφερα όμως, και μη θυμώσεις, παρ΄ όλο που σκαρφίστηκα και ένα κόλπο· να, είχα βάλει στην επιτροπή του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, που ήμουνα πρόεδρος, και ορισμένους υπευθύνους γραφειοκράτες του ΥΠΕΠΘ, έναν βέβαια τον φοβόμουνα μήπως κάνει τη ζημιά, ώστε αν συμφωνούσαν με την εισήγηση του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου να μην την απορρίψουν στο υπουργείο. Αλλά αυτός σαν Φαρισαίος ήταν πολύ «ευπροσάρμοστος»· τα έκανε και τα δύο!

Αλλά και πολύ προτού πάω στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, ο ίδιος ήταν που σε εκπαραθύρωνε κάθε χρόνο από τη διδακτέα ύλη του Λυκείου. Τώρα μερικοί κάνουν όψιμους συνειρμούς και διερωτώνται πώς δεν τα είχα καταφέρει τότε· τώρα λοιπόν είναι καιρός να μάθουν την αιτία, διότι προσπαθούν να υπαινιχθούν, μέσω εφημερίδων, κάποιον συμβιβασμό μου, χωρίς να το λένε ξεκάθαρα· αλλά δεν είναι έτσι η πραγματικότητα. Συμβιβασμός με την επιστήμη και τη νέα γενιά δεν γίνεται. Γι΄ αυτό άλλωστε έχω γράψει και βιβλία για την εξέλιξη, με το τελευταίο (εκδόσεις Λιβάνη) να είναι αποκαλυπτικό για τους αντιρρησίες σου, αλλά και τους μπερδεμένους που ψάχνουν την επιστημονική αλήθεια. Η δύναμη της «γραφειοκρατίας» βέβαια είναι μεγάλη και συνεχίζεται. Τι φταίνε όμως οι μαθητές, που χωρίς την ενοποιητική δύναμη της εξέλιξης δύσκολα μπορούν να κατανοήσουν βαθύτερα τη βιόσφαιρα αλλά και τη θέση της δικής τους ζωής μέσα σε αυτήν, με ό,τι αυτό συνεπάγεται και για τον σεβασμό του περιβάλλοντος;

Δεν θέλω να πιστεύεις ότι πολλά πράγματα τα κάνουν επίτηδες, είναι όμως η άγνοια και η ημιμάθεια, μπορεί και η σύγχυση, ακόμη και η σκοπιμότητα. Ποιος ξέρει; Πώς μπορείς να εξηγήσεις αλλιώς τις επιστημονικές πεποιθήσεις μερικών, βιολόγων κιόλας- σήμερα δεν υπάρχουν πια φυσιοδίφες που έβλεπαν σφαιρικά τη φύση -, οι οποίοι από τη μια υποστηρίζουν τη φυσική επιλογή και από την άλλη μυθοποιούν τη γενετική τροποποίηση της φύσης, τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς και τα μεταλλαγμένα τρόφιμα όπως τα λέμε; Δεν καταλαβαίνουν ότι ο γενετικός επανασχεδιασμός της ζωής μπερδεύει τη φυσική επιλογή; Πώς θα κάνει τη δουλειά της και τι θα μας «μαγειρέψει» στο τέλος; Δεν θα μας εκδικηθεί με τους άγνωστους γενετικούς θορύβους με τους οποίους την ενοχλούμε και τη ζαλίζουμε; Παράδοξα πράγματα που θα είχαν αποφευχθεί αν την εξελικτική συνέχεια των ζωντανών οργανισμών και τη φυσική τους ποικιλότητα τη βλέπαμε με άλλο μάτι· να τη διατηρήσουμε δηλαδή και όχι να τη διαταράξουμε. Από τέτοια επιπόλαια πράγματα κινδυνεύει πια τώρα η φυσική επιλογή, από τους ανθρώπους, που ίσως πίστεψες ότι είναι ανίκητοι.

Να είσαι όμως σίγουρος ότι έσπειρες δυνατούς σπόρους· πολλοί έχουν φυτρώσει και καρποφορούν· σε λίγο θα έχουν απλωθεί παντού σε όλη τη Γη για να σκεπάζουν τις ανησυχίες μας, να δροσίζουν την αυτογνωσία μας και να μας σοβαρέψουν μήπως και σώσουμε τον πλανήτη μας.

• Ο κ. Σ. Ν. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής στο Πανεπιστήμιο Πατρών.
  
• ΤΟΥ ΣΤΑΜΑΤΗ ΑΛΑΧΙΩΤΗ | ΤΟ ΒΗΜΑ, Παρασκευή 13 Φεβρουαρίου 2009

200 ΧΡΟΝΙΑ ΔΑΡΒΙΝΟΣ

the archive blog

Darwin bicentenary - a celebration

Ενας βιομήχανος για τον Δαρβίνο

«Αγαπητέ μου πατέρα, Φοβούμαι ότι πρόκειται πάλι να σε κάνω να νιώσεις άβολα. Αλλά μετά από σκέψη,νομίζω ότι θα με συγχωρέσεις που για άλλη μια φορά θα πω την άποψή μου για την πρόταση του Ταξιδιού. Δικαιολογία μου και λόγος για να το κάνω αυτό είναι ο διαφορετικός τρόπος με τον οποίο όλοι οι Wedgwood βλέπουν το θέμα σε σχέση με σένα και τις αδελφές μου». Ετσι άρχιζε το γράμμα που έστειλε ο Κάρολος Δαρβίνος στον πατέρα του στις 31 Αυγούστου 1831, σε μια ύστατη προσπάθεια να τον πείσει να δώσει την άδειά του, και φυσικά να χρηματοδοτήσει το ταξίδι του, με το σκάφος «Βeagle». Η αρχική αντίδραση του γιατρού, όταν πληροφορήθηκε την πρόταση που είχε γίνει στον γιο του να ταξιδέψει ως άμισθος φυσιοδίφης με το σκάφος του Βασιλικού Ναυτικού, ήταν τελείως αρνητική. Πραγματικά δεν έβλεπε κανενός είδους όφελος από αυτό το ταξίδι. Υπό αυτές τις συνθήκες, ο Κάρολος αποφάσισε να παίξει το τελευταίο του χαρτί: απευθύνθηκε στον θείο του (αδελφό της μητέρας του), βιομήχανο Josiah Wedgwood. Γνωρίζοντας την εκτίμηση που έτρεφε ο πατέρας του για τον «θείο Jos», πρότεινε τον εξής συμβιβασμό: Αν ο θείος δεν συμφωνούσε με το ταξίδι, ο Κάρολος με καλή καρδιά θα δεχόταν την απόφαση και δεν θα ξαναμιλούσε πια γι΄ αυτό. Αν όμως συμφωνούσε, ο πατέρας του θα τον στήριζε.

Ετσι, στις 30 Αυγούστου 1831, ο Κάρολος φτάνει στην έπαυλη του θείου του και εκθέτει την κατάσταση, φροντίζοντας όπως είχε υποσχεθεί στον πατέρα του να περιγράψει σαφώς τις αντιρρήσεις του. Οι αντιρρήσεις του πατρός, γραμμένες σαν υστερόγραφο στο γράμμα που του στέλνει ο Κάρολος, τυπικά αποτελούν απόδειξη ότι περιέγραψε σαφώς τα λεγόμενά του, ταυτόχρονα όμως είναι αποκαλυπτικές της γνώμης που είχε γι΄ αυτόν ο γεννήτορας.

«1.Θα δυσφημεί τον χαρακτήρα μου ως ιερωμένου αργότερα.

2.Ενα τρελό σχέδιο.

3.Θα πρέπει η θέση του φυσιοδίφη να προσφέρθηκε σε πολλούς άλλους πριν από μένα.

4.Και καθώς η θέση δεν έγινε αποδεκτή από άλλους, θα σημαίνει ότι υπάρχει κάποιο σοβαρό θέμα με την αποστολή ή με το σκάφος.

5.Δεν θα κατασταλάξω ποτέ σε μια σταθερή ζωή μετά από αυτό.

6.Η διαμονή μου στο σκάφος θα είναι χωρίς ανέσεις.

7.Θα θεωρήσεις πως για άλλη μια φορά αλλάζω το επάγγελμά μου.

8.Πρόκειται για ένα άχρηστο εγχείρημα.» Εχοντας αναθαρρήσει με τη στήριξη του σοβαρού Josiah, ο Κάρολος στέλνει το γράμμα, παρακαλώντας για άμεση απάντηση, θετική ή αρνητική. Μη αντέχοντας την αναμονή, φεύγει για κυνήγι. Λίγες ώρες αργότερα λαμβάνει ένα μήνυμα από τον θείο του, ο οποίος έχοντας πάρει το θέμα πολύ σοβαρά προτίθεται να μιλήσει στον πατέρα του Καρόλου πρόσωπο με πρόσωπο. Η στήριξη του Wedgwood, σύμφωνα με τον οποίο «μπορεί το εγχείρημα να είναι άχρηστο για το επάγγελμά του,αλλά αν τον δούμε σαν έναν άνδρα με μεγάλη περιέργεια,του παρέχει μια ευκαιρία να δει πρόσωπα και πράγματα,που τυχαίνει σε λίγους ανθρώπους» κάμπτει τον πατέρα Δαρβίνο, που επιτέλους δίνει την ευχή του. Με άλλα λόγια, αν δεν υπήρχε ο Josiah Wedgwood, μπορεί ο Κάρολος Δαρβίνος να είχε γίνει εφημέριος και η εξελικτική θεωρία να μην ήταν αυτό που είναι σήμερα! ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Οrigins, Selected Letters of Charles Darwin 1822-1859, Αnniversary Εdition, Εκδόσεις: Cambridge University Ρress 2008.

2. Αndrian Desmond and James Μoore, Darwin, Εκδόσεις: Ρenguin 1992.

• ΤΗΣ ΙΩΑΝΝΑΣ ΣΟΥΦΛΕΡΗ | ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 15 Φεβρουαρίου 2009

2009: Ετος αφιερωμένο στον Δαρβίνο και την εξελικτική σκέψη

• Η ακαταμάχητη γοητεία της εξελικτικής σκέψης
• Του ΣΠΥΡΟΥ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗ

Ηδη από την πρώτη έκδοσή του, πριν από εκατόν πενήντα χρόνια ακριβώς, το βιβλίο του Δαρβίνου για την «Καταγωγή των Ειδών» θα πυροδοτήσει αντιφατικές και άκρως εμπαθείς αντιδράσεις: από την οργισμένη αποδοκιμασία έως την πιο θερμή αλλά και συχνά άκριτη επιδοκιμασία.

Από την πρώτη της εμφάνιση μέχρι σήμερα, η δαρβινική θεωρία γνώρισε την επιδοκιμασία των περισσότερων ειδημόνων, επειδή ήταν η πρώτη εύλογη και κυρίως εμπειρικά τεκμηριωμένη εξήγηση των πολυάριθμων δεδομένων που είχαν καταφέρει να συλλέξουν οι φυσιοδίφες σχετικά με την ιστορία της ζωής πάνω στον πλανήτη μας.

Ειδικότερα, η θεωρία της φυσικής επιλογής, η σημαντικότερη ανακάλυψη του Δαρβίνου, φάνηκε να προσφέρει μια πλήρη και σχεδόν μηχανιστική εξήγηση πολλών ζωικών φαινομένων, εντελώς ακατανόητων μέχρι τότε. Εκτός όμως από τους επιστήμονες, οι ιδέες του Δαρβίνου έγιναν ευρύτατα αποδεκτές, και μάλιστα με πρωτοφανή ενθουσιασμό, από όλους τους ελευθεριακούς στοχαστές, φιλοσόφους και μορφωμένους πολίτες που αντιμετώπιζαν με καχυποψία ή και με εχθρότητα κάθε υπερφυσική, συνήθως θρησκευτική, ερμηνεία της φύσης.

Εύκολα λοιπόν κατανοεί κανείς τις ισχυρές αντιστάσεις και τη φανατική αποδοκιμασία που προκάλεσε από την πρώτη στιγμή η εξελικτική θεωρία: οι περισσότεροι φοβήθηκαν ότι η αποδοχή της θα ανέτρεπε την παγιωμένη, επί πολλούς αιώνες, κοινωνική αντίληψη μιας τέλεια σχεδιασμένης «φυσικής τάξης πραγμάτων», καθώς και την ιδιαίτερη θέση του ανθρώπου ως κορωνίδας της δημιουργίας. Αυτή η αντίληψη περί «ευφυούς σχεδιασμού» από έναν πάνσοφο Δημιουργό θεωρούσαν ότι αποτελεί όχι μόνο την προϋπόθεση της θρησκείας και της ηθικής αλλά και το θεμέλιο της ίδιας της κοινωνίας.

Τίποτα, ωστόσο, δεν απέχει περισσότερο από την αλήθεια από την εικόνα του Κάρολου Δαρβίνου ως υποχθόνιου κοινωνικού ανατροπέα. Πρόκειται, αντίθετα, για έναν μάλλον συντηρητικό βικτοριανό ερευνητή που πραγματοποίησε μια μεγάλη επιστημονική ανακάλυψη. Και όπως συμβαίνει συνήθως, οι συνέπειες κάθε μεγάλης επιστημονικής ανακάλυψης υπερβαίνουν τις προθέσεις του δημιουργού της. Και βέβαια επιφέρουν μια βαθιά ρήξη στις κυρίαρχες γνωστικές αξίες της εποχής.

Η καλύτερη ίσως απόδειξη αυτού του γεγονότος είναι η γοητευτική, και άκρως διδακτική, περιπέτεια της μεταμόρφωσης του Δαρβίνου από αφελή δημιουργιστή, που πίστευε στην αμεταβλητότητα, δηλαδή στη σταθερότητα των βιολογικών ειδών, σε πεπεισμένο εξελικτιστή που όχι μόνο αρνήθηκε κάθε δυνατότητα ύπαρξης ενός «ευφυούς σχεδιασμού», αλλά κυρίως ανακάλυψε, πρώτος αυτός, μια εύλογη εξήγηση της πολυμορφίας της ζωής στον πλανήτη μας (βλ. σχετικά άρθρα μας στην «Ε» 10-01-09 και 17-01-09).

Μολονότι ιδιαίτερα εντυπωσιακή, αυτή η σταδιακή μεταστροφή του Δαρβίνου προς νέες ανατρεπτικές εξελικτικές αντιλήψεις δεν μπορεί καθόλου να συγκριθεί με την ασύλληπτη περιπέτεια της μεταμόρφωσης των δαρβινικών ιδεών τα επόμενα 150 χρόνια.

• Η νεοδαρβινική σύνθεση

Η πρώτη έκδοση της «Καταγωγής των ειδών» έγινε στο Λονδίνο την Πέμπτη 24 Νοεμβρίου 1859, και ήδη από την πρώτη ημέρα πουλήθηκαν και τα 1.250 πρώτα αντίτυπα.

Γεγονός που υποδηλώνει όχι μόνο το μεγάλο ενδιαφέρον για το θέμα του βιβλίου αλλά κυρίως τη συστηματική προπαγάνδα και την αναμονή αυτής της έκδοσης από τους πολιτιστικούς κύκλους της Αγγλίας. Και όπως σημειώνει, με κάποια υπερηφάνεια, ο Δαρβίνος στην «Αυτοβιογραφία» του, και τα επόμενα 3.000 αντίτυπα της δεύτερης έκδοσης εξαντλήθηκαν πολύ σύντομα.

Τα αμέσως επόμενα χρόνια το βιβλίο αυτό θα γνωρίσει πολλές επανεκδόσεις και θα μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες του κόσμου, ενώ παντού θα διαβαστεί ως το θεωρητικό μανιφέστο μιας ριζικής επιστημονικής-πολιτιστικής ανατροπής. Η ταχύτατη διάδοση των εξελικτικών ιδεών κατά τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα δεν οφείλεται τόσο στην επιστημονική επάρκεια της νέας θεωρίας. Πρέπει να εξηγηθεί μάλλον ως κοινωνικό φαινόμενο ή ως ιστορική αναγκαιότητα, που ο δαρβινισμός ως νέα κοσμοαντίληψη ήρθε να καλύψει την κατάλληλη στιγμή!

Πράγματι, πολλά ήταν τα ενοχλητικά ερωτήματα στα οποία η δαρβινική θεωρία δεν μπορούσε ή δεν ήταν σε θέση να απαντήσει. Για παράδειγμα, ο Δαρβίνος αγνοούσε παντελώς -όπως και όλοι οι βιολόγοι της εποχής του- με ποιο μηχανισμό παράγονται οι γενετικές αλλαγές και πώς αυτές κληρονομούνται στους απογόνους ώστε να δημιουργείται η αναγκαία ποικιλομορφία πάνω στην οποία δρα η φυσική επιλογή. Επίσης, η θεωρία του περί βαθμιαίας εξέλιξης, που πραγματοποιείται δηλαδή μόνο σταδιακά με μικρά εξελικτικά βηματάκια, δεν επιβεβαιωνόταν καθόλου από τις ανακαλύψεις της παλαιοντολογίας.

Αυτά τα εξηγητικά κενά και οι εμφανείς ανεπάρκειες της δαρβινικής θεωρίας δεν υποβιβάζουν καθόλου, όπως κατά καιρούς υποστηρίζουν οι διάφοροι σκοταδιστές, την αξία της δαρβινικής επανάστασης. Εξάλλου, μέχρι σήμερα δεν έχει εμφανιστεί καμία επιστημονική θεωρία που να είναι ικανή να απαντά σε όλα μας τα ερωτήματα. Τελικά, όποιος αναζητά πλήρεις και οριστικές «εξηγήσεις» θα πρέπει μάλλον να στραφεί στη θεολογία ή στη μεταφυσική και όχι στην επιστήμη.

Για πολλές δεκαετίες μετά τη διατύπωση των θεωριών του Δαρβίνου, η επιστήμη της Βιολογίας ταλανιζόταν από σφοδρότατες διαμάχες μεταξύ δαρβινιστών και αντιδαρβινιστών. Η ανάπτυξη μάλιστα της νέας επιστήμης της γενετικής, στις αρχές του εικοστού αιώνα, φάνηκε να διαψεύδει οριστικά τη δαρβινική θεωρία.

Η ανακάλυψη των μηχανισμών κληρονόμησης των διακριτών και εξαιρετικά σταθερών γενετικών «παραγόντων» που αργότερα ονομάστηκαν «γονίδια» θεωρήθηκε αρχικά ότι αποτελούσε την ταφόπλακα των δαρβινικών ιδεών. Ισως γι' αυτό ο Julian Huxley, επιφανής βιολόγος και εγγονός του μεγάλου δαρβινιστή Thomas Huxley, περιέγραψε την περίοδο από το 1900 - 1940 ως πλήρη «έκλειψη του δαρβινισμού».

Πράγματι, η επιστήμη της ζωής ήταν βαθύτατα διχασμένη σε δύο στρατόπεδα: τους εξελικτικούς βιολόγους και τους γενετιστές-βιοχημικούς. Καμία δυνατότητα επικοινωνίας, πόσω μάλλον συνεννόησης, δεν υπήρχε ανάμεσα σε αυτές τις δύο τόσο διαφορετικές -θεωρητικά και μεθοδολογικά- προσεγγίσεις των ζωικών φαινομένων.

Η κατάσταση ευτυχώς άρχισε να αλλάζει κατά τη δεκαετία του 1930, με την εμφάνιση μιας νέας γενιάς ερευνητών που γνώριζαν σε βάθος τη γλώσσα τόσο της γενετικής όσο και της εξελικτικής βιολογίας. Οι πρωταγωνιστές αυτής της πρωτότυπης γενετικής επανερμηνείας του δαρβινισμού ήταν ο ρωσικής καταγωγής Αμερικανός γενετιστής Τ. Dobzansky, ο γερμανικής καταγωγής Αμερικανός ζωολόγος Ε. Mayr, ο Βρετανός βιολόγος J. Huxley και ο Αμερικανός παλαιοντολόγος G. Simpson.

Αυτοί οι περίεργοι «γεφυροποιοί» κατάφεραν, μέσα σε μία δεκαετία, να ανατρέψουν πλήρως την κατάσταση. Με το πρωτοποριακό ερευνητικό τους έργο αυτοί οι «νεοδαρβινιστές» απέδειξαν ότι η φυσική επιλογή δεν είναι μια δύναμη εξελικτικής αλλαγής της οποίας οι συνέπειες γίνονται ορατές μόνο μετά από πολύ μεγάλα χρονικά διαστήματα. Είναι ένα μετρήσιμο φυσικό φαινόμενο που μπορεί κάλλιστα να μελετηθεί πειραματικά στα εργαστήρια των γενετιστών και αργότερα των μοριακών βιολόγων.

Βέβαια, η επικράτηση της νεοδαρβινικής «ορθοδοξίας» επέβαλε κάποιες σημαντικές διαφοροποιήσεις από τις αρχικές εξελικτικές ιδέες του Δαρβίνου. Για παράδειγμα, εκεί που ο Δαρβίνος πίστευε ότι η βασική εξελικτική μονάδα ήταν ο οργανισμός στο σύνολό του, τώρα η δράση της φυσικής επιλογής επεκτείνεται αφενός στα γονίδια και αφετέρου στους πληθυσμούς των οργανισμών.

Οσο για κάποιες έννοιες-κλειδιά της δαρβινικής σκέψης, όπως «προσαρμογή» και «επιβίωση του καταλληλότερου», αυτές οφείλουν πλέον να υποκατασταθούν από τις νέες έννοιες της «αναπαραγωγικής επιτυχίας» και της «διαφορικής αναπαραγωγής». Και αυτή η λεπτή θεωρητική μετατόπιση από τους οργανισμούς στα γονίδιά τους καθώς και η εντυπωσιακή είσοδος των μεθόδων της μοριακής βιολογίας έμελλε να περιορίσουν την εξελικτική σκέψη σε ακόμη πιο ακραίες γονιδιοκεντρικές αντιλήψεις. Οπως οι σύγχρονες απλοϊκές -και άκρως απλουστευτικές- δοξασίες περί «εγωιστικών γονιδίων», στα οποία υποτίθεται ότι επικεντρώνεται και εξαντλείται το πολύπλοκο παιχνίδι της εξέλιξης.

Ελπίζουμε αυτή η πολύ συνοπτική παρουσίαση να κατάφερε να αναδείξει τον πλούτο και την εξαιρετικά δημιουργική ανάπτυξη των εξελικτικών ιδεών. Και δεν πρόκειται καθόλου για μια γραμμική και προδιαγεγραμμένη πορεία αλλά μάλλον για μια συνεχή διαφοροποίηση, που πραγματώνεται μέσα από ριζικές επιστημολογικές τομές, απρόσμενες εννοιολογικές μετατοπίσεις και βαθιές μεθοδολογικές διαφοροποιήσεις. Ποιος μπορεί να φανταστεί ποιες εκπλήξεις μας επιφυλάσσει η μελλοντική ανάπτυξη των σημερινών «αιρετικών» εξελικτικών απόψεων; *

---

• Ολες οι μεγάλες τομές της εξελικτικής θεωρίας

1809

Δημοσιεύεται το έργο του Ζαν Μπατίστ Λαμάρκ «Ζωολογική φιλοσοφία». Σε αυτό ο μεγάλος Γάλλος φυσιοδίφης παρουσιάζει μια πρώτη σοβαρά τεκμηριωμένη εξελικτική περιγραφή του μετασχηματισμού και της τελειοποίησης των ζωικών ειδών. Την ίδια χρονιά γεννιέται στο Σρούσμπερι της Αγγλίας ο Κάρολος Δαρβίνος.

1831-1836

Ο νεαρός Δαρβίνος κάνει τον γύρο του κόσμου με το βρετανικό υδρογραφικό πλοίο «Μπιγκλ». Στο πενταετές αυτό ταξίδι θα συλλέξει όλα τα απαραίτητα στοιχεία που πολύ αργότερα θα τον βοηθήσουν να ανακαλύψει και κυρίως να τεκμηριώσει την επαναστατική θεωρία του περί εξέλιξης των ειδών.

1837-1838

Αυτή την περίοδο ο Δαρβίνος υπερβαίνει όλες τις προηγούμενες αμφιβολίες του σχετικά με την πραγματικότητα της εξελικτικής διαδικασίας. Από τα σημειωματάριά του προκύπτει ότι τον Σεπτέμβριο του 1838 διατυπώνει ρητά την ιδέα του περί της φυσικής επιλογής ως βασικού μηχανισμού της εξέλιξης.

1859

Τον Ιούλιο του 1858 στην Λινναία Εταιρεία, έναν από τους πιο σημαντικούς συλλόγους φυσικής ιστορίας, θα παρουσιαστεί επίσημα η θεωρία της εξέλιξης μέσω της φυσικής επιλογής. Μια ανακάλυψη που τυπικά αποδόθηκε στον Κ. Δαρβίνο και τον Α. Wallace. Ομως ο Δαρβίνος είχε ανακαλύψει αυτήν την ιδέα πολύ νωρίτερα από τον Αλφρεντ Γουάλας και ένα χρόνο μετά θα την παρουσιάσει ολοκληρωμένα στο βιβλίο του «Η καταγωγή των ειδών».

1865

Ενας παντελώς άγνωστος μοναχός, ο Gregor Mendel, δημοσιεύει τις ανακαλύψεις του σχετικά με τους μηχανισμούς κληρονομικότητας. Το έργο του όμως θα αναγνωριστεί μόνο ύστερα από 35 χρόνια και έκτοτε θα θεωρηθεί ο πατέρας της επιστήμης της γενετικής. Η ειρωνεία είναι ότι σε αυτό βρίσκονται οι απαντήσεις σε πολλά αναπάντητα ερωτήματα του Δαρβίνου σχετικά με την κληρονομικότητα των γενετικών αλλαγών.

1871

Δημοσιεύεται το βιβλίο του Δαρβίνου «Η καταγωγή του ανθρώπου». Σε αυτό προτείνει την κοινή καταγωγή από έναν κοινό πρόγονο όλων των πρωτευόντων θηλαστικών (και του ανθρώπου). Παρά το τεράστιο σκάνδαλο που προκάλεσε η έκδοση αυτού του βιβλίου, οι απόψεις που περιέχει θα επηρεάσουν αποφασιστικά τις μετέπειτα παλαιοανθρωπολογικές έρευνες.

1935-1947

Η «Νέα Σύνθεση», δηλαδή η νεοδαρβινική θεωρία της εξέλιξης, καταφέρνει να ενοποιήσει σε ένα ισχυρό εξηγητικό σχήμα τις βασικές ιδέες του Δαρβίνου με τα δεδομένα της γενετικής των πληθυσμών. Αυτή η νέα στατιστική και γενετική προσέγγιση των εξελικτικών ιδεών θα οδηγήσει σε εκρηκτικές ανακαλύψεις (στη φωτ. ο Ε. Mayr).

1953

Ο James Watson και ο Francis Crick ανακαλύπτουν τη δομή και τον τρόπο αναδιπλασιασμού του DNA. Σε αυτό βρίσκονται κωδικοποιημένες οι γενετικές πληροφορίες των γονιδίων και συνεπώς από αυτό εξαρτάται κάθε σημαντική γενετική αλλαγή. Η εξελικτική σκέψη τείνει να περιοριστεί στη μελέτη των γονιδίων. Ομως, όλο και περισσότεροι βιολόγοι σήμερα επιμένουν ότι η εξέλιξη δεν εξαντλείται στη μελέτη των γονιδίων.

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ /2 - 14/02/2009

Ο Δαρβίνος και η θεωρία της εξέλιξης

Διακόσια χρόνια από τη γέννησή του (στις 12 Φεβρουαρίου 1809), ο Κάρολος Δαρβίνος συγκεντρώνει τα πυρά των διάφορων ιερατείων. Η θεωρία της εξέλιξης αντιμετωπίζεται ακόμη με εχθρότητα. Η ανατροπή της θεολογικής παραδοχής ότι τα έμβια είδη είναι σταθερά και τα ίδια μ' αυτά που έπλασε ο Θεός κατά τη Δημιουργία του Σύμπαντος κατατάσσει τον δαρβινισμό ως μια σκανδαλώδη θεωρία που «ειρωνεύεται» τον ίδιο το σκοπό της Δημιουργίας.

*Ο καθηγητής Ευτύχης Μπιτσάκης "Ορθολογική ανθρωπολογία" σημειώνει ότι «η ενότητα του ανθρώπου με το ζωικό βασίλειο, όπως υποστηρίχθηκε από το φιλοσοφικό ρεύμα που αρχίζει από τον Αναξίμανδρο και φτάνει στον Μαρξ, αποτελεί σήμερα κεκτημένο της επιστήμης». Παρατηρεί, δε, πως σήμερα μπορούμε να υποστηρίξουμε «ότι δεν υπάρχει τομή, οντολογικό άλμα, ανάμεσα στον άνθρωπο και τα υπόλοιπα ζωικά είδη».

*Ο καθηγητής Βιοχημείας Χρήστος Γεωργίου "Η πολιτικοποίηση της βιολογίας" αναλύει στο άρθρο του τις ιδέες του Δαρβίνου και τις μετέπειτα διαστρεβλώσεις που χρησιμοποιήθηκαν για την πολιτικοποίηση της Βιολογίας ώστε να φθάνει να αντιμάχεται την πολιτική χειραφέτηση του ανθρώπου. Ειδικότερα αναφέρεται στο ρεύμα του κοινωνικού δαρβινισμού που θεωρεί ότι οι άνθρωποι γεννιούνται άνισοι και με διαφορετικές γενετικές ικανότητες -ανώτερες και κατώτερες- και ότι η «ζωή είναι ένας αμείλικτος αγώνας για επιβίωση».

*Ο επίσης καθηγητής Βιοχημείας Θανάσης Παπαβασιλείου "Επιστήμη ή ποιητική της φύσης;" παρατηρεί ότι η σημερινή επικρατούσα εξελικτική θεωρία είναι μια σύνθεση των ιδεών του Δαρβίνου και της μοντέρνας Γενετικής-Μοριακής Βιολογίας.

• ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΣΙΑΦΑΚΑΣ, ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 15/02/2009,
  

Π. Κρούγκμαν: «Εδώ και τώρα εθνικοποίηση»

Ποιος φταίει για την παγκόσμια οικονομική κρίση; Τι βάθος θα έχει; Πού κάνουν λάθος οι mainstream οικονομολόγοι; Ποιες είναι οι συνταγές εξόδου από το σημερινό χάος;

Ο οικονομολόγος Π. Κρούγκμαν.

*Τα ερωτήματα κοινά στις συζητήσεις σε όλο τον κόσμο κι ένα από τα καταλληλότερα πρόσωπα να δώσουν απαντήσεις είναι αναμφισβήτητα ο Π. Κρούγκμαν. Κι αυτό επιχειρεί μέσα από το εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο του που θα κυκλοφορήσει περίπου σε δέκα μέρες από τις εκδόσεις «Καστανιώτης», με τίτλο «Η κρίση του 2008 και η Επιστροφή των Οικονομικών της Υφεσης».

Ο Π. Κρούγκμαν ο οποίος όπως τονίζει ο Ν. Κοτζιάς στον πρόλογο του βιβλίου τασσόταν σε περιόδους οικονομικής ευφορίας «υπέρ της αποφασιστικής ενίσχυσης της πολιτικής έναντι του αυθορμητισμού της αγοράς», ξεκινάει την ανάλυσή του από τη διάψευση όλων εκείνων, όπως ο νομπελίστας Ρ. Λούκας, που πίστευαν ότι «το κεντρικό πρόβλημα της αποτροπής μιας βαθιάς και παρατεταμένης ύφεσης έχει πρακτικά λυθεί. Ο οικονομικός κύκλος, η ακανόνιστη εναλλαγή υφέσεων και οικονομικών επεκτάσεων είχε δαμαστεί σε τέτοιο σημείο ώστε τα οφέλη της όποιας τιθάσευσής θα ήταν ασήμαντα».

*Και θέτει το ερώτημα: «Τι ακριβώς είναι ο οικονομικός κύκλος; Γιατί οι οικονομίες της αγοράς περνούν υφέσεις;»

Για όσους θεωρούν ότι η εξήγηση είναι εύκολη σημειώνει: «Δεν μπορούμε να πούμε ότι η απάντηση είναι προφανής -ότι οι υφέσεις επέρχονται εξαιτίας του Χ, όπου Χ είναι μια προκατάληψη δικής μας επιλογής. Η αλήθεια είναι πως εάν υποθέσουμε και αποδεχθούμε γενικά την ιδέα ότι οι αγορές τα καταφέρνουν συνήθως να εξισορροπούν προσφορά και ζήτηση- η, ύφεση είναι, πράγματι, κάτι πολύ παράξενο. Διότι κατά τη διάρκεια μιας οικονομικής κάμψης, φαίνεται να υπάρχει απεριόριστη προσφορά και καθόλου ζήτηση. Υπάρχουν πρόθυμοι εργάτες, αλλά όχι αρκετές θέσεις εργασίας, πολύ καλά εργοστάσια, αλλά όχι αρκετές παραγγελίες, ανοιχτά μαγαζιά, αλλά όχι αρκετοί πελάτες. Αλλά πώς είναι δυνατόν να υπάρχει τόσο μικρή ζήτηση για όλα τα αγαθά; Δεν πρέπει να ξοδεύουν οι άνθρωποι τα χρήματά τους σε κάτι;»

*Ο Κρούγκμαν εξηγεί ότι «μια ύφεση είναι συνήθως ένα πρόβλημα το οποίο προκαλείται όταν όλοι οι άνθρωποι προσπαθούν να συσσωρεύσουν μετρητά (ή προσπαθούν να αποταμιεύσουν περισσότερα από όσα επενδύουν) και μπορεί συνήθως να ξεπεραστεί με την έκδοση περισσότερου χρήματος. Οι υφέσεις μπορούν να αντιμετωπιστούν, απλώς, με το τύπωμα χρήματος και να ξεπεραστούν με μία εκπληκτική ευκολία».

*Αν, όμως, αυτή είναι μια εύκολη υπόθεση, γιατί περνάμε οικονομικές κάμψεις; Γιατί οι κεντρικές τράπεζες δεν τυπώνουν τόσο χρήμα όσο είναι αναγκαίο για να συντηρείται η ζήτηση και να διατηρούν πλήρη απασχόληση; Στο βιβλίο δίνεται η εξής ερμηνεία:

«Πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι πολιτικοί, απλούστατα, δεν είχαν ιδέα τι πρέπει να κάνουν. Στην εποχή μας όλοι οι οικονομολόγοι, αρχίζοντας από τον Μίλτον Φρίντμαν και πηγαίνοντας προς τα αριστερά, συμφωνούν πως η Μεγάλη Υφεση επήλθε λόγω της κατάρρευσης της ενεργού ζήτησης και ότι η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα έπρεπε να είχε αντιμετωπίσει την οικονομική κάμψη με μεγάλες ενέσεις χρήματος.

»Ομως, εκείνη την εποχή, αυτή η άποψη δεν ήταν κυρίαρχη. Στην πραγματικότητα πολλοί εξέχοντες οικονομολόγοι είχαν υποκύψει σε μια μορφή ηθικολογικής μοιρολατρίας, υπό το πρίσμα της οποίας έβλεπαν την ύφεση ως αναπόφευκτη συνέπεια των προηγούμενων υπερβολών της οικονομίας. Και, συνεπώς, ως διαδικασία εξυγίανσής της».

*Ο συγγραφέας, αναφέρει γι' αυτές τις συγκρούσεις αντιλήψεων: «Οι περισσότεροι οικονομολόγοι, θεωρούν πως η Μεγάλη Υφεση της δεκαετίας του 1930 ήταν μια ανώφελη και μη αναγκαία τραγωδία.

»Εάν ο τότε αμερικανός πρόεδρος, Χέρμπερτ Χούβερ, δεν είχε προσπαθήσει να ισοσκελίσει τον προϋπολογισμό ενόψει της επερχόμενης κάμψης, εάν η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα δεν είχε υπερασπιστεί τον κανόνα του χρυσού εις βάρος της εγχώριας οικονομίας, εάν οι αρμόδιοι είχαν σπεύσει να παράσχουν ρευστό στις απειλούμενες τράπεζες και έτσι να καλμάρουν τον τραπεζικό πανικό που αναπτύχθηκε το 1930-31, τότε το χρηματιστηριακό κραχ του 1929 θα είχε οδηγήσει σε μια σύντομη ύφεση που γρήγορα θα είχε ξεχαστεί.

»Και, εφόσον οι οικονομολόγοι όσο και οι πολιτικοί είχαν διδαχθεί από εκείνη την εμπειρία, κανένας σύγχρονός μας υπουργός Οικονομικών δεν θα επαναλάμβανε την περιβόητη ρήση του τότε υπουργού Οικονομικών (μέχρι το 1932), Αντριου Μέλον, "να εκκαθαρίσουμε την πλεονάζουσα εργασία, να εκκαθαρίσουμε τις μετοχές, να εκκαθαρίσουμε τους αγρότες, να εκκαθαρίσουμε την αγορά ακινήτων... να αφαιρέσουμε τη σαπίλα από το σύστημα"».

*Ο Π. Κρούγκμαν, «ταξιδεύοντας» από τη Μεγάλη Υφεση, στη μεταπολεμική περίοδο, στις υφέσεις του '70 και του '80 και τις κρίσεις στην Ασία και στη Λατινική Αμερική, φθάνει στις «φούσκες του Γκρίνσπαν»: «Η ιστορία της ανόδου και της πτώσης του Αλαν Γκρίνσπαν είναι κάτι περισσότερο από ένα αφήγημα προσωπικής ηθικής. Είναι η ιστορία του πώς έπεισαν τον εαυτό τους οι διαμορφωτές της οικονομικής πολιτικής ότι έλεγχαν τα πάντα. Για να διδαχθούν, απλώς, ότι στην πραγματικότητα δεν έλεγχαν τίποτα -κάτι που προξένησε στους ίδιους φρίκη και στη χώρα οδύνη».

*Στη συνέχεια αναφέρεται στις φούσκες των μετοχών και της αγοράς ακινήτων και στη δημιουργία ενός «σκιώδους τραπεζικού συστήματος» (επενδυτικές τράπεζες κ.λπ.), που πήρε τεράστιες διαστάσεις και είχε ως αποτέλεσμα την αλλαγή εκ θεμελίων του χρηματοπιστωτικού συστήματος στη διάρκεια της οικονομικής ανόδου. Οπως ανέφερε ο Τίμοθι Γκάιτνερ, πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Τράπεζας της Νέας Υόρκης, στις αρχές του 2007 τα συνολικά περιουσιακά στοιχεία των πέντε κορυφαίων εταιρειών συμμετοχών στις ΗΠΑ ήταν περισσότερα από 6 δισ. δολάρια. Και τα περιουσιακά στοιχεία όλου του τραπεζικού συστήματος υπολογίζονταν σε περίπου 10 τρισ. δολάρια».

*Ο συγγραφέας πιστεύει ότι ο πυρήνας του σημερινού προβλήματος βρίσκεται στο γεγονός ότι, «καθώς το σκιώδες τραπεζικό σύστημα εξαπλωνόταν και ανταγωνιζόταν ή ακόμη υποσκέλιζε το συμβατικό τραπεζικό σύστημα ως προς τη βαρύτητα στην οικονομία, πολιτικοί και κυβερνητικοί αξιωματούχοι έπρεπε να έχουν αντιληφθεί ότι ξαναδημιουργούσαμε τη χρηματοπιστωτική τρωτότητα που οδήγησε στη Μεγάλη Υφεση και έπρεπε να είχαν αντιδράσει με την επέκταση της ρύθμισης και του χρηματοπιστωτικού δικτύου ασφαλείας, προκειμένου να καλύψουν και αυτά τα ιδρύματα.

»Ανθρωποι με επιρροή έπρεπε να είχαν υποστηρίξει έναν απλό κανόνα: όποιος οργανισμός κάνει το ίδιο έργο με μια τράπεζα, όποιος πρέπει να διασωθεί σε περιόδους κρίσεων όπως οι τράπεζες, έπρεπε να υπόκειται στις ίδιες ρυθμίσεις με τις τράπεζες».

*«Μπαίνω στον πειρασμό να πω ότι η κρίση δεν μοιάζει με τίποτε απ' όσα είδαμε στο παρελθόν. Αλλά, θα ήταν πιο ακριβές να πω ότι μοιάζει με όλα όσα έχουμε δει στο παρελθόν, μόνο που συμβαίνουν όλα ταυτόχρονα», λέει ο Κρούγκμαν. Και προβλέπει:

«Η ανώμαλη προσγείωση των αναδυόμενων οικονομιών μπορεί να γίνει το δεύτερο επίκεντρο της παγκόσμιας κρίσης που βρίσκεται σε εξέλιξη (το πρώτο ήταν οι χρηματοπιστωτικές αγορές των ΗΠΑ)».

*Τι προβλέπει ότι θα γίνει;

«Η παγκόσμια οικονομία δεν βρίσκεται σε βαθιά ύφεση. Πιθανώς δεν θα πέσει σε βαθιά και παρατεταμένη ύφεση, παρά το μέγεθος της τρέχουσας κρίσης (δεν είμαι απολύτως σίγουρος γι' αυτό, αν και το επιθυμώ). Ωστόσο, αν και η ίδια η βαθιά ύφεση δεν έχει επιστρέψει, τα οικονομικά της ύφεσης επανεμφανίζονται. Η παλιά καλή μακροοικονομική της ζήτησης έχει πολλά να προσφέρει στην παρούσα δύσκολη κατάσταση».

Το ερώτημα που τίθεται είναι: πώς μπορεί να δημιουργηθεί επαρκής ζήτηση για να αξιοποιηθεί η παραγωγική ικανότητα της οικονομίας;

*Η απάντηση που δίνει είναι:

«Εκείνο που χρειάζεται ο κόσμος αυτή τη στιγμή είναι μια επιχείρηση διάσωσης. Το παγκόσμιο πιστωτικό σύστημα βρίσκεται σε κατάσταση παράλυσης και μια παγκόσμια οικονομική κάμψη βρίσκεται σε εξέλιξη. Η μεταρρύθμιση των αρνητικών δομών που οδήγησαν στην κρίση είναι ουσιώδης, αλλά μπορεί να περιμένει λίγο. Πρώτα πρέπει να ασχοληθούμε με τον ολοφάνερο και υπαρκτό κίνδυνο. Για να γίνει αυτό, οι πολιτικοί σε όλο τον κόσμο πρέπει να κάνουν δύο πράγματα: α) να πάρουν μέτρα ώστε να επαναληφθεί η ροή της πίστωσης και β) να στηρίξουν αμέσως τις δαπάνες».

*«Η πασιφανής λύση είναι να τοποθετήσουμε περισσότερο κεφάλαιο», συνεχίζει, και θεωρεί ότι, για να γίνει αυτό και να φθάσει το κεφάλαιο στο σύστημα κι όχι να μείνει στις τράπεζες, πρέπει οπωσδήποτε:

*«Να υπάρξει μεγαλύτερη επιμονή στον κυβερνητικό έλεγχο. Στην πραγματικότητα πρέπει να γίνει μια σχεδόν πλήρης προσωρινή εθνικοποίηση σημαντικού τμήματος του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Για να το ξεκαθαρίσουμε: αυτός δεν είναι ένας μακροπρόθεσμος στόχος. Ο χρηματοπιστωτικός τομέας θα ιδιωτικοποιηθεί και πάλι μόλις κάτι τέτοιο θα είναι ασφαλές.

»Προς το παρόν, όμως, το σημαντικότερο είναι να χαλαρώσουμε με κάθε διαθέσιμο μέσον την πίστωση, χωρίς να δεσμευόμαστε από ιδεολογίες. Τίποτε δεν θα μπορούσε να είναι χειρότερο από την αποτυχία να πράξουμε το αναγκαίο, φοβούμενοι μήπως η σωτηρία... είναι σοσιαλιστική».

*Ο Κρούγκμαν προειδοποιεί ότι «η εξάπλωση της χρηματοπιστωτικής κρίσης στις αναδυόμενες αγορές καθιστά την οργάνωση μιας διεθνούς διάσωσης μέρος της υπέρβασης της κρίσης». Ομως, ακόμη και αν η διάσωση του χρηματοπιστωτικού συστήματος αρχίζει να δίνει ανάσα στις πιστωτικές αγορές, δεν αρκεί. Τι επιπλέον πρέπει να γίνει;

«Η απάντηση είναι ασφαλώς το παλιό, καλό, κεϊνσιανό δημοσιονομικό ερέθισμα».

*Για τις ΗΠΑ εκτιμά ότι το «πακέτο» του 1% του ΑΕΠ δεν αρκεί. Το επόμενο πρέπει να είναι 4% και να εστιάζει στην επέκταση των δημόσιων δαπανών για δρόμους, γέφυρες και άλλες υποδομές, αντί των φοροαπαλλαγών, μέρος των οποίων αποταμιεύονται και δεν δαπανώνται.

*«Αν ό,τι έχει γίνει μέχρι τώρα δεν είναι αρκετό, να κάνουμε περισσότερα και να κάνουμε κάτι διαφορετικό, μέχρι να αρχίσει η ροή της πίστωσης. Από τη στιγμή που η προσπάθεια ανάκαμψης έχει πάρει τον δρόμο της, θα υπάρχει χρόνος να στραφούμε σε μέτρα προφύλαξης: να μεταρρυθμίσουμε το σύστημα έτσι ώστε να μη συμβεί ξανά κρίση».

**Και ο νομπελίστας καταλήγει με μια φράση του Κέινς:

«Αργά ή γρήγορα, οι ιδέες, κι όχι τα κατεστημένα συμφέροντα, είναι τα επικίνδυνα πράγματα, καλώς ή κακώς».

• Επιμέλεια ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣΙΟΔΡΑΣ, ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 15/02/2009

Φρένο στην παγκοσμιοποίηση;

ΝΑΥΤΙΚΟΣ ΑΤΛΑΣ ΤΟΥ 1540

Στο βιβλίο της «Territorio, autorita e diritti» (ιταλική έκδοση: Mondadori, 2008) η Σάσκια Σάσεν θέτει δύο φιλόδοξους στόχους: από τη μια μεριά να εξηγήσει τη διαμόρφωση του σύγχρονου κράτους και από την άλλη να ορίσει τις δυνάμεις που δρουν σε εκείνη τη διαδικασία στην οποία το κράτος-έθνος γίνεται ένας από τους μεγαλύτερους πρωταγωνιστές της παγκοσμιοποίησης. Επισημαίνει έτσι ένα εντυπωσιακό παράδοξο: το κράτος-έθνος παραμένει πρωταγωνιστής την ίδια τη στιγμή που απαρνείται ορισμένες όψεις της εθνικής κυριαρχίας. Σύμφωνα με την ολλανδικής καταγωγής μελετήτρια, πρέπει να απορριφθούν οι θέσεις που αναγγέλλουν την προσεχή και οριστική εξαφάνιση του εθνικού κράτους. Ταυτόχρονα όμως η Σάσεν ασκεί κριτική και στις θέσεις που θεωρούν το κράτος-έθνος έσχατο οχυρό για την απόκρουση της επίθεσης του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού. Η Σάσκια Σάσεν έδωσε την ακόλουθη συνέντευξη στην ιταλική εφημερίδα «Il Manifesto».

- Είναι πολλοί οι μελετητές που υποστηρίζουον ότι η σημερινή οικονομική κρίση οδηγεί σε ένα απότομο φρενάρισμα της παγκοσμιοποίησης και ότι ο Μπαράκ Ομπάμα θα υποχρεωθεί να υιοθετήσει μια πολιτική περισσότερο προσηλωμένη στην εθνική διάσταση από όσο ήταν η πολιτική του Τζορτζ Μπους, ο οποίος ενδιαφερόταν για την επιβολή της αμερικανικής ιμπεριαλιστικής κυριαρχίας στον κόσμο. Εσείς τι πιστεύετε;

«Δεν πιστεύω ότι η τωρινή κρίση συμπίπτει με το τέλος της παγκοσμιοποίησης. Νομίζω ότι ισχύει το αντίθετο. Αν δούμε τα μέτρα που πήραν για να αντιδράσουν στην οικονομική κρίση, βλέπουμε ότι υπάρχει ένας ενεργητικός συντονισμός των διάφορων εθνικών κυβερνήσεων για να την αντιμετωπίσουν. Ο διακηρυγμένος στόχος είναι, πράγματι, να διασωθεί η παγκοσμιοποίηση και όχι η επιστροφή στο παρελθόν. Τα τελευταία είκοσι-τριάντα χρόνια συντελέστηκε ένας βαθύς μετασχηματισμός της οικονομικής δραστηριότητας, των σχέσεων μεταξύ των κρατών, της πολιτικής δράσης, των κοινωνικών κινημάτων.

»Ορισμένοι λένε ότι η αλληλεξάρτηση ανάμεσα στις διάφορες εθνικές πραγματικότητες είναι το στοιχείο που χαρακτηρίζει την παγκοσμιοποίηση. Αυτό είναι βέβαιο, αλλά η παγκοσμιοποίηση είναι και άλλα πράγματα ακόμα. Οι επιχειρήσεις, για παράδειγμα, σχεδιάζουν την εργασιακή διαδικασία σε παγκόσμιο επίπεδο, τα κεφάλαια αγνοούν τα εθνικά σύνορα, οι μεταναστεύσεις παρασύρουν εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους, τροποποιώντας το πανόραμα των κοινωνιών από τις οποίες φεύγουν οι μετανάστες και των κοινωνιών που τους υποδέχονται. Υπάρχουν εξάλλου υπερεθνικοί θεσμοί, όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, η Παγκόσμια Τράπεζα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, οι οποίοι καθορίζουν κανόνες τους οποίους κάθε εθνικό κράτος οφείλει να υιοθετεί. Αυτές είναι αμετάκλητες αλλαγές, οι οποίες όμως δεν πρέπει να τροφοδοτούν μια γραμμική ανάγνωση της παγκοσμιοποίησης.

»Η παγκοσμιοποίηση είναι πράγματι μια διαδικασία που σημαδεύεται από συνέχειες αλλά και από ισχυρές ασυνέχειες. Γι' αυτούς τους λόγους δεν πιστεύω ότι ο Μπαράκ Ομπάμα θα δώσει προτεραιότητα μόνο στα εσωτερικά θέματα, επειδή οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι αναπόσπαστο μέρος της παγκοσμιοποίσης. Ο Ομπάμα είναι ένας ευφυής πολιτικός ηγέτης και γνωρίζει πολύ καλά ότι αν εφαρμόσει μιαν "εθνικιστική" πολιτική θα αποτύχει. Υπάρχει βέβαια η βαριά κληρονομιά που του αφήνει ο Μπους. Στη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας ο Ομπάμα είπε ότι θέλει να προωθήσει μια μεγάλη αλλαγή, ότι το κράτος πρέπει να παρεμβαίνει για να αμβλύνει τις κοινωνικές ανισότητες που παροξύνει η ελεύθερη αγορά. Αλλά ο Ομπάμα δεν είναι ένας ριζοσπάστης, ούτε ένας ρουζβελτιανός. Πιστεύει στην ελεύθερη αγορά, αλλά θεωρεί ότι αν η αγορά αφεθεί στον εαυτό της οδηγείται στην αποτυχία. Στη χώρα σας θα χαρακτηριζόταν "κεντρώος". Αυτό που είναι σημαντικό ωστόσο δεν είναι τόσο τα προγράμματά του όσο η μεγάλη κοινωνική κινητοποίηση για την εκλογή του. Οι αφανείς, οι χωρίς εξουσία, οι μειονότητες, οι μετανάστες πήραν τον λόγο και εμφανίστηκαν στην πολιτική σκηνή. Είναι δύσκολο να γυρίσουν στα σπίτια τους χωρίς να προσπαθήσουν να επηρεάσουν τις πολιτικές επιλογές που θα κάνει».

- Το τελευταίο βιβλίο σας είναι ένα βιβλίο για το πώς αλλάζει η έννοια της κυριαρχίας.

«Στο τωρινό στάδιο των ερευνών μου περιορίζομαι να πω ότι η κυριαρχία προέβλεπε ένα μονοπώλιο της πολιτικής απόφασης, αλλά αυτή η απόφαση έπρεπε να έχει τη συναίνεση και τη νομιμοποίηση των υπηκόων του κυρίαρχου. Στην τωρινή φάση όλα είναι πολύ πιο πολύπλοκα, επειδή οι αποφάσεις που παίρνουν ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, η Παγκόσμια Τράπεζα, το G8 και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο δεν έχουν ούτε τη συναίνεση ούτε τη νομιμοποίηση των λαών που υφίστανται αυτές τις αποφάσεις.

»Το πρόβλημα που έθεσα είναι ποιο ρόλο μπορούν να παίξουν τα εθνικά κράτη σε αυτή τη διαδικασία, φτάνοντας στο συμπέρασμα ότι παρακολουθούμε μια διαδικασία αποεθνικοποίησης που έχει ως πρωταγωνιστές της τα εθνικά κράτη. Η παγκοσμιοποίηση δεν σημαίνει ωστόσο τέλος του κράτους-έθνους, αλλά μάλλον μια τροποποίηση της ισορροπίας μεταξύ εκτελεστικής, νομοθετικής και δικαστικής εξουσίας. Η εκτελεστική εξουσία, για παράδειγμα, αποκτά έναν αποφασιστικό ρόλο στο να μεταφράζει τοπικά τις αποφάσεις που παίρνονται παγκόσμια. Ταυτόχρονα, η νομοθετική εξουσία οφείλει να εναρμονίζει την εθνική νομοθεσία με τους διεθνείς κανόνες.

»Επομένως δεν έχουμε καμιάν εξαφάνιση του κράτους-έθνους αλλά μιαν αλλαγή στη λειτουργία του. Είναι ένα παράδοξο το κράτος-έθνος να εργάζεται για να παραχωρεί μέρος της κυριαρχίας του σε υπερεθνικούς θεσμούς, αλλά είναι μια κατάσταση που επιτρέπει στα κοινωνικά κινήματα να ενισχύουν τη δράση τους. Ας πάρουμε το παράδειγμα του Πόρτο Αλέγκρε. Ευνόησε παγκόσμιες δράσεις, στο εσωτερικό των οποίων τόσο οι υπερεθνικές οργανώσεις όσο και τα εθνικά κράτη υποχρεώθηκαν να διαπραγματευθούν με τα παγκόσμια κοινωνικά κινήματα (...)».

• ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΟ ΙΔΕΩΝ από τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία / 7 - 15/02/2009

Είκοσι χρόνια από τη «φάτουα» του Χομεϊνί κατά του Σάλμαν Ρούσντι

«Να ενθαρρύνουμε τους ανθρώπους να γίνονται προσβλητικοί...»

Σαν σήμερα, πριν από είκοσι χρόνια, ο Αγιατολάχ Χομεϊνί εξέδωσε φάτουα εναντίον του Σάλμαν Ρούσντι. Ο πνευματικός ηγέτης του Ιράν καλούσε τους πιστούς να δολοφονήσουν το συγγραφέα των «Σατανικών Στίχων». Ο συγγραφέας Κέναν Μάλικ, από τους μαχητικότερους υπέρμαχους της ελευθερίας του λόγου, πιστεύει ότι σήμερα έχουμε εσωτερικεύσει τη φάτουα, με αποτέλεσμα να οδηγούμαστε σε άνευ προηγουμένου φαινόμενα αυτολογοκρισίας.

Κέναν Μάλικ

«Οι επικριτές του Ρούσντι έχασαν τη μάχη, γιατί οι "Σατανικοί Στίχοι" συνέχισαν να εκδίδονται, αλλά κέρδισαν τον πόλεμο γιατί το επιχείρημά τους -ότι υπάρχουν πράγματα που δεν πρέπει να λέγονται γιατί μπορεί να θεωρηθούν προσβλητικά- είναι σήμερα η κυρίαρχη άποψη», λέει ο Μάλικ, του οποίου το βιβλίο «From Fatwa to Jihad: The Rushdie Affair and its Legacy» («Από τη φάτουα στην τζιχάντ: Η υπόθεση Ρούσντι και η κληρονομιά της»), κυκλοφορεί αυτές τις μέρες στη Βρετανία. Ο 47χρονος συγγραφέας, γνωστός ακτιβιστής για τα πολιτικά δικαιώματα, είναι δημιουργός βραβευμένων ντοκιμαντέρ με θέμα το ρατσισμό στη Μ. Βρετανία, αρθρογραφεί συχνά στο βρετανικό Τύπο και διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Σάρεϊ.

Απαριθμώντας περιπτώσεις περιστολής της ελευθερίας του λόγου που εκτιμά ότι θα ήταν αδιανόητες πριν από τις 14 Φεβρουαρίου του '89, ο Μάλικ αναφέρεται στην απόφαση πολλών ευρωπαϊκών και αμερικανικών μέσων να μην αναπαράγουν τα δανέζικα καρτούν το 2005, την απόπειρα ματαίωσης της παράστασης του «Ιδομενέα» από την Οπερα του Βερολίνου το 2006, την περσινή απόφαση του Royal Court Theatre του Λονδίνου να μην ανεβάσει μια ελεύθερη προσαρμογή της αριστοφανικής «Λυσιστράτης» που τοποθετείται στον μουσουλμανικό παράδεισο και πρόσφατα την ανακοίνωση του εκδοτικού οίκου «Random House» ότι ακυρώνει την προγραμματισμένη έκδοση μιας μυθιστορηματικής βιογραφίας της πρώτης γυναίκας του Μωάμεθ, επειδή μια Αμερικανίδα ακαδημαϊκός θεώρησε ότι το βιβλίο γελοιοποιεί την ιστορία της μουσουλμανικής θρησκείας.

• Ολα αυτά συνδέονται με τη φάτουα κατά του Ρούσντι;

«Βέβαια, γιατί τότε η ιδέα περί προσβολής έγινε μεγάλο ζήτημα. Ηταν μετά την υπόθεση Ρούσντι που όλο και περισσότεροι άνθρωποι άρχισαν να ανησυχούν μήπως προσβάλουν τους άλλους. Οχι απαραίτητα επειδή φοβούνται κάποια βίαιη αντίδραση, αλλά από ειλικρινή ανησυχία μήπως είναι ανήθικο να προσβάλεις ιδέες και ευαισθησίες των άλλων. Η κληρονομιά της φάτουα αφορά τους φανατικούς όλων των θρησκειών και όλων των μειονοτικών ομάδων. Η επίδραση της υπόθεσης Ρούσντι εκτείνεται πέρα από το πεδίο της θρησκείας, επηρέασε τον πολιτισμό μας γενικότερα».

• Λέτε ότι η φάτουα άλλαξε τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την ελευθερία του λόγου;

«Η υπόθεση Ρούσντι ήταν ιστορικός σταθμός. Τότε ήρθαν για πρώτη φορά στην επιφάνεια ζητήματα που είναι κεντρικά σήμερα στο δημόσιο διάλογο -η πολυπολιτισμικότητα, το ριζοσπαστικό Ισλάμ, η ελευθερία του λόγου. Επίσης άλλαξε τον τρόπο και τους όρους με τους οποίους πολλοί φιλελεύθεροι άνθρωποι αντιλαμβάνονται και συζητούν αυτά τα ζητήματα. Πριν από είκοσι χρόνια, η ιδέα της προσβολής των πεποιθήσεων των άλλων, η σκέψη πως μια παράσταση μπορεί να κατεβεί ή ένα βιβλίο να μην εκδοθεί γιατί μπορεί να προσβάλει κάποιους ανθρώπους διαφορετικής κουλτούρας, δεν περνούσε από το μυαλό κανενός. Σήμερα θεωρείται ευρέως αποδεκτό και αυτονόητο πως δεν πρέπει να προσβάλουμε πρόσωπα που προέρχονται από διαφορετικές κουλτούρες, με αποτέλεσμα και βιβλία να μην εκδίδονται και παραστάσεις να ματαιώνονται. Αυτό που συνέβη είναι πως στο διάστημα των τελευταίων είκοσι ετών η φάτουα εσωτερικεύτηκε, οδηγώντας σε άνευ προηγουμένου φαινόμενα αυτολογοκρισίας».

• Γιατί όμως ήταν τόσο μεγάλη η επιρροή της φάτουα εκείνη τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή; Ποιο ήταν το πολιτικό και πολιτισμικό κλίμα που επέτρεψε στη φάτουα να αποβεί τόσο καθοριστική;

«Είναι περίπλοκη κατάσταση. Με μια έννοια, η υπόθεση Ρούσντι και η κληρονομιά της είναι προϊόν της αποσύνθεσης της Αριστεράς. Το λέω αυτό -όσον αφορά τη Βρετανία βέβαια- γιατί η εικόνα που έχει επικρατήσει είναι πως τα μέλη της εκστρατείας κατά του Ρούσντι ήταν μεσήλικες, συντηρητικοί, θρησκευόμενοι και χαμηλού μορφωτικού επιπέδου άνδρες, ενώ στην πραγματικότητα πολλοί ήταν νέοι, ενσωματωμένοι και προερχόμενοι από την Αριστερά. Ηταν άνθρωποι που είχαν απογοητευθεί από την πολιτική και ειδικά από τη ριζοσπαστική αριστερά. Τώρα, σε ποιο πλαίσιο συνέβη αυτό; Το πολυπολιτισμικό μοντέλο -που άρχισε να εφαρμόζεται στη Βρετανία στα τέλη των '80s- είχε δημιουργήσει τον χώρο για την ανάδυση του ριζοσπαστικού ισλαμισμού. Τέτοιος χώρος δεν υπήρχε έως τότε. Είναι μύθος πως οι πολυπολιτισμικές πολιτικές ήταν απαίτηση των μειονοτικών ομάδων.

Οι άνθρωποι της γενιάς μου -μετανάστες δεύτερης γενιάς- δεν ενδιαφερόμασταν για πολιτισμικές διαφορές, αλλά για την πολιτική ισότητα. Τα θέματα που μας απασχολούσαν στις αρχές των '80s ήταν ο έλεγχος της μετανάστευσης, οι ρατσιστικές επιθέσεις, ο εκφοβισμός και οι παρενοχλήσεις από την αστυνομία - καθαρά πολιτικά ζητήματα. Και αναγνωρίζαμε ότι για να κατακτήσουμε πολιτική ισότητα έπρεπε να ενώσουμε τις δυνάμεις με άλλες ομάδες.

Οι ιδέες μας ήταν ριζωμένες στα ιδεώδη του Διαφωτισμού για την ισότητα και τον ορθό λόγο. Και οι εξεγέρσεις των μεταναστών εκείνη την περίοδο εκκινούσαν από τον κοσμικό ριζοσπαστισμό, δεν είχαν σχέση με τη θρησκεία. Στο εσωτερικό των ασιατικών κοινοτήτων τη δεκαετία του '80 υπήρχαν ισχυρά κοσμικά κινήματα, με γνωστότερο το Asian Youth Movement, που δεν αγωνιζόταν μόνο ενάντια στον ρατσισμό, αλλά και στην παραδοσιακή θρησκευτική ηγεσία μέσα στις διαφορετικές ασιατικές κοινότητες. Οταν η κυβέρνηση εισήγαγε το πολυπολιτισμικό μοντέλο, στράφηκε προς τα πιο συντηρητικά στοιχεία των μουσουλμανικών κοινοτήτων, θεωρώντας πως θα συγκρατούσαν και θα σταθεροποιούσαν την κατάσταση».

• Δηλαδή, το πολυπολιτισμικό μοντέλο της Βρετανίας ουσιαστικά υπονόμευσε τις κινήσεις των κοσμικών μουσουλμάνων, πριμοδοτώντας τον θρησκευτικό συνητηρητισμό;

«Απολύτως. Με αποτέλεσμα να δημιουργήσει μια πιο κατακερματισμένη, φυλετική κοινωνία και να αποδυναμώσει το κοσμικό κίνημα. Τις δεκαετίες του 1970 και του 1980, κανείς δεν αυτοπροσδιοριζόταν ως μουσουλμάνος. Δεν υπήρχε η έννοια της μουσουλμανικής ταυτότητας, όπως δεν υπήρχε και ενιαία μουσουλμανική κοινότητα. Οι μετανάστες πρώτης γενιάς μπορεί να αισθάνονταν Ινδοί, Πακιστανοί ή Μπανγκλαντέζοι. Οι δεύτερης γενιάς μετανάστες αυτοπροσδιοριζόμασταν ως μαύροι. Γιατί ο χαρακτηρισμός "μαύρος" δεν αφορούσε φυλετικά χαρακτηριστικά, αλλά ήταν ένας πολιτικός όρος ομπρέλα κάτω από τον οποίο χωρούσαν όσοι δεν ήταν λευκοί.

Το πολυπολιτισμικό μοντέλο είπε ότι υπάρχει ένας συγκεκριμένος, μοναδικός τρόπος να είσαι μουσουλμάνος -κι αυτός ο τρόπος έχει σχέση με τη θρησκεία. Το κράτος, προάγοντας σε κύριους συνομιλητές του τους θρησκευτικούς ηγέτες, ενίσχυσε το κύρος τους. Και βέβαια τους έδωσαν δύναμη γιατί προσέφεραν οικονομική ενίσχυση και μοίραζαν τους πόρους χρησιμοποιώντας ως διαύλους τα μουσουλμανικά τεμένη. Οι πολιτικές τακτικές των τοπικών αρχών προσέδωσαν αξιοπιστία στους κληρικούς, οπότε όλο και περισσότεροι άνθρωποι άρχισαν να βλέπουν τους εαυτούς τους με όρους θρησκευτικής ταυτότητας -κι αυτό σε μια κλίμακα που δεν είχε προηγούμενο».

• Πώς εξηγείτε τη στάση αρκετών προοδευτικών ανθρώπων -όπως οι συγγραφείς Τζον Μπέργκερ και Ζερμέν Γκριρ- που αρνήθηκαν να σταθούν στο πλευρό του Ρούσντι, με το σκεπτικό ότι πράγματι είχε προσβάλει εκατομμύρια ανθρώπους;

«Αυτό που αρκετοί προοδευτικοί άνθρωποι φαντάζονται, είναι ότι η μουσουλμανική κοινότητα είναι μια μοναδική ενιαία κοινότητα με μια μοναδική, συγκεκριμένη φωνή. Και ότι αυτή η φωνή είναι η φωνή της θρησκείας. Θεωρούν, λοιπόν, ότι θίγεται σύσσωμη η κοινότητα των μουσουλμάνων. Παραβλέποντας ότι είναι όπως όλες οι άλλες κοινότητες -περιλαμβάνει τεράστια ποικιλία μικρότερων κοινοτήτων, ανθρώπων, αντιλήψεων και τρόπων ζωής. Επιλέγοντας να αγνοήσουν αυτό το κρίσιμο στοιχείο, είναι αυτοί που στην πραγματικότητα πατρονάρουν τους μουσουλμάνους. Εξάλλου, οργανώσεις όπως οι Southall Black Sisters -η πιο γνωστή αντιρατσιστική γυναικεία οργάνωση εδώ και τρεις δεκαετίες- στάθηκαν αμέσως στο πλευρό του Ρούσντι. Πού θέλω να καταλήξω; Στο ότι τα προοδευτικά, κοσμικά στοιχεία της μουσουλμανικής κοινότητας από την πρώτη στιγμή υποστήριξαν τον Ρούσντι. Δικαιώνοντας τους επικριτές του, η Γκριρ, ο Μπέργκερ και άλλοι που συμφώνησαν μαζί τους, στην ουσία υποστήριζαν τα πιο αντιδραστικά και οπισθοδρομικά στοιχεία εναντίον των πιο προοδευτικών».

• Σήμερα θεωρείται σχεδόν αυτονόητο πως οφείλουμε να αποφεύγουμε να προσβάλουμε τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και γενικότερα τις ευαισθησίες ο ένας του άλλου. Εσείς διαφωνείτε. Γιατί;

«Σε μια πλουραλιστική κοινωνία είναι αναπόφευκτο και απαραίτητο να προσβάλλεις κάποιους. Παρεμπιπτόντως, ας σημειώσουμε πως υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στην προτροπή σε άσκηση βίας και στη φραστική προσβολή. Αν αρχίσουμε να απαγορεύουμε τις φραστικές προσβολές, στο τέλος δεν θα μπορούμε να πούμε τίποτα ελεύθερα. Για παράδειγμα, πριν από δύο χρόνια, ο Ικμπάλ Σακράνι, που ηγείτο του Μουσουλμανικού Συμβουλίου της Βρετανίας, είπε ότι η ομοφυλοφιλία βλάπτει την κοινωνία. Η Αστυνομία έκανε τη γελοία κίνηση να διατάξει έρευνα, βάσει του νόμου εναντίον της υποκίνησης μίσους. Τελικά δεν απαγγέλθηκαν κατηγορίες, αλλά σε απάντηση της αστυνομικής έρευνας είκοσι μουσουλμάνοι κληρικοί έβγαλαν ανακοίνωση λέγοντας ότι θα έπρεπε όλοι να είναι ελεύθεροι να λένε τις απόψεις τους χωρίς τον φόβο της δίωξης. Οι ίδιοι είχαν πάρει μέρος στην εκστρατεία ενάντια στον Ρούσντι υποστηρίζοντας τη φάτουα. Και οι ίδιοι είχαν ταχθεί υπέρ της απαγόρευσης των δανέζικων καρτούν.

Στο μεταξύ, κάποιοι ακτιβιστές για τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων, ενώ θέλουν να κρίνουν ελεύθερα τους μουσουλμάνους, τάσσονται υπέρ της δίωξής τους όταν εκφράζουν ομοφοβικές θέσεις. Και πολλοί από τους ανθρώπους που υποστήριξαν την ελεύθερη κυκλοφορία των δανέζικων καρτούν, δεν δείχνουν την ίδια ανοχή στα καρτούν που χλευάζουν το Ολοκαύτωμα. Ολη αυτή η κατάσταση δημιουργεί μια ατμόσφαιρα όπου, για παράδειγμα, θεωρείται φυσικό να ξεσηκώνονται ομάδες Μπανγκλαντέζων ενάντια σε ένα μυθιστόρημα -μιλάω για το "Brick Lane" της Μόνικα Αλι- οπότε καταλήγεις να έχεις ένα παζάρι αγανάκτησης και ευθιξίας, όπου όλοι σκανδαλίζονται και αισθάνονται προσβεβλημένοι από τα λόγια όλων των άλλων. Και στο τέλος, κανείς δεν κερδίζει τίποτε.

Νομίζω ότι θα έπρεπε να ενθαρρύνουμε τους ανθρώπους να γίνονται προσβλητικοί. Γιατί οποιοδήποτε είδος κοινωνικής προόδου, οποιαδήποτε αλλαγή, προϋποθέτει ότι κάποιες ομάδες θα αισθανθούν προσβεβλημένες. Οι άνθρωποι που παραδοσιακά βρίσκονταν σε θέσεις εξουσίας, πάντα χρησιμοποιούσαν το επιχείρημα περί προσβολής προκειμένου να περιφρουρήσουν τα προνόμιά τους». *

---

«Η φάτουα ήταν αποτέλεσμα του ανταγωνισμού Σαουδικής Αραβίας - Ιράν για την ηγεμονία του παγκόσμιου Ισλάμ»

«Ο θόρυβος γύρω από το βιβλίο ξέσπασε αρχικά στην Ινδία, όπου το Νοέμβριο του 1988, δύο μήνες μετά την έκδοση των "Σατανικών Στίχων", ήταν προγραμματισμένες γενικές εκλογές. Οι σκληροπυρηνικές ισλαμικές ομάδες, κυρίως η Τζαμάατ-ι-Ισλάμι, χρησιμοποίησε τους "Σατανικούς Στίχους" για να κερδίσει επιρροή. Ο τότε πρωθυπουργός Ρατζίβ Γκάντι δεν θα ήθελε να ρισκάρει να δυσαρεστήσει μια μεγάλη μερίδα ψηφοφόρων, οπότε διέταξε την απόσυρση του βιβλίου -το αποτέλεσμα ήταν η συζήτηση να περάσει στη Βρετανία, όπου οι διάφορες κοινότητες μουσουλμάνων έχουν μεγάλες κόντρες μεταξύ τους. Τότε ανακατεύτηκε και η Σαουδική Αραβία, που από τη δεκαετία του 1970 χρηματοδοτούσε φονταμενταλιστικές ομάδες σε όλο τον κόσμο. Το φθινόπωρο του 1988, λοιπόν, ξεκίνησε στη Βρετανία η εκστρατεία εναντίον του Ρούσντι, με χρηματοδότηση από τη Σαουδική Αραβία και επικεφαλής Σαουδάραβα διπλωμάτη.

Στο μεταξύ, μετά την ισλαμική επανάσταση του 1979, η Τεχεράνη είχε εξελιχθεί στο κέντρο του ριζοσπαστικού Ισλάμ. Οπότε οι "Σατανικοί Στίχοι" έγιναν όπλο στον ανταγωνισμό μεταξύ των δύο χωρών για την ηγεσία του παγκόσμιου Ισλάμ. Η φάτουα ήταν η κίνηση που έκανε το Ιράν για να κερδίσει πλεονέκτημα. Είχε κι άλλους λόγους: έβγαινε ταπεινωμένο από τον πόλεμο με το Ιράκ, ενώ οι μεταρρυθμιστές στο εσωτερικό της χώρας είχαν αρχίσει να αυξάνουν την επιρροή τους».

---

«Απαγορεύοντας τα ρατσιστικά σχόλια, δεν γλιτώνουμε από το ρατσισμό»

«Ναι, ακόμη και οι ολοφάνερα ρατσιστικές, μισαλλόδοξες απόψεις πρέπει να ακούγονται ελεύθερα. Γιατί αν η ελευθερία του λόγου αφορά μόνο τους ανθρώπους με τους οποίους συμφωνούμε, τότε αυτοακυρώνεται. Αν μπεις στη διαδικασία να μιλάς για επιλεκτική ελευθερία του λόγου, ποιο είναι το όριο; Ποιος το αποφασίζει κάθε φορά; Η ιδέα περί υπεύθυνης άσκησης του δικαιώματος της ελευθερίας του λόγου ήταν πάντα πολύ προσφιλής στην εξουσία. Ή έχεις ελευθερία του λόγου ή δεν έχεις - ημίμετρα δεν χωράνε. Εξάλλου, όταν υποστηρίζει κανείς την ελευθερία του λόγου, δεν σημαίνει καθόλου πως υποστηρίζει και τις απόψεις που εκφράζονται. Οταν όλα ακούγονται ανοιχτά, παίρνουν και τις απαντήσεις που τους αξίζουν. Γιατί, αν απαγορεύσουμε τα ρατσιστικά σχόλια, θα γλιτώσουμε από το ρατσισμό; Γιατί να φοβόμαστε τις ρατσιστικές απόψεις;

Προσωπικά μπορώ ανά πάσα στιγμή να δεχτώ την πρόκληση να αναμετρηθώ, δημόσια, με οποιονδήποτε θέλει να υποστηρίξει ρατσιστικές, εθνικιστικές ή μισαλλόδοξες θεωρίες. Πάρτε παράδειγμα τον Βίλντερς, ο οποίος θα διωχθεί τελικά από την ολλανδική δικαιοσύνη για προσβολή της μουσουλμανικής πίστης και υποκίνηση θρησκευτικού μίσους (σ.σ. Ο αρχηγός του ολλανδικού ακροδεξιού Κόμματος της Ελευθερίας, που έγινε γνωστός πέρσι με το φιλμ του «Φίτνα», έχει χαρακτηρίσει το Κοράνι «φασιστικό βιβλίο», συγκρίνοντάς το με το «Ο Αγώνας μου» του Χίτλερ). Ο άνθρωπος είναι εντελώς αντιδραστικός, οι αντιλήψεις του και οι θέσεις του είναι αποκρουστικές -αλλά αυτό είναι άσχετο. Ναι, η άποψή του για το Ισλάμ είναι απολύτως χονδροειδής. Ομως η προσπάθεια να τον κάνουν να σιωπήσει είναι επίσης αντιδραστική».

• ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟΥ, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ / 2 - 14/02/2009