Διάλογοι: Για την πτώση της αριστεράς
Του ΤΖΟΡΤΖΙΟ ΡΟΥΦΟΛΟ
Οσο περισσότερο το σκέφτομαι, τόσο περισσότερο πείθομαι ότι η ήδη φανερή κρίση της ευρωπαϊκής αριστεράς οφείλεται όχι τόσο στα (φανερά, ωστόσο) σοβαρά πολιτικά της λάθη, όσο σε πολιτισμικούς και ηθικούς παράγοντες.
*Ο Κορνήλιος Καστοριάδης θύμιζε ότι οι σύγχρονοι πολιτικοί φιλόσοφοι «αγνοούν τη βαθύτερη αλληλέγγυα σχέση ανάμεσα σε ένα κοινωνικό καθεστώς και στον ανθρωπολογικό τύπο που είναι αναγκαίος για να το κάνει να λειτουργήσει». Είναι γεγονός ότι στον καιρό μας, ας πούμε από το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, έχει αλλάξει βαθιά όχι μόνον το κοινωνικό καθεστώς (η δομή της οικονομίας και των κοινωνικών τάξεων), αλλά και ο αντιπροσωπευτικός της κοινωνίας «ανθρωπολογικός τύπος».
*Την πρώτη μεταβολή τα κόμματα της αριστεράς (μιλώ για τα μεγάλα «μεταρρυθμιστικά» κόμματα), έστω και με κόπο, την αντιλήφθηκαν και προσπάθησαν να προσαρμοστούν κυρίως με τρόπο παθητικό, υποτασσόμενα δηλαδή στην πρωτοβουλία ενός νικηφόρου καπιταλισμού. Δεν αντιλήφθηκαν, όμως, τη δεύτερη, τη βαθιά πολιτισμική μεταβολή που τη συνοδεύει και που καθορίζει τις αλλαγές των πολιτικών διαθέσεων και της εκλογικής συμπεριφοράς. Μιλώ για αλλαγές που αποκαλύπτονται περισσότερο με απολιτικές και φαινομενικά ασήμαντες εκδηλώσεις, οι οποίες όμως είναι ενδεικτικές του τρόπου του σκέπτεσθαι και αισθάνεσθαι, των υπαρξιακών αξιών, των κινήτρων της συμπεριφοράς (εκδηλώσεις που όλες τους είναι ενδείξεις ανθρωπολογικών μεταβολών).
*Στον τελευταίο μισό αιώνα, βέβαια, η βαθύτερη ανθρώπινη φύση, εκείνη που σηματοδοτεί τα δομικά συστατικά χαρακτηριστικά του ανθρώπινου γένους, έχει αλλάξει πολύ λίγο. Αυτή αλλάζει βέβαια, αλλά αργά, σε διάστημα χιλιετιών ή και εκατομμυρίων ετών. Τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά που αφορούν τις εξωτερικές συμπεριφορές αλλάζουν, αντίθετα, ριζικά και μερικές φορές γρήγορα. Ποιος θα μπορούσε να πει ότι ο άνθρωπος του Μεσαίωνα ή ο άνθρωπος της Αναγέννησης συγγενεύουν με τον δικό μας τρόπο θεώρησης της ζωής;
*Μια ριζική ανθρωπολογική μεταβολή έχει μεσολαβήσει μεταξύ της δυτικής κοινωνίας του 19ου και του πρώτου μισού του 20ού αιώνα και της τωρινής κοινωνίας: Η πρώτη συνένωνε έναν ισχυρό προοδευτικό και επιστημονικό υλισμό με μιαν εξίσου αποφασιστική επίδειξη υπερβατικών ηθικών αξιών (Θεός, πατρίδα, οικογένεια). Μια ένωση που αποτελούσε ταυτόχρονα τη δύναμή της και την αντίφασή της. Η δεύτερη, η τωρινή δυτική κοινωνία, εγκατέλειψε την πίστη στο ιδεώδες της προόδου και αναδιπλώθηκε από τον προοδευτικό υλισμό στον σκεπτικιστικό ψυχολογισμό.
Και ταυτόχρονα απαρνήθηκε τις υπερβατικές αξίες -στις οποίες αποδίδει έναν όλο και περισσότερο τυπικό σεβασμό- με μιαν έκρηξη ηδονισμού και εγωισμού. Πράγμα που την καθιστά πιο συνεκτική, αλλά στο βάθος και πιο ευάλωτη.
*Η ελκτική δύναμη της αριστεράς βασιζόταν στην αποφασιστική της καταγγελία των αντιφάσεων της αστικής κοινωνίας, της υποκρισίας της και της αδικίας της, της αδυναμίας της να συμφιλιώσει τις υπερβατικές αξίες που επιδεικνύει με την πρακτική της καταπίεσης και της εκμετάλλευσης. Η σημερινή αριστερά βρίσκεται απέναντι σε ηγετικές τάξεις οι οποίες, χάρη στη θαυμαστή τεχνολογική πρόοδο, δεν έχουν πλέον συστηματική ανάγκη εκμετάλλευσης της εργασίας (παρ' όλο που αυτή η εκμετάλλευση κάθε άλλο παρά έχει χαθεί) επειδή είναι σε θέση να παράγουν πελώριες μάζες καταναλωτικών αγαθών. Μειώνεται, επομένως, τουλάχιστον εν μέρει, η αποστολή καταγγελίας της εκμετάλλευσης της εργασίας.
Γιγαντώνεται, αντίθετα, η εκμετάλλευση της φύσης που συντελείται με αντάλλαγμα όλο και πιο ασήμαντα οφέλη και με το τίμημα της καταστροφής μη ανανεώσιμων πόρων του πλανήτη.
*Από την άλλη μεριά, οι νέες ηγετικές τάξεις αρνούνται να παρουσιάζονται ως φορείς υπερβατικών αξιών και ταυτίζονται με τον υλιστικό ηδονισμό. Στο οικονομικό πεδίο, η ασκητική αρετή της αποταμίευσης αντικαταστάθηκε από τη διαφημιστική υποκίνηση της καταναλωτικής φρενίτιδας.
Και ο θαυμασμός για τους μεγάλους δημιουργικούς επιχειρηματίες αντικαταστάθηκε από το θαυμασμό για τους μεγάλους μάγους της κερδοσκοπίας.
*Μπροστά σε αυτή την αληθινή μεταστροφή του καπιταλιστικού ευαγγελίου, η αριστερά από τη μια μεριά οχυρώνεται πολεμώντας έναν καπιταλισμό που δεν υπάρχει πλέον. Από την άλλη, αδυνατεί να αντιληφθεί τις νέες αντιφάσεις του νέου καπιταλισμού, οι οποίες είναι κυρίως οικολογικές και ηθικές. Οικολογικές: το ότι δεν είναι βιώσιμη μια οικονομία που βασίζεται στην κατανάλωση του φυσικού κεφαλαίου, μια καταστροφή που αποκαλείται ανάπτυξη. Ηθικές: ο προσανατολισμός της δημιουργικής δύναμης της τεχνικής προς τους επιπόλαιους σκοπούς της κατανάλωσης και όχι προς την υλοποίηση μιας πιο δίκαιης κοινωνίας, προς την ικανοποίηση περισσότερο επιτακτικών συλλογικών αναγκών και την επίτευξη αληθινά υπερβατικών πολιτισμικών σκοπών.
*Η αριστερά, από τη μια μεριά εκείνη η «ριζοσπαστική» απαγγέλλει ένα παλιό κείμενο που έχει γίνει αναξιόπιστο. Από την άλλη, εκείνη η «μεταρρυθμιστική» επιδιώκει να γίνει πολιτικά σεβαστή, βασιζόμενη στη μίμηση ενός ανεύθυνου τρόπου παραγωγής και ενός ανήθικου τρόπου κατανάλωσης.
*Σε αυτές τις συνθήκες πώς να μπορέσει να αντιταχθεί αποτελεσματικά στις ηδονιστικές εκκλήσεις της δεξιάς και να κερδίσει συναινέσεις, χωρίς να είναι σε θέση να εκφράσει μιαν οικονομική και ηθικά εναλλακτική λύση στην οικολογική και ηθική κρίση;
*Την πρώτη μεταβολή τα κόμματα της αριστεράς (μιλώ για τα μεγάλα «μεταρρυθμιστικά» κόμματα), έστω και με κόπο, την αντιλήφθηκαν και προσπάθησαν να προσαρμοστούν κυρίως με τρόπο παθητικό, υποτασσόμενα δηλαδή στην πρωτοβουλία ενός νικηφόρου καπιταλισμού. Δεν αντιλήφθηκαν, όμως, τη δεύτερη, τη βαθιά πολιτισμική μεταβολή που τη συνοδεύει και που καθορίζει τις αλλαγές των πολιτικών διαθέσεων και της εκλογικής συμπεριφοράς. Μιλώ για αλλαγές που αποκαλύπτονται περισσότερο με απολιτικές και φαινομενικά ασήμαντες εκδηλώσεις, οι οποίες όμως είναι ενδεικτικές του τρόπου του σκέπτεσθαι και αισθάνεσθαι, των υπαρξιακών αξιών, των κινήτρων της συμπεριφοράς (εκδηλώσεις που όλες τους είναι ενδείξεις ανθρωπολογικών μεταβολών).
*Στον τελευταίο μισό αιώνα, βέβαια, η βαθύτερη ανθρώπινη φύση, εκείνη που σηματοδοτεί τα δομικά συστατικά χαρακτηριστικά του ανθρώπινου γένους, έχει αλλάξει πολύ λίγο. Αυτή αλλάζει βέβαια, αλλά αργά, σε διάστημα χιλιετιών ή και εκατομμυρίων ετών. Τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά που αφορούν τις εξωτερικές συμπεριφορές αλλάζουν, αντίθετα, ριζικά και μερικές φορές γρήγορα. Ποιος θα μπορούσε να πει ότι ο άνθρωπος του Μεσαίωνα ή ο άνθρωπος της Αναγέννησης συγγενεύουν με τον δικό μας τρόπο θεώρησης της ζωής;
*Μια ριζική ανθρωπολογική μεταβολή έχει μεσολαβήσει μεταξύ της δυτικής κοινωνίας του 19ου και του πρώτου μισού του 20ού αιώνα και της τωρινής κοινωνίας: Η πρώτη συνένωνε έναν ισχυρό προοδευτικό και επιστημονικό υλισμό με μιαν εξίσου αποφασιστική επίδειξη υπερβατικών ηθικών αξιών (Θεός, πατρίδα, οικογένεια). Μια ένωση που αποτελούσε ταυτόχρονα τη δύναμή της και την αντίφασή της. Η δεύτερη, η τωρινή δυτική κοινωνία, εγκατέλειψε την πίστη στο ιδεώδες της προόδου και αναδιπλώθηκε από τον προοδευτικό υλισμό στον σκεπτικιστικό ψυχολογισμό.
Και ταυτόχρονα απαρνήθηκε τις υπερβατικές αξίες -στις οποίες αποδίδει έναν όλο και περισσότερο τυπικό σεβασμό- με μιαν έκρηξη ηδονισμού και εγωισμού. Πράγμα που την καθιστά πιο συνεκτική, αλλά στο βάθος και πιο ευάλωτη.
*Η ελκτική δύναμη της αριστεράς βασιζόταν στην αποφασιστική της καταγγελία των αντιφάσεων της αστικής κοινωνίας, της υποκρισίας της και της αδικίας της, της αδυναμίας της να συμφιλιώσει τις υπερβατικές αξίες που επιδεικνύει με την πρακτική της καταπίεσης και της εκμετάλλευσης. Η σημερινή αριστερά βρίσκεται απέναντι σε ηγετικές τάξεις οι οποίες, χάρη στη θαυμαστή τεχνολογική πρόοδο, δεν έχουν πλέον συστηματική ανάγκη εκμετάλλευσης της εργασίας (παρ' όλο που αυτή η εκμετάλλευση κάθε άλλο παρά έχει χαθεί) επειδή είναι σε θέση να παράγουν πελώριες μάζες καταναλωτικών αγαθών. Μειώνεται, επομένως, τουλάχιστον εν μέρει, η αποστολή καταγγελίας της εκμετάλλευσης της εργασίας.
Γιγαντώνεται, αντίθετα, η εκμετάλλευση της φύσης που συντελείται με αντάλλαγμα όλο και πιο ασήμαντα οφέλη και με το τίμημα της καταστροφής μη ανανεώσιμων πόρων του πλανήτη.
*Από την άλλη μεριά, οι νέες ηγετικές τάξεις αρνούνται να παρουσιάζονται ως φορείς υπερβατικών αξιών και ταυτίζονται με τον υλιστικό ηδονισμό. Στο οικονομικό πεδίο, η ασκητική αρετή της αποταμίευσης αντικαταστάθηκε από τη διαφημιστική υποκίνηση της καταναλωτικής φρενίτιδας.
Και ο θαυμασμός για τους μεγάλους δημιουργικούς επιχειρηματίες αντικαταστάθηκε από το θαυμασμό για τους μεγάλους μάγους της κερδοσκοπίας.
*Μπροστά σε αυτή την αληθινή μεταστροφή του καπιταλιστικού ευαγγελίου, η αριστερά από τη μια μεριά οχυρώνεται πολεμώντας έναν καπιταλισμό που δεν υπάρχει πλέον. Από την άλλη, αδυνατεί να αντιληφθεί τις νέες αντιφάσεις του νέου καπιταλισμού, οι οποίες είναι κυρίως οικολογικές και ηθικές. Οικολογικές: το ότι δεν είναι βιώσιμη μια οικονομία που βασίζεται στην κατανάλωση του φυσικού κεφαλαίου, μια καταστροφή που αποκαλείται ανάπτυξη. Ηθικές: ο προσανατολισμός της δημιουργικής δύναμης της τεχνικής προς τους επιπόλαιους σκοπούς της κατανάλωσης και όχι προς την υλοποίηση μιας πιο δίκαιης κοινωνίας, προς την ικανοποίηση περισσότερο επιτακτικών συλλογικών αναγκών και την επίτευξη αληθινά υπερβατικών πολιτισμικών σκοπών.
*Η αριστερά, από τη μια μεριά εκείνη η «ριζοσπαστική» απαγγέλλει ένα παλιό κείμενο που έχει γίνει αναξιόπιστο. Από την άλλη, εκείνη η «μεταρρυθμιστική» επιδιώκει να γίνει πολιτικά σεβαστή, βασιζόμενη στη μίμηση ενός ανεύθυνου τρόπου παραγωγής και ενός ανήθικου τρόπου κατανάλωσης.
*Σε αυτές τις συνθήκες πώς να μπορέσει να αντιταχθεί αποτελεσματικά στις ηδονιστικές εκκλήσεις της δεξιάς και να κερδίσει συναινέσεις, χωρίς να είναι σε θέση να εκφράσει μιαν οικονομική και ηθικά εναλλακτική λύση στην οικολογική και ηθική κρίση;
ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ- 14/09/2008
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου