Διάλογοι: Για την πτώση της αριστεράς
Του ΜΑΡΚ ΛΑΖΑΡ
Ορισμένες επέτειοι είναι θλιβερές. Το 1968 ο άνεμος της αμφισβήτησης έπνεε στην Ευρώπη, τουλάχιστον στη Δυτική. Ο καπιταλισμός θεωρούνταν ετοιμοθάνατος, οι ιεραρχίες καταλύονταν, η αυθεντία διαπομπευόταν, οι εξουσίες απορρίπτονταν. Η απελευθέρωση, η χειραφέτηση, η επανάσταση ήταν έννοιες που σε μεγάλο βαθμό είχαν μπει στην καθημερινή ζωή. Η αριστερά είχε τον άνεμο στα πανιά της, εδραίωνε την πολιτιστική της ηγεμονία, εμφανιζόταν νικηφόρα.
*Η αντίθεση σε σχέση με την κατάσταση το 2008 δεν θα μπορούσε να είναι μεγαλύτερη και πιο ανησυχητική.
Μέσα σε ένα μόνο χρόνο, σε δέκα εκλογικές αναμετρήσεις που έγιναν στην Ευρώπη, μόνον μία, εκείνη στην Ισπανία, έδωσε την κυβέρνηση στους σοσιαλιστές. Σε όλες τις άλλες η αριστερά δεν κατόρθωσε να αποσπάσει την εξουσία από τη δεξιά (Γαλλία, Εσθονία, Φιλανδία, Πολωνία, Βέλγιο, Δανία, Ελλάδα, Ιρλανδία), ενώ στην Ιταλία έχασε την εξουσία από την αντιπολίτευση που καθοδηγούνταν από τον Μπερλουσκόνι.
*Φυσικά, αυτά τα δεδομένα πρέπει να αναλύονται με προσοχή: Κάθε εθνική ψηφοφορία έχει τη δική της ιδιαιτερότητα, που καθορίζεται από την ιστορία της χώρας, από τα ισχύοντα εκλογικά συστήματα και από το παιχνίδι των κομμάτων.
Αυτό, ωστόσο, δεν αναιρεί το ότι διαγράφεται μια γενική τάση που θα ήταν παράλογο να την παραγνωρίσουμε: η δεξιά κυριαρχεί στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Η αριστερά βρίσκεται σε δύσκολη θέση, όποια και αν είναι η στρατηγική της -ενότητα της αριστεράς, συμμαχία με το κέντρο ή με τους Πράσινους, ή ακόμη και μοναχική πορεία- και όποια και αν είναι η προεπιλεγμένη τοποθέτησή της (κλασικό αριστερό πρόγραμμα ή επαναπροσδιορισμός της γραμμής με βάση το μοντέλο Τόνι Μπλερ).
*Πώς να ερμηνεύσουμε αυτή την κατάσταση; Μία από τις προτεινόμενες από την αριστερά εξηγήσεις είναι ότι οι Ευρωπαίοι δεν αντιστέκονται στις σειρήνες του «λαϊκισμού», της ξενοφοβίας ή και του ρατσισμού. Με δύο λόγια, προσανατολίζονται αναπόφευκτα προς τη δεξιά.
Το συμπέρασμα είναι εσφαλμένο και εμπεριέχει κινδύνους στο βαθμό που μπορεί να οδηγήσει την αριστερά να αναδιπλωθεί σε μια από τις πιο προσφιλείς της θέσεις.
Επιδεικνύοντας υπερήφανα τις βεβαιότητές της, πεισμένη ότι κατέχει την αλήθεια, η αριστερά απελπίζεται με εκείνο τον περίφημο λαό, τον οποίο επικαλείται συνεχώς αλλά τον επαινεί μόνον όταν αυτός ψηφίζει την αριστερά. Οπως είπε με ένα ειρωνικό του ευφυολόγημα ο Μπέρτολντ Μπρεχτ στους ηγέτες της Ανατολικής Γερμανίας, μετά τις εξεγέρσεις στο Βερολίνο το 1953, δεν απομένει παρά μόνο μία λύση: να «αλλάξουμε» το λαό.
Μέσα σε ένα μόνο χρόνο, σε δέκα εκλογικές αναμετρήσεις που έγιναν στην Ευρώπη, μόνον μία, εκείνη στην Ισπανία, έδωσε την κυβέρνηση στους σοσιαλιστές. Σε όλες τις άλλες η αριστερά δεν κατόρθωσε να αποσπάσει την εξουσία από τη δεξιά (Γαλλία, Εσθονία, Φιλανδία, Πολωνία, Βέλγιο, Δανία, Ελλάδα, Ιρλανδία), ενώ στην Ιταλία έχασε την εξουσία από την αντιπολίτευση που καθοδηγούνταν από τον Μπερλουσκόνι.
*Φυσικά, αυτά τα δεδομένα πρέπει να αναλύονται με προσοχή: Κάθε εθνική ψηφοφορία έχει τη δική της ιδιαιτερότητα, που καθορίζεται από την ιστορία της χώρας, από τα ισχύοντα εκλογικά συστήματα και από το παιχνίδι των κομμάτων.
Αυτό, ωστόσο, δεν αναιρεί το ότι διαγράφεται μια γενική τάση που θα ήταν παράλογο να την παραγνωρίσουμε: η δεξιά κυριαρχεί στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Η αριστερά βρίσκεται σε δύσκολη θέση, όποια και αν είναι η στρατηγική της -ενότητα της αριστεράς, συμμαχία με το κέντρο ή με τους Πράσινους, ή ακόμη και μοναχική πορεία- και όποια και αν είναι η προεπιλεγμένη τοποθέτησή της (κλασικό αριστερό πρόγραμμα ή επαναπροσδιορισμός της γραμμής με βάση το μοντέλο Τόνι Μπλερ).
*Πώς να ερμηνεύσουμε αυτή την κατάσταση; Μία από τις προτεινόμενες από την αριστερά εξηγήσεις είναι ότι οι Ευρωπαίοι δεν αντιστέκονται στις σειρήνες του «λαϊκισμού», της ξενοφοβίας ή και του ρατσισμού. Με δύο λόγια, προσανατολίζονται αναπόφευκτα προς τη δεξιά.
Το συμπέρασμα είναι εσφαλμένο και εμπεριέχει κινδύνους στο βαθμό που μπορεί να οδηγήσει την αριστερά να αναδιπλωθεί σε μια από τις πιο προσφιλείς της θέσεις.
Επιδεικνύοντας υπερήφανα τις βεβαιότητές της, πεισμένη ότι κατέχει την αλήθεια, η αριστερά απελπίζεται με εκείνο τον περίφημο λαό, τον οποίο επικαλείται συνεχώς αλλά τον επαινεί μόνον όταν αυτός ψηφίζει την αριστερά. Οπως είπε με ένα ειρωνικό του ευφυολόγημα ο Μπέρτολντ Μπρεχτ στους ηγέτες της Ανατολικής Γερμανίας, μετά τις εξεγέρσεις στο Βερολίνο το 1953, δεν απομένει παρά μόνο μία λύση: να «αλλάξουμε» το λαό.
*Η πραγματικότητα, ωστόσο, είναι διαφορετική. Η δεξιά σήμερα νικάει, επειδή έχει πραγματοποιήσει ένα έργο ανανέωσης αρκετά συντονισμένης, είτε μέσω των κομμάτων και των ευρωβουλευτών στους κόλπους του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος είτε χάρη σε ιδρύματα και δεξαμενές σκέψης (think tanks).
Είναι προικισμένη με αληθινούς ηγέτες, που συχνά είναι εξαιρετικοί στην επικοινωνία. Καλύπτει ένα ευρύ φάσμα που εκτείνεται από τις παρυφές της άκρας δεξιάς ώς το κέντρο και αν χρειαστεί οικειοποιείται και χαρακτηριστικά θέματα της αριστεράς.
Προτείνει στους διάφορους πληθυσμούς στους οποίους απευθύνεται ένα σύνολο αντιφατικών αξιών, οι οποίες όμως παρουσιάζονται με συνεκτικό τρόπο: ατομικισμό και κοινωνική συμπόνια, φιλελευθερισμό και προστασία, νεωτερικότητα και παράδοση, ασφάλεια και πάλη κατά της μετανάστευσης, Ευρώπη και εθνική ή περιφερειακή ταυτότητα.
*Η δεξιά της μεταϊδεολογικής εποχής είναι πραγματιστική, έτοιμη να επιβάλει την πολιτιστική της ηγεμονία, κινούμενη στο ίδιο μήκος κύματος με τις ευρωπαϊκές κοινωνίες, οι οποίες ταλαντεύονται μεταξύ της αποδοχής της παγκοσμιοποίησης και μιας επιφυλακτικής αναδίπλωσης στο εθνικό ή στο τοπικό.
*Η επικυριαρχία της δεξιάς δεν έχει τίποτα το αναπόφευκτο. Η Ευρώπη γνωρίζει εκλογικούς κύκλους: Στη δεκαετία του 1990 η αριστερά ήταν στην κυβέρνηση σε έντεκα από τις δεκαπέντε χώρες της Ε.Ε.
Η αριστερά θα διέπραττε, ωστόσο, σοβαρό λάθος αν σκεφτόταν να περιμένει παθητικά μιαν αντιστροφή της τάσης, για παράδειγμα με μιαν υποθετική επιστροφή της οικονομικής ευημερίας, που θα την ευνοούσε γιατί θα της επέτρεπε να υποστηρίξει πολιτικές ευρείας κοινωνικής αναδιανομής. Και θα έσφαλε αν θεωρούσε δεδομένο το ότι θα επωφεληθεί αυτόματα από την απογοήτευση των εκλογέων, που αναπόφευκτα θα προκαλέσουν οι αποφάσεις των κυβερνήσεων της δεξιάς.
*Εδώ και πάνω από είκοσι χρόνια η αριστερά δεν παρέμεινε ακίνητη. Αντίθετα, μάλιστα, απάντησε στις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης και στις μεταβολές της κοινωνίας.
Παρ' όλο που έμεινε πιστή στα ιδεώδη της της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης, ανανέωσε τις προτάσεις της, αποδέχθηκε την προσαρμογή του κράτους πρόνοιας στις νέες συνθήκες, υποστήριξε ελευθεριακές διεκδικήσεις, προσπάθησε να απευθυνθεί στους προσωρινά απασχολούμενους και στους αποκλεισμένους και έκανε δικά της τα θέματα του νόμου, της τάξης και της ασφάλειας. Παρ' όλα αυτά, η αριστερά υποφέρει από πολλές ελλείψεις.
Ομως, οι συνεχείς διαιρέσεις ανάμεσα στη ριζοσπαστική της πτέρυγα και τα μεταρρυθμιστικά της ρεύματα την αποδυναμώνουν. Η έλλειψη αξιοπιστίας στα ζητήματα της ασφάλειας είναι έκδηλη. Οι ηγέτες της συχνά στερούνται αναστήματος. Η κοινωνιολογική της βάση έχει περιοριστεί σε άτομα γύρω στα πενήντα, που ζουν στις μεγάλες πόλεις, έχουν υψηλό μορφωτικό επίπεδο και εργάζονται στον δημόσιο τομέα.
*Η αριστερά έχασε έδαφος στα πιο λαϊκά στρώματα, στους εργαζόμενους του ιδιωτικού τομέα, δεν κατάφερε να προσελκύσει τους προσωρινά απασχολούμενους και δεν δημιούργησε ερείσματα στους ελεύθερους επαγγελματίες.
Αυτό το διαζύγιο από ένα -αξιοσημείωτο- τμήμα της κοινωνίας επιβεβαιώνει τις δυσκολίες της να κατανοήσει, χωρίς τις ιδεολογικές της παρωπίδες, τους πιο πρόσφατους κοινωνικούς μετασχηματισμούς, οι οποίοι αναντίρρητα δεν την ευνοούν. Τέλος, από την αριστερά λείπει ένα σώμα αξιών ικανό να κινητοποιεί την κοινή γνώμη, κάτι που θα τη διαφοροποιούσε καθαρά από τις αξίες που προτείνονται από τη δεξιά.
*Η αριστερά πρέπει να ενεργοποιηθεί για να ξεπεράσει αυτά τα εμπόδια, με σκοπό να παρουσιάσει μια πειστική πολιτική πρόταση, που είναι μοναδική προϋπόθεση για να ξαναρχίσει να νικάει στην Ευρώπη.
Είναι προικισμένη με αληθινούς ηγέτες, που συχνά είναι εξαιρετικοί στην επικοινωνία. Καλύπτει ένα ευρύ φάσμα που εκτείνεται από τις παρυφές της άκρας δεξιάς ώς το κέντρο και αν χρειαστεί οικειοποιείται και χαρακτηριστικά θέματα της αριστεράς.
Προτείνει στους διάφορους πληθυσμούς στους οποίους απευθύνεται ένα σύνολο αντιφατικών αξιών, οι οποίες όμως παρουσιάζονται με συνεκτικό τρόπο: ατομικισμό και κοινωνική συμπόνια, φιλελευθερισμό και προστασία, νεωτερικότητα και παράδοση, ασφάλεια και πάλη κατά της μετανάστευσης, Ευρώπη και εθνική ή περιφερειακή ταυτότητα.
*Η δεξιά της μεταϊδεολογικής εποχής είναι πραγματιστική, έτοιμη να επιβάλει την πολιτιστική της ηγεμονία, κινούμενη στο ίδιο μήκος κύματος με τις ευρωπαϊκές κοινωνίες, οι οποίες ταλαντεύονται μεταξύ της αποδοχής της παγκοσμιοποίησης και μιας επιφυλακτικής αναδίπλωσης στο εθνικό ή στο τοπικό.
*Η επικυριαρχία της δεξιάς δεν έχει τίποτα το αναπόφευκτο. Η Ευρώπη γνωρίζει εκλογικούς κύκλους: Στη δεκαετία του 1990 η αριστερά ήταν στην κυβέρνηση σε έντεκα από τις δεκαπέντε χώρες της Ε.Ε.
Η αριστερά θα διέπραττε, ωστόσο, σοβαρό λάθος αν σκεφτόταν να περιμένει παθητικά μιαν αντιστροφή της τάσης, για παράδειγμα με μιαν υποθετική επιστροφή της οικονομικής ευημερίας, που θα την ευνοούσε γιατί θα της επέτρεπε να υποστηρίξει πολιτικές ευρείας κοινωνικής αναδιανομής. Και θα έσφαλε αν θεωρούσε δεδομένο το ότι θα επωφεληθεί αυτόματα από την απογοήτευση των εκλογέων, που αναπόφευκτα θα προκαλέσουν οι αποφάσεις των κυβερνήσεων της δεξιάς.
*Εδώ και πάνω από είκοσι χρόνια η αριστερά δεν παρέμεινε ακίνητη. Αντίθετα, μάλιστα, απάντησε στις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης και στις μεταβολές της κοινωνίας.
Παρ' όλο που έμεινε πιστή στα ιδεώδη της της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης, ανανέωσε τις προτάσεις της, αποδέχθηκε την προσαρμογή του κράτους πρόνοιας στις νέες συνθήκες, υποστήριξε ελευθεριακές διεκδικήσεις, προσπάθησε να απευθυνθεί στους προσωρινά απασχολούμενους και στους αποκλεισμένους και έκανε δικά της τα θέματα του νόμου, της τάξης και της ασφάλειας. Παρ' όλα αυτά, η αριστερά υποφέρει από πολλές ελλείψεις.
Ομως, οι συνεχείς διαιρέσεις ανάμεσα στη ριζοσπαστική της πτέρυγα και τα μεταρρυθμιστικά της ρεύματα την αποδυναμώνουν. Η έλλειψη αξιοπιστίας στα ζητήματα της ασφάλειας είναι έκδηλη. Οι ηγέτες της συχνά στερούνται αναστήματος. Η κοινωνιολογική της βάση έχει περιοριστεί σε άτομα γύρω στα πενήντα, που ζουν στις μεγάλες πόλεις, έχουν υψηλό μορφωτικό επίπεδο και εργάζονται στον δημόσιο τομέα.
*Η αριστερά έχασε έδαφος στα πιο λαϊκά στρώματα, στους εργαζόμενους του ιδιωτικού τομέα, δεν κατάφερε να προσελκύσει τους προσωρινά απασχολούμενους και δεν δημιούργησε ερείσματα στους ελεύθερους επαγγελματίες.
Αυτό το διαζύγιο από ένα -αξιοσημείωτο- τμήμα της κοινωνίας επιβεβαιώνει τις δυσκολίες της να κατανοήσει, χωρίς τις ιδεολογικές της παρωπίδες, τους πιο πρόσφατους κοινωνικούς μετασχηματισμούς, οι οποίοι αναντίρρητα δεν την ευνοούν. Τέλος, από την αριστερά λείπει ένα σώμα αξιών ικανό να κινητοποιεί την κοινή γνώμη, κάτι που θα τη διαφοροποιούσε καθαρά από τις αξίες που προτείνονται από τη δεξιά.
*Η αριστερά πρέπει να ενεργοποιηθεί για να ξεπεράσει αυτά τα εμπόδια, με σκοπό να παρουσιάσει μια πειστική πολιτική πρόταση, που είναι μοναδική προϋπόθεση για να ξαναρχίσει να νικάει στην Ευρώπη.
ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 14/09/2008
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου