Πολλά οράματα χωρίς όραμα για την Ευρώπη

Του Kevin Featherstone, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 17/5/2009

• Λίγες εβδομάδες απέμειναν μέχρι την απογοήτευση των ευρωεκλογών. Κι όμως, οι πρώτες διακρατικές εκλογές στην ιστορία της ανθρωπότητας είχαν χαιρετιστεί το 1979 ως ένα μεγάλο βήμα προς τα εμπρός. Φέτος, 27 διαφορετικοί λαοί θα συμμετάσχουν στη διαδικασία, αλλά η ψήφος τους δεν θα αφορά την Ευρώπη, γεγονός που συνεπάγεται ότι ο μεγάλος χαμένος της υπόθεσης θα είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση.

• Η σημερινή Ευρώπη είναι ό,τι πλησιέστερο υπάρχει στον κόσμο σε πολυεθνική κοινωνία. Το 21% του ΑΕΠ της Ε.Ε. παράγεται από την εσωτερική αγορά. Περίπου ένας στους τέσσερις Ευρωπαίους πολίτες επισκέπτεται ένα άλλο κράτος-μέλος της Ενωσης τουλάχιστον μια φορά το χρόνο. Εξίσου εντυπωσιακό είναι και ότι 460.000 Ευρωπαίοι φοιτητές σπουδάζουν σε διαφορετικό κράτος-μέλος από την ιδιαίτερη πατρίδα τους. Σχεδόν οι μισοί από τους πολίτες της Ευρώπης των «15» μιλούν με επάρκεια μια άλλη ευρωπαϊκή γλώσσα. Ερευνες καταδεικνύουν επίσης ότι σε πολλές χώρες της Ευρώπης οι πολίτες τους αυτοπροσδιορίζονται συχνά και σε μεγάλο ποσοστό ως «Ευρωπαίοι» (για παράδειγμα 72% των Ελλήνων και 57% των Γερμανών).

• Η κοινωνική και οικονομική συνεργασία και αλληλεπίδραση είναι βεβαίως απαραίτητες στην προσπάθεια να σφυρηλατηθεί μια κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα. Ωστόσο, δεν αρκούν από μόνες τους. Το Ηνωμένο Βασίλειο «εξάγει» εκατοντάδες χιλιάδες τουρίστες κάθε χρόνο στην Ευρώπη, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι όταν επιστρέφουν είναι πιο κοσμοπολίτες. Το βασικό μας πρόβλημα είναι ότι όταν οι Ευρωπαίοι αναφερόμαστε στην Ευρώπη, εννοούμε ο καθένας μας πολύ διαφορετικά πράγματα.

• Οι δημόσιες συζητήσεις περί Ευρώπης στα κράτη-μέλη αναδεικνύουν τουλάχιστον τέσσερις διαφορετικές οπτικές στη διαδικασία της ενοποίησης. Σε κάποιες κοινωνίες συνυπάρχουν, βεβαίως, περισσότερες από μία. Η πρώτη οπτική προσεγγίζει την Ευρώπη ως εσωτερική απειλή. Οι Βρετανοί, οι Δανοί και οι Ιρλανδοί για παράδειγμα θεωρούν την Ένωση ως οικονομική κοινότητα, η οποία όμως απειλεί την εθνική τους κυριαρχία. Τη ίδια στιγμή, στη Γαλλία, η Ε.Ε. δέχεται επικρίσεις επειδή αποτελεί, δήθεν, τον πολιορκητικό κριό του αγγλοσαξονικού νεοφιλελευθερισμού. Τόσο στη Γαλλία, όσο και στην Ολλανδία, η Ε.Ε. σημαίνει επίσης και ανοικτή πόρτα για τους μετανάστες, κυρίως από την Τουρκία.

• Μια δεύτερη οπτική στην Ευρώπη είναι εκείνη του «προτύπου προς μίμηση». Για τους Ελληνες, αλλά και τους περισσότερους λαούς της νότιας και κεντρικής Ευρώπης, η Ε.Ε. είναι σημείο αναφοράς για τον εκσυγχρονισμό και τον εκδημοκρατισμό τους. Για μερικούς Γάλλους, αποστολή της Ε.Ε. είναι να προστατεύσει το κοινωνικό κράτος της Γηραιάς Ηπείρου από την έφοδο της παγκοσμιοποίησης.

• Η τρίτη εκδοχή, είναι η Ευρώπη ως «στρατηγικός αυτοπεριορισμός». Εδώ βρίσκει κανείς το παράδοξο της αδυναμίας ως πλεονέκτημα. Κάποιες κυβερνήσεις, δηλαδή, που δυσκολεύονται να εφαρμόσουν μεταρρυθμίσεις, χρησιμοποιούν τους κανόνες της Ε.Ε. ως όπλο για να ξεπεράσουν την αντίσταση των εσωτερικών τους αντιπάλων. Η είσοδος της Ιταλίας και, έως ένα βαθμό, της Ελλάδας στην Ευρωζώνη είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της οπτικής.

• Τέλος, δεν είναι λίγοι εκείνοι που βλέπουν την Ευρώπη και ως στρατηγικό εθνικό πλεονέκτημα. Εδώ και δεκαετίες, η Ε.Ε συνέβαλε ώστε να γίνει πιο αποδεκτή η γερμανική ισχύς στους γείτονές της. Η Κυπριακή Δημοκρατία (και η Αθήνα) θεώρησαν εξαρχής την είσοδό τους στην Ένωση ως μοχλό πίεσης προς την Τουρκία. Σε μη αναγνωρισμένες κρατικές οντότητες, όπως η Χώρα των Βάσκων και η Σκωτία, υπάρχουν εθνικιστές που ελπίζουν ότι η συμμετοχή τους στα ευρωπαϊκά τεκταινόμενα θα τους προσφέρει βήμα για την προώθηση των αποσχιστικών αιτημάτων τους.

• Κατόπιν τούτων, φέρνει κανείς στον νου την περιβόητη αποστροφή του Ντε Γκωλ: Πώς θα μπορούσε να κυβερνηθεί μια χώρα όπου υπάρχουν 246 διαφορετικά είδη τυριών; Κάποιοι συνδέουν το αδιέξοδο της Ε.Ε. με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, το οποίο την αποστέρησε από τον κοινό της στόχο. Η αλήθεια είναι, όμως, ότι η Ευρώπη είχε ανέκαθεν πολλούς διαφορετικούς και αλληλοσυγκρουόμενους στόχους, οι οποίοι γεννήθηκαν και ευοδώθηκαν σε διαφορετικά πολιτιστικά πλαίσια. Έτσι, υπάρχουν πολλές «αλήθειες» για την ταυτότητα, τον ρόλο και το εύρος της Ευρώπης, οι οποίες ανταγωνίζονται η μία την άλλη.

• Απλοϊκοί διαχωρισμοί μεταξύ Αγγλοσαξόνων και ηπειρωτικών Ευρωπαίων δεν αντέχουν σε σοβαρή κριτική. Ας δει κανείς τις επιδόσεις του Ηνωμένου Βασιλείου στην εφαρμογή της Συμφωνίας της Λισσαβώνας ή τη βρετανική πολιτική ανοικτών συνόρων για τους μετανάστες εργάτες από την κεντρική Ευρώπη (εξαιρουμένων των Ρουμάνων και των Βουλγάρων). Στο πλαίσιο αυτό η πολιτική των βρετανικών κυβερνήσεων φαντάζει πιο «ευρωπαϊκή» από αυτή του γαλλογερμανικού άξονα ή των χωρών της νότιας Ευρώπης. Όπως πάντα, η απάντηση (περί φιλοευρωπαϊσμού) εξαρτάται από το πώς τίθεται το ερώτημα. Η Ευρώπη όμως έχει οικοδομηθεί στη βάση πολλών και διαφορετικών ερωτημάτων.

• Οι κρίσεις της Ε.Ε. έχουν επηρεαστεί από την πολυδιάσπαση των συζητήσεών μας. Οι εθνικά -και όχι ευρωπαϊκά- προσδιορισμένες συζητήσεις περί ευρωπαϊκού οικοδομήματος, είναι σίγουρο πως θα συνεχίσουν να διαιωνίζουν την απογοήτευση των Ευρωπαίων πολιτών.

• Επομένως, οι ευρωεκλογές θα είναι ενδιαφέρουσες μόνο για τις εσωτερικές πολιτικές ισορροπίες που θα προκύψουν. Το θέμα της Ευρώπης ελάσσονα ρόλο θα παίξει. Στην παρούσα πολιτική συγκυρία, πολλοί θα μπουν στον πειρασμό να τιμωρήσουν την κυβερνώσα παράταξη. Άλλοι θα εκφράσουν τη διαμαρτυρία τους ψηφίζοντας κόμματα και προσωπικότητες των άκρων. Άλλωστε, η κάλυψη των δραστηριοτήτων του Ευρωκοινοβουλίου από τα μίντια σήμερα ελάχιστα αυξημένη είναι σε σχέση με το 1979.

• Για να πούμε και την αλήθεια, πάντως, ο ρόλος του Ευρωκοινοβουλίου στη σμίλευση μια κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας και στην ενίσχυση της νομιμοποίησης της Ε.Ε. τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, υπήρξε πολύ πιο περιορισμένος απ’ ό,τι πολλοί εξ ημών ελπίζαμε. Τώρα που είναι σίγουρο ότι απέτυχε το αρχικό σχέδιο, υπάρχει άραγε κανείς με εναλλακτική πρόταση;

* O Kevin Featherstone είναι καθηγητής στο London School of Economics, όπου διευθύνει το Ελληνικό Παρατηρητήριο.