Η μνήμη των ανωνύμων ως πηγή ιστοριογραφίας

• Πριν από λίγες μέρες συνήλθε στην Αθήνα ένα συνέδριο, αρκετά πρωτότυπο. Συμμετείχαν Ελληνες και ξένοι ιστορικοί και κοινωνικοί ανθρωπολόγοι για να συζητήσουν αυτό που απομένει ως μνήμη από τα ιστορικά γεγονότα, παράλληλα με τη γραπτή ιστορία που διαμορφώνεται, κυρίως με γραπτά κατάλοιπα και έπειτα από έρευνα σε αρχεία. Το θέμα έχει ενδιαφέρον γιατί τις τελευταίες δεκαετίες, όπως αναφέρθηκε στο συνέδριο, παρατηρείται διεθνώς μια στροφή προς τις εμπειρίες των ανώνυμων ανθρώπων από τους πολέμους, την προσφυγιά, τον εξανδραποδισμό, την εξορία κ.λπ. Αναφέρθηκε, επίσης, ότι τα μέσα για τη μελέτη της μνήμης είναι η προφορική ιστορία, η προφορική αφήγηση ενός γεγονότος, αλλά επίσης και οι φωτογραφίες, τα κινηματογραφικά επίκαιρα, τα τηλεοπτικά ρεπορτάζ, το κάθε οπτικοακουστικό κατάλοιπο. Θυμηθείτε π.χ. πόσο έχει εισχωρήσει στη μνήμη μας και αποτελεί πλέον ιστορικό τεκμήριο η τελευταία εκπομπή του ραδιοφωνικού σταθμού της Αθήνας, τη στιγμή ακριβώς που εισέρχονται στην πόλη τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής. Το ίδιο και η φωνή που ακουγόταν μέσα από το Πολυτεχνείο τον Νοέμβριο του 1973.

• Και στις δύο περιπτώσεις ιστορικό τεκμήριο δεν είναι μόνον αυτά που έλεγαν οι φωνές, αλλά και οι ίδιες οι φωνές ως ακουστικά γεγονότα. Περισσότερο σύνθετο τεκμήριο είναι η τηλεοπτική σκηνή, όπου εμφανίζεται ο Παναγούλης στο στρατοδικείο, να προσπαθεί να απολογηθεί, ενώ τον κρατούν στρατιώτες της ΕΣΑ. Το δικτατορικό καθεστώς τότε κατέστρεψε όλα τα αρνητικά, αλλά ο οπερατέρ, με αίσθηση και προοπτική ιστορίας διέσωσε μια πομπίνα που προβλήθηκε για πρώτη φορά δημοσίως, στο συνέδριο, ως ιστορικό τεκμήριο.

• Στο συνέδριο συμμετείχαν κορυφαίοι ιστορικοί και κοινωνικοί ανθρωπολόγοι, οι οποίοι έχουν συμβάλει στην ανάπτυξη της προφορικής ιστορίας και των σπουδών που αφορούν τη μνήμη, όπως Χάγκεν Φλάισερ, Τίμοθι Ασπλαντ, Στιούαρτ Γουλφ, Ρίκι βαν Μπούσχοτεν, Μάργκαρετ Κένα, Αθηνά Αθανασίου, Εφη Βουτυρά, Αντώνης Λιάκος κ.ά.

• Φαντασθείτε ότι έχετε μπροστά σας μερικές παλιές φωτογραφίες: η μία από το λιμάνι της Σμύρνης τον Σεπτέμβριο του 1922, όπου σε απόγνωση το ανώνυμο πλήθος συνωστιζόταν στην προκυμαία με την ελπίδα ότι θα βρεθεί μια βάρκα που θα σώσει τη ζωή τους. Μια δεύτερη φωτογραφία από τα χαρακώματα του δυτικού μετώπου στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου στρατιώτες τού ενός ή του άλλου στρατοπέδου, ζωντανοί και νεκροί ανάκατα, βυθισμένοι στη λάσπη περιμένουν την επίθεση του «εχθρού». Μια τρίτη, με χιλιάδες Σοβιετικούς στρατιώτες να οδηγούνται στην αιχμαλωσία, στις απέραντες πεδιάδες της Ουκρανίας το καλοκαίρι του 1941. Αλλά και μια τέταρτη φωτογραφία με το αντίστροφο νόημα αλλά πανομοιότυπη στην ουσία της με την πρώτη. Μια ολόκληρη γερμανική στρατιά οδηγείται στην αιχμαλωσία, στη λευκή και παγωμένη απεραντοσύνη μετά τη μάχη του Στάλινγκραντ. Τέλος, μια πέμπτη φωτογραφία, όπου το αγαλλιασμένο πλήθος ξεχύνεται στους δρόμους του Βερολίνου τη στιγμή που εισέρχονται τα σοβιετικά στρατεύματα τον Απρίλιο του 1945.

• Ολοι έχουμε μέσα μας τέτοιες φωτογραφίες και ίσως δεν συνειδητοποιούμε πόσο έχουν εισχωρήσει και έχουν διαμορφώσει τη μνήμη μας από αυτά τα γεγονότα. Πιστεύω πολύ περισσότερο απ’ ό,τι η γραπτή και τεκμηριωμένη ιστορία. Μας φτάνουν πέντε φωτογραφίες, ενώ θα μπορούσαμε να έχουμε πεντακόσιες χιλιάδες και περισσότερες. Οχι όμοιες, καμία δεν είναι όμοια με την άλλη, αλλά με το ίδιο νόημα.

• Το πρώτο ερώτημα που αυθόρμητα ξεπηδάει είναι τούτο: τι σκέφτονται και τι αισθάνονται όλοι αυτοί οι άνθρωποι που τους βλέπουμε τόσο καθαρά τη στιγμή που τους συλλαμβάνει ο φωτογραφικός φακός; Από τη γραπτή ιστορία γνωρίζουμε με αρκετή ακρίβεια τα ιστορικά γεγονότα στα οποία αναφέρονται οι φωτογραφίες. Αλλά αγνοούμε παντελώς το σημαντικότερο κατά τη γνώμη μου: τις προσωπικές εμπειρίες των ανωνύμων που η τύχη τους έταξε να συμμετέχουν στα γεγονότα και αποφασιστικά να τα διαμορφώνουν. Τι σκέφτονται, τι αισθάνονται, τι θυμούνται, πόσο υποφέρουν;

• Αν, όπως τονίσθηκε στο συνέδριο, παρατηρείται στροφή της ιστοριογραφίας προς τη Μνήμη των ανωνύμων, τότε έχουμε ένα άνοιγμα στην απεραντοσύνη των εμπειριών από το ίδιο γεγονός. Απεραντοσύνη ενδιαφέρουσα και άκρως αποκαλυπτική γιατί φέρνει στην επιφάνεια την «ανώνυμη μάζα», το πραγματικό υποκείμενο της ιστορίας. Σε παλαιότερο βιβλίο του (Οι Πόλεμοι της Μνήμης) ένας από τους διοργανωτές του συνεδρίου, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Χάγκεν Φλάισερ μάς έδωσε μια άλλη πλευρά γεγονότων του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου που αναδύθηκε μέσα από προφορικές αφηγήσεις ανθρώπων που άθελά τους πήραν μέρος στα γεγονότα. Αποκάλυψαν, .π.χ. το μέγεθος της καταστροφής και των θυμάτων από τον βομβαρδισμό των γερμανικών πόλεων που επιμελώς απέκρυψαν οι νικητές σύμμαχοι. ΄Η την έκταση των βιασμών σε βάρος «ηττημένων» γυναικών που μόνο με προφορικές αφηγήσεις είναι δυνατό να αποκαλυφθούν.

• Αλλά, σκέφτομαι, και πολλά προβλήματα από την ύπαρξη των δύο παράλληλων ιστοριών. Οπως ελέχθη ήδη η εμπειρία και η αφήγηση της εμπειρίας είναι δύο πράγματα διαφορετικά. Πόσο η μια ιστορία ανεπαίσθητα εισχωρεί μέσα στην άλλη; Πόσο η μνήμη τελικά υποτάσσεται στη γενικότερη «εθνική μνήμη» ή πόσο διαλύεται και αλλοιώνεται από την ανάγκη υπερεθνικών ολοκληρώσεων;

• Γράφει ο Aντωνης Καρκαγιαννης, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 10/5/2009