Η ελευθερία; Ποια ελευθερία;

• ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΦΑΡΑΚΛΑ
  
• Η ΑΥΓΗ: 24/05/2009

• ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ατομικισμός, επανάσταση και δημοκρατία. Για την πολιτική θεωρία του Τοκβίλ, εκδόσεις Σαββάλας, σελ. 200

• Επί Ψυχρού Πολέμου, ο υπέρμαχος της Δύσης Ραιημόν Αρόν ξεκινούσε τα Δεκαοκτώ μαθήματα για τη βιομηχανική κοινωνία με το ζεύγος Τοκβίλ και Μαρξ. Ο Τοκβίλ, αριστοκρατικών φρονημάτων, πλην θαυμαστής των δημοκρατικών ΗΠΑ του 19ου αιώνα, αναδεικνυόταν ως ο φιλελεύθερος αντίπαλος του Μαρξ. Το ότι δεν είχε ούτε κατά διάνοια το θεωρητικό βάρος του Μαρξ, ήταν οπωσδήποτε λυπηρό. Αλλά τι να κάνομε;

• Στον αρχαίο κόσμο, αριστοκρατία και δημοκρατία είναι δύο αντίθετες επιλογές οργάνωσης της πόλεως. Η νεωτερικότητα αλλάζει τη σημασία των αντιθέτων, αλλά διατηρεί την αντίθεση: Ο συνήγορος της εξουσίας των ευγενών δεν είναι σαν τον φιλοσπαρτιάτη, αλλά πάντως εχθρεύεται τον υπερασπιστή της ισότητας, που διαφέρει από τον αθηναίο δημοκράτη γιατί είναι υπέρ της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Στη νέα αντίθεση παρεμβαίνει η νέα διάκριση κοινωνίας και κράτους, κι έτσι εμφανίζεται μια ενδιάμεση θέση μη αντίθεσης: Ο αριστοκράτης και ο φιλελεύθερος έχουν κοινό τον αντικρατισμό. Ο Τοκβίλ τοποθετείται παραδοσιακά εδώ: Είναι ο εχθρός του ιακωβίνικου κράτους, που πνίγει την ελευθερία. Αν ρωτήσω βέβαια για την ελευθερία τίνος πρόκειται, θα αντιληφθώ ότι πρόκειται για την ελευθερία όσων έχουν την κοινωνική ευχέρεια να την ασκήσουν, αριστοκρατών και πλουσίων! Αυτή τη γραμμή υιοθετεί στα μέσα του 20ού αι. ο ντε Ζουβενέλ: Η αύξουσα δύναμη του κράτους στη νεωτερικότητα πνίγει την ελευθερία, που υπήρχε προφανώς πριν... Όταν ένα επιχείρημα εκπληρώνει την επιθυμία σου, εύκολα ξεχνάς πόσο έωλο είναι. Αυτό έκανε τον Τοκβίλ επίκαιρο για τους φιλελεύθερους. Κι όταν αυτοί αύξησαν την επιρροή τους, μετά το 1974 και το 1989, αναπτύχθηκε το ενδιαφέρον για τον Τοκβίλ. Όμως ο Τοκβίλ δεν ταυτίζεται με αυτή την εικόνα, όπως δείχνει ο Κωνσταντακόπουλος, σε ένα πολύ τεκμηριωμένο έργο που ανακατασκευάζει όλο το τοκβιλιανό θεωρητικό εγχείρημα.

• Ο συνδυασμός, αριστοκρατικό φρόνημα - αποδοχή της δημοκρατίας, χαρακτηρίζει μια ολόκληρη σειρά στοχαστών: τους ελιτιστές. Ελίτ είναι η αριστοκρατία εντός δημοκρατίας, ελιτιστής όποιος θεωρεί ότι κάθε κοινωνία έχει μια αριστοκρατία. Έτσι, δεν είναι τυχαίο που ο Κωνσταντακόπουλος, ειδικός αυτής της παράδοσης, στράφηκε στη μελέτη του Τοκβίλ, και διέκρινε τι είναι ελιτίστικο σ' αυτόν και τι όχι. Ο Τοκβίλ ταλαντεύεται όντως μεταξύ αριστοκρατισμού και δημοκρατικότητας: αγαπά την ελευθερία, όχι τους φτωχούς, θέλει ισότητα, αυτοοργάνωση, πολιτική συμμετοχή όλων, και απεχθάνεται αυτούς με τους οποίους θα θεωρηθεί ίσος, τους εργάτες που προωθούν την αυτοοργάνωση και τη συμμετοχή. Προβλέπει δε ότι αυτοί, καθότι σοσιαλιστές, θα αυξήσουν τη δύναμη του κράτους.

• Η πρόβλεψη επιβεβαιώθηκε: Δεν κράτησαν για πολύ οι μορφές αυτοοργάνωσης, το 1871, το 1917, το 1956. Και κάθε κοινωνικό κράτος ανέπτυξε βέβαια το κράτος. Συνεπώς, ο Τοκβίλ μετά το 1989 είναι επίκαιρος, όχι μόνο για λόγους φιλελεύθερης προπαγάνδας αλλά και επιστημονικούς. Και αυτός είναι ήδη ένας λόγος να στραφούμε σ' αυτόν με τον Κωνσταντακόπουλο.

• Ο Κωνσταντακόπουλος μας προσφέρει μια επιστημονική με αυτή την έννοια ανάλυση του έργου του Τοκβίλ. Παίρνει θέση στα σημεία τριβής της τοκβιλολογίας, δίνει λύσεις που εξάγονται αβίαστα από το πλαίσιο ανάλυσης που έχει θέσει ερμηνευτικά ο ίδιος. Πρώτη θέση του είναι ότι η ισότητα που εκθειάζει ο Τοκβίλ στις ΗΠΑ δεν είναι οικονομική αλλά «ένα είδος φανταστικής ισότητας», όπως λέει ο ίδιος. Η απροσδιοριστία αυτή δεν είναι όμως μόνο ελάττωμα του Τοκβίλ: του επιτρέπει να ασπάζεται αλλά και να αρνείται ορισμένες φιλελεύθερες θέσεις.

• Δεύτερη θέση είναι ότι η ισότητα συμβαδίζει με τον ατομικισμό ως έλλειψη αλληλεγγύης. Κατά τον β' τόμο κυρίως της Δημοκρατίας στην Αμερική, ο ατομικισμός είναι ο δημοκρατικός κίνδυνος, διότι ενώ στην αριστοκρατική τάξη πραγμάτων, όπου υπήρχε χώρος για ανώτερες αξίες, υπήρχε αλληλεγγύη, στη νεωτερική δημοκρατία δεσμός των ανθρώπων είναι τα υλικά συμφέροντα. Όπως τονίζει ο Κωνσταντακόπουλος, ενώ οι ελιτιστές θεωρούν ότι ο φθόνος εμποδίζει την ισότητα, ο Τοκβίλ θεωρεί ότι τα ίσα άτομα ζουν ομοιόμορφα λόγω αμοιβαίας αδιαφορίας.

• Τρίτη θέση είναι όμως ο ελιτισμός: Τι συνδέει τις προειδοποιήσεις του Τοκβίλ κατά της «τυραννίας της πλειοψηφίας», τις αναλύσεις του για την προστασία των μειοψηφικών όχι μόνο δοξασιών αλλά και συμφερόντων, τις προφητικές του διαμαρτυρίες κατά της αποπνικτικής ομοιομορφίας των πολιτών, τη συνηγορία του υπέρ της διαφοράς; Υπερασπίζεται με αυτό τον τρόπο την ελευθερία ως «ελευθερία των φιλελεύθερων ελίτ» (σ. 62, βλ. σ. 99, 122, 175). Αυτή η ελιτίστικη όψη έχει αρνητικές συνέπειες στη σκέψη του, αλλά και θετικές. Όπως ο μοναρχικός Μοντεσκιέ γλίτωνε από τους κοινούς τόπους του Διαφωτισμού, όπως -κατά τον Μαρξ- ο αριστοκρατικός Στιούαρτ γλίτωνε από τους κοινούς τόπους της αστικής οικονομίας, έτσι ο ελιτισμός του Τοκβίλ λειτουργεί διορθωτικά έναντι των κοινών τόπων των φιλελεύθερων: Απαιτεί να μπουν όρια στην ατομική ελευθερία των ιδιωτών, για να μη στραφεί κατά της ίδιας της ελευθερίας. Εδώ παύει να ταυτίζεται με τους φιλελεύθερους.

• Αυτό φαίνεται καθαρά στην τέταρτη θέση: Η επανάσταση, παρά την πολυσημία της, είναι καλή ως μετάβαση από την αριστοκρατία στη δημοκρατία. Αυτό οδηγεί τον Τοκβίλ σε δύο μη φιλελεύθερες θέσεις: Να αρθεί η ιερότητα της ιδιοκτησίας, για να μη γίνει κοινωνική επανάσταση· να καταπολεμηθεί η πολιτική αδιαφορία, ήτοι η έλλειψη επαναστατικού πνεύματος! Βέβαια το 1848, όταν έλθει αντιμέτωπος με την κοινωνική επανάσταση, θα υπαναχωρήσει στο δεύτερο θέμα, αλλά όχι στο πρώτο: Η δημοκρατία υπερέχει του φιλελευθερισμού, έστω ως ανάχωμα κατά του σοσιαλισμού. Διαφαίνεται μια στρατηγική ένταξης του φιλελεύθερου επιχειρήματος σε δημοκρατικά πλαίσια.

• Η πέμπτη θέση ακολουθεί αυτή τη στρατηγική. Η ιδιωτικότητα, ίδιον της νεωτερικότητας, χρήζει διόρθωσης. Η Γαλλική Επανάσταση υπήρξε τυραννική, γιατί θέλησε να επαναφέρει την αρχαία θυσία του ιδιαίτερου συμφέροντος, πλην η αμερικανική αδιαφορία για τα κοινά εγκυμονεί μια άλλη τυραννία: Τον ολοκληρωτισμό; Το κοινωνικό κράτος; Όχι, απλώς τη μη άσκηση πολιτικής από τους πολίτες. Εδώ βρίσκεται η βαθύτερη δημοκρατικότητα του Τοκβίλ: Μια δημοκρατική παιδεία θα πρέπει να διαπλάσει το ιδιαίτερο συμφέρον για να περιλάβει την πολιτική πράξη. Ελλείψει αυτού του ήθους, η δημοκρατία θα καταλήξει σε ένα μηδενισμό του ιδιαίτερου συμφέροντος.

• Η έκτη και έβδομη θέση του Κωνσταντακόπουλου δείχνουν πώς η άποψη του Τοκβίλ για τη θρησκεία και τις ενώσεις πραγματώνουν αυτό το δέον. Ο Τοκβίλ εκθειάζει τη θρησκεία ενώ συνάμα θέλει τον χωρισμό εκκλησίας-κράτους, γιατί οραματίζεται έναν χριστιανισμό που προωθεί την αυτονόμηση της πολιτικής από τη θρησκεία. Τάσσεται υπέρ των ενώσεων γιατί εδώ το άτομο μαθαίνει να υπάγει το ιδιαίτερο συμφέρον στη συλλογικότητα, υπέρ των μαζικών κομμάτων για τον ίδιο λόγο και γιατί ανθίστανται στην κεντρική εξουσία, υπέρ της αυτοδιοίκησης γιατί το άτομο πρέπει να πολιτεύεται, ενώ πολλοί φιλελεύθεροι αρνούνται ενώσεις και μεγάλα κόμματα και απαξιώνουν την πολιτική συμμετοχή. Κακώς ο Φρήντμαν και ο Χάγιεκ ιδιοποιούνται λοιπόν τον Τοκβίλ: Από τοκβιλιανή σκοπιά, δεν εννοούν ότι το ήθος και η συμμετοχή σώζουν τον ατομικισμό, γιατί τον σώζουν από τις ίδιες τις επιπτώσεις του.

• Αυτό, ότι η ένταξη των φιλελεύθερων θέσεων σε μη φιλελεύθερα πλαίσια διαφυλάσσει την ισχύ των ίδιων, είναι η γόνιμη παρακαταθήκη του Τοκβίλ. Ο δημοκρατικός περιορισμός της ιδιοκτησιακής ανισότητας, της ελευθερίας ως μη αλληλεγγύης, σώζει την ελευθερία, και με τη φιλελεύθερη έννοια του «ιδιωτεύειν». Ο Τοκβίλ είναι ένας αριστοκράτης που τάσσεται υπέρ της δημοκρατικής, όχι αριστοκρατικής ελευθερίας, ένας ελιτιστής που αρνείται τον ελιτισμό των κατεχόντων, γιατί μόνον έτσι σώζεται ο αξιακός πυρήνας της αριστοκρατικής ελευθερίας και του ελιτισμού: η αλληλεγγύη, χωρίς την οποία η ελευθερία καταστρέφεται.

Ο Γιώργος Φαράκλας διδάσκει Πολιτική Φιλοσοφία στο Πάντειο Παν/μιο