ΡΙΧΑΡΝΤ ΣΡΕΝΤΕΡ: Οι διανοούμενοι δεν έπαιξαν μεγάλο ρόλο

• Ο πρόεδρος του Σοσιαλιστικού Κόμματος SΡD στην τελευταία Βουλή της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας μιλάει για τη στάση του ακαδημαϊκού κόσμου τότε, αλλά και για την κατάσταση της Αριστεράς στη σημερινή Γερμανία

συνεντευξη στον Γ. ΓΑΛΙΑΝΟ | ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 1 Νοεμβρίου 2009

Είναι πολυτεχνίτης- ιερωμένος, ακαδημαϊκός, πολιτικός, συγγραφέας- αλλά όχι ερημοσπίτης. Ο 66χρονος σοσιαλδημοκράτης έχει κτίσει μεγάλο μέρος του σπιτιού του στο Ανατολικό Βερολίνο με τα ίδια του τα χέρια. «Η ανάγκη μάς έκανε και οικοδόμους» λέει υπαινισσόμενος την«οικονομία της στέρησης» στην πρώην Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας (DDR). Σε ένα από τα «αυθαίρετα» του σπιτιού του έγινε και η συνέντευξη.

- Κύριε Σρέντερ, τη νύχτα της 9ης Νοεμβρίου 1989 έπεσε το Τείχος του Βερολίνου. Ανήκατε και εσείς στους χιλιάδες κατοίκους του Ανατολικού Βερολίνου που πέρασαν την ίδια νύχτα στο δυτικό τμήμα της πόλης;

«Ηθελα να πάω μαζί με έναν φίλο μου, αλλά η γυναίκα μου μού είπε “τι τα θέλεις, μπορεί να ξανακλείσουν το Τείχος και αυτό θα σημάνει χωρισμό- εσύ θα μείνεις εκεί κι εγώ εδώ”. Εγώ: “Ελα και συ μαζί!”. Εκείνη: “Δεν μπορούμε να αφήσουμε στο σπίτι μόνο το ανήλικο παιδί μας!”. Εγώ: “Τότε πάρε μαζί και το παιδί!”. Εκείνη: “Δεν παίρνουμε το παιδί σε τόσο επικίνδυνες υποθέσεις!». Ηταν απολύτως πεπεισμένη, ότι το Τείχος θα έκλεινε πάλι την ίδια νύχτα».

- Ηταν η πρώτη επίσκεψη της ζωής σας στη Δύση;

«Οχι, από τη δεκαετία του ΄80 συμμετείχα συχνά σε συνέδρια στο Δυτικό Βερολίνο. Με την ευκαιρία το έσκαγα και πήγαινα για μερικές ώρες στη Δυτική Γερμανία, όπου είχα πολλούς γνωστούς. Οι Αρχές της Ανατολικής δεν μπορούσαν να ελέγξουν πού πήγαινα ή αν ήμουν όλη την ώρα στο συνέδριο».

- Η πτώση του Τείχους ήταν επαναστατικό γεγονός. Ηταν μεμονωμένη πράξη ή το αποκορύφωμα άλλων γεγονότων;

«Η επανάσταση άρχισε πολύ νωρίτερα και έγινε ορατή με την παραίτηση του τότε γενικού γραμματέα του SΕD (σ.σ.: Ενιαίο Σοσιαλιστικό Κόμμα Γερμανίας, ήτοι κομμουνιστικό) Εριχ Χόνεκερ την 18η Οκτωβρίου. Η παραίτηση ήταν αποτέλεσμα της λαϊκής πίεσης. Στη συνέχεια, το SΕD δεν κατόρθωσε να βρει έναν αξιόπιστο αντικαταστάτη του. Ο πολύς κόσμος είδε άσχημα τον διορισμό του Εγκον Κρεντς ως διαδόχου του, έτσι που ο τελευταίος αναγκάστηκε επίσης να παραιτηθεί έπειτα από μερικές εβδομάδες. Η πολιτική πρωτοβουλία είχε περάσει στο λεγόμενο “στρογγυλό τραπέζι” στο οποίο συμμετείχαν τα αντιπολιτευτικά κινήματα. Εκεί ήταν που αποφασίστηκε η διενέργεια ελεύθερων εκλογών. Οι εκλογές αυτές, που έγιναν τον Μάρτιο του 1990, σήμαναν το οριστικό τέλος του καθεστώτος».

- Ο όρος «επανάσταση» συνδέεται συνήθως με ένοπλη εξέγερση. Τέτοια εξέγερση δεν υπήρξε στην Ανατολική Γερμανία. Είναι ίσως ορθότερος ο όρος «εσωτερική κατάρρευση» (implosion), που εκείνη την εποχή ήταν πολύ της μόδας;

«Ο όρος αυτός υπαινίσσεται ότι το καθεστώς κατέρρευσε από μόνο του, χωρίς τη δράση του πληθυσμού. Αυτό δεν είναι σωστό. Το γεγονός ότι μια χώρα έχει χρεοκοπήσει οικονομικά, δεν σημαίνει ότι καταρρέει αυτομάτως. Παράδειγμα, η Ρουμανία, όπου ο κόσμος λιμοκτονούσε και παρ΄ όλα αυτά δεν κουνιόταν φύλλο. Οπου υπάρχει ισχυρή κρατική τρομοκρατία, το καθεστώς δεν καταρρέει αυτομάτως, γίνεται απλώς πιο βάναυσο. Σε μας δεν υπήρχε ευτυχώς τέτοια παρόξυνση της κρατικής τρομοκρατίας. Ο κόσμος μπορούσε να διαδηλώνει ειρηνικά, όπως για παράδειγμα στη Λειψία, όπου κάθε Δευτέρα κατέβαιναν στους δρόμους δεκάδες χιλιάδες άτομα. Η αλλαγή του καθεστώτος δεν προήλθε λοιπόν από την εσωτερική κατάρρευσή τους, αλλά από την πίεση του πληθυσμού».

- Τι ρόλο έπαιξαν στη «στροφή», όπως ονομάστηκε η διαδικασία αλλαγής του καθεστώτος, οι διανοούμενοι;

«Οι καθιερωμένοι διανοούμενοι δεν έπαιξαν μεγάλο ρόλο. Από τη μια συμμετείχαν τον Σεπτέμβριο του 1989 στην ίδρυση της οργάνωσης Νeues Forum, που ήταν στέγη για διάφορα αντιπολιτευτικά ρεύματα, ιδίως εκκλησιαστικά. Η συγγραφέας Κρίστα Βολφ, για παράδειγμα, συνέγραψε ένα μανιφέστο, τον Νοέμβριο του 1989, με το οποίο ζητούσε τη διατήρηση της DDR (σ.σ.: Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας) σε νέα βάση, έναν αναθεωρημένο σοσιαλισμό ως εναλλακτική λύση προς το καπιταλιστικό καθεστώς της Δυτικής Γερμανίας. Το αίτημα της επανένωσης δεν έμπαινε τότε από κανένα, ούτε από τις αντιπολιτευτικές ομάδες. Ορισμένοι στο Νeues Forum είχαν μάλιστα μεμφθεί το άνοιγμα του Τείχους, με το επιχείρημα ότι αυτό θα στερήσει τους Ανατολικογερμανούς από την ιστορική ευκαιρία να οικοδομήσουν ένα κράτος-πρότυπο. Από τα πανεπιστήμια όμως δεν ήρθε τίποτε ουσιαστικό. Οι φοιτητές δεν συμμετείχαν σε διαδηλώσεις. Αλλού, οι αναταραχές ξεκινούσαν από τα πανεπιστήμια. Οχι όμως στη DDR, όπου οι περισσότεροι φοιτητές ακολουθούσαν την κομματική γραμμή. Ο ρόλος τους ήταν λοιπόν περιθωριακός. Κάτι άλλο ήταν αυτό που συνέβαινε στις διαδηλώσεις της Λειψίας. Εκεί οι διαδηλωτές ήταν κατά κύριο λόγο σαραντάρηδες και πενηντάρηδες οι οποίοι είχαν αποφοιτήσει από ανώτατες σχολές, ήταν όμως άγνωστοι στη δημοσιότητα. Αυτή η αφανής ως τότε διανόηση έπαιξε όντως ρόλο-κλειδί στην ειρηνική εξέγερση».

- Ηταν ρεαλιστικό το αίτημα της Κρίστα Βολφ και του Νeues Forum;

«Σε καμία περίπτωση. Οι αντιπολιτευτικές δυνάμεις δεν είχαν ασχοληθεί με δύο βασικά θέματα. Το πρώτο ήταν η οικονομία: Ολοι έβλεπαν τα χάλια των εργοστασίων, όταν τα περνούσαν με τον σιδηρόδρομο, όπως για παράδειγμα στο Μπίτερφελντ, αλλά δεν είχαν κάνει πραγματική ανάλυση των δυσκολιών της. Το δεύτερο ήταν το Σύνταγμα. Οι περισσότεροι μπέρδευαν τον καπιταλισμό, ένα οικονομικό σύστημα με πολιτικά φαινόμενα, όπως το κράτος δικαίου. Το μόνο που έβλεπαν ήταν η ελεύθερη αγορά. Αυτή ακύρωνε όλα τα άλλα. Ετσι δεν είχαν σαφή αντίληψη ενός εναλλακτικού πολιτικού συστήματος»

- Η μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού τάχθηκε όμως σύντομα υπέρ της επανένωσης.

«Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους Ανατολικογερμανούς, που ήθελαν το δυτικό μάρκο και τα άλλα πλεονεκτήματα της Δύσης. Η επανένωση ήταν αναπόφευκτη και λόγω της οικονομικής κρίσης. Στην πρώτη του επίσκεψη στη Μόσχα ως γενικός γραμματέας, ο Εγκον Κρεντς παραπονέθηκε στον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ότι η DDR δεν τα βγάζει πέρα με τα τεράστια δημοσιονομικά της ελλείμματα και με την ταυτόχρονη έλλειψη συναλλάγματος. Δεν είχε πλέον να πουλήσει τίποτε στη Δύση. Το αδιέξοδο ήταν πλήρες. Στην απελπισία τους, πολλοί δήμαρχοι έβγαζαν τις πέτρες από τους λιθόδρομους για να τις πουλήσουν στους Δυτικούς- ένα μάρκο το κομμάτι. Πολλοί δρόμοι στα ιστορικά κέντρα των πόλεων έμεναν έτσι για καιρό χωρίς επίστρωση και καλύπτονταν αργότερα με άσφαλτο. Η απάντηση του Γκορμπατσόφ ήταν ότι η Σοβιετική Ενωση δεν μπορεί να βοηθήσει τη DDR με συνάλλαγμα. Συναλλαγματικά λοιπόν, η χώρα ήταν χρεοκοπημένη. Παράλληλα, το έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου έναντι της Δύσης σημείωνε άνοδο καταρρίπτοντας συνεχώς ρεκόρ. Η DDR δεν μπορούσε πλέον να πληρώσει τόκους για τα χρέη της. Η κρατική χρεοκοπία αποφεύχθηκε μόνο χάρη σε ένα δάνειο πολλών δισεκατομμυρίων μάρκων, που της παρείχε ο τότε πρωθυπουργός της Βαυαρίας Στράους».

- Συνέβαλε αυτό το δάνειο στον εκσυγχρονισμό της οικονομίας;

«Αυτή ήταν η αρχική πρόθεση. Η ηγεσία της DDR σχεδίαζε να τα επενδύσει στη βιομηχανία έτσι ώστε τα εκσυγχρονισμένα προϊόντα να μπορούν να πουληθούν στις δυτικές αγορές και έτσι να αποφέρουν πολύ συνάλλαγμα. Αλλά ο Χόνεκερ αποφάσισε τελικά να διαθέσει μεγάλο μέρος του στην κατανάλωση. Μόνο που όποιος τρώει εισηγμένες μπανάνες δεν φέρνει συνάλλαγμα στη χώρα, αλλά το καταναλώνει. Ετσι, η χώρα γλίστρησε ακόμη περισσότερο στην παγίδα των χρεών».

- Τι λέτε για την άποψη ορισμένων διανοουμένων, όπως ο Στέφαν Χάιμ και ο Χάινερ Μίλερ, ότι η επανένωση μετέτρεψε τη DDR σε αποικία της Δύσης;

«Πρόκειται φυσικά για ανοησία. Ορισμένοι υποστηρίζουν μάλιστα το αντίθετο, ότι δηλαδή η Δύση έγινε αποικία της Ανατολής, με το επιχείρημα ότι κάθε χρόνο μεταφέρονται από τη Δυτική Γερμανία στην Ανατολική 100 δισ. ευρώ- κυρίως με τη μορφή κοινωνικών και ασφαλιστικών επιδοτήσεων».

- Οι σχέσεις ιδιοκτησίας όμως άλλαξαν δραματικά υπέρ της Δύσης. Οι δυτικογερμανοί επιχειρηματίες αγόρασαν όλες σχεδόν τις επιχειρήσεις, συχνά για ένα κομμάτι ψωμί.

«Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα τους πλήρωναν και από πάνω, επειδή οι επιχειρήσεις που ανελάμβαναν ήταν υπό διάλυση. Υπενθυμίζω ότι το 30% των εργοστασίων έκλεισε στις αρχές της δεκαετίας του 1990 επειδή αυτά δεν μπορούσαν να κρατηθούν με τίποτε. Στην πραγματικότητα, βέβαια, δεν έγινε το παν λεία της Δύσης. Ολες οι μικρές επιχειρήσεις, όπως τα φαρμακεία και τα εστιατόρια, πέρασαν σε ανατολικογερμανικά χέρια. Μόνο οι μεγάλες φίρμες, όπως η αυτοκινητοβιομηχανία, πήγαν σε δυτικούς ομίλους. Οι φίρμες αυτές δεν ήταν υγιείς, αλλά ασθενείς ως το μεδούλι. Το ζητούμενο λοιπόν, τότε και σήμερα, είναι ότι οι Ανατολικογερμανοί παρακαλούν γονατιστοί αξιόπιστους επενδυτές- επενδυτές με χρήμα, τεχνογνωσία και μοντέρνο μάρκετινγκ. Το μόνο αξιόλογο προϊόν που έχει διασωθεί από την DDR, είναι οι διώροφοι σιδηρόδρομοι. Τα αυτοκίνητά της, τα Τράμπι, έχουν μόνο συλλεκτική αξία ως αντίκες. Η παραγωγή τους σταμάτησε, επειδή δεν τα ήθελε κανείς. Μάλιστα οι πρώτοι που δεν ήθελαν να τα αγοράσουν, ήταν οι Ανατολικογερμανοί».

- Με την επανένωση, τα πέντε νέα κρατίδια στην Ανατολή αποδέχθηκαν το Σύνταγμα και τους νόμους της Δυτικής Γερμανίας. Υπήρξαν τομείς όπου διατήρησαν στοιχεία της παλιάς νομοθεσίας τους;

«Η συμφωνία της ένωσης προβλέπει αρκετές διαφορές. Κατά την πορεία των διαπραγματεύσεων μάλιστα, οι αντιπρόσωποι της Δύσης επέμεναν να διατηρηθεί για καιρό σχεδόν ατόφια η παλιά νομοθεσία, έτσι ώστε η μεταβατική εποχή να κυλήσει κατά το δυνατόν ήρεμα. Ωστόσο οι διαπραγματευτές της Ανατολής αντέδρασαν σε αυτό λέγοντας, ότι τα δύο συστήματα είναι ασύμβατα και ότι αν διατηρηθεί το ανατολικό, θα παραλύσει η επιχειρηματική δράση των Ανατολικογερμανών. Γι΄ αυτό και τελικά προκρίθηκε η άμεση ενοποίηση των συστημάτων».

- Το κόμμα σας, το Σοσιαλδημοκρατικό, προετοιμάζει τη συνεργασία με το κόμμα Αριστερά, πολλά μέλη της οποίας ήταν στελέχη του ανατολικογερμανικού καθεστώτος. Εσείς τάσσεσθε κατά της συνεργασίας. Γιατί;

«Η Αριστερά είναι το κόμμα της αταξίας. Πρώτον, επειδή η αρχική ανατολική συνιστώσα της, το Κόμμα του Δημοκρατικού Σοσιαλισμού (ΡDS) αποφάσισε στο ιδρυτικό του συνέδριο, τον Δεκέμβριο του 1989, να διατηρήσει ως δεύτερο όνομα εκείνο του κομμουνιστικού κόμματος για να μη χάσει το κληρονομικό δικαίωμα στην τεράστια περιουσία του. Και δεύτερον, επειδή δεν έχει πρόγραμμα. Γι΄ αυτό και δεν ξέρει ποτέ κανείς τι ακριβώς πρεσβεύει. Η κατάσταση στο εσωτερικό του είναι χαοτική. Οταν εκπονηθεί το πρόγραμμά του τους επόμενους μήνες, θα μπορέσουμε να κρίνουμε αντικειμενικά κατά πόσον μπορούμε να πάμε μαζί. Οχι όμως όσο καιρό δεν ξέρει ούτε το ίδιο τι θέλει».

- Συνολικά δηλαδή,η επανένωση της γερμανικής Αριστεράς αποδεικνύεται πιο δύσκολη και από την επανένωση της Γερμανίας.

«Ετσι είναι. Οι Σοσιαλδημοκράτες δεν μπορούν να ενωθούν με ένα κόμμα του χάους».