ΒΑΤΣΛΑΒ ΧΑΒΕΛ: «Δεν εγκαταλείψαμε τα ιδανικά μας»

• Ο πρώην πρόεδρος της Τσεχίας και θεατρικός συγγραφέας μιλάει για τη Βελούδινη Επανάσταση και για τους νοσταλγούς του κομμουνισμού, ενώ βλέπει το σήμερα επιστρέφοντας στο χθες

αποστολη ΤΑΝΙΑ ΜΠΟΖΑΝΙΝΟΥ | ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 1 Νοεμβρίου 2009

Πράγα, 15 Οκτωβρίου. Εξω το χιόνι πέφτει πυκνό. Βρίσκομαι στο καφέ του θεάτρου Να Ζάμπραντλι περιμένοντας να αρχίσει μια συνάντηση του πρώην προέδρου της Τσεχίας Βάτσλαβ Χάβελμε δημοσιογράφους από όλη την Ευρώπη. Εχω φθάσει σχεδόν δύο ώρες νωρίτερα. Λίγο μετά εμφανίζεται ο Χάβελ. Μόνος του, χωρίς μπράβους ή αστυνομικούς η Πράγα δεν έχει εγκληματικότητα. Τον χαιρετώ, σταματά για λίγο στο τραπέζι μου. Στο μικρό αυτό θέατρο ξεκίνησε να εργάζεται ως τεχνικός σκηνής στη δεκαετία του ΄50, τότε που το κομμουνιστικό καθεστώς δεν τον άφηνε να σπουδάσει επειδή καταγόταν από αστική οικογένεια, λέει. Την επόμενη δεκαετία, όταν πια έγινε θεατρικός συγγραφέας, ανέβηκαν εκεί τα έργα του προτού τα απαγορεύσει το καθεστώς.

Σηκώνεται και κατευθύνεται προς την αίθουσα του θεάτρου. Λίγο μετά τον ακολουθώ, η αίθουσα είναι άδεια. Ο 73χρονος Χάβελ εξαφανίστηκε στα παρασκήνια, το μέρος είναι γεμάτο αναμνήσεις γι΄ αυτόν. Σιγά-σιγά φθάνουν και οι υπόλοιποι δημοσιογράφοι. Καθόμαστε στις πολυθρόνες των θεατών. Στη σκηνή έχει τέσσερις καρέκλες και ένα τραπέζι, σαν να περιμένουν τους ηθοποιούς. Σε αυτές παίρνουν θέση ο Χάβελ και τρεις σύντροφοί του από την εποχή του αγώνα κατά του κομμουνιστικού καθεστώτος, συνιδρυτές του Φόρουμ Πολιτών. Ο ίδιος ο Χάβελ σκηνοθέτησε με αυτόν τον τρόπο τη συνάντησή του με δημοσιογράφους για τα 20 χρόνια από τη Βελούδινη Επανάσταση που έφερε τη δημοκρατία στην Τσεχία και τον ίδιο στην προεδρία της χώρας.

«Το ΄89 μαζευόμασταν εδώ στη διάρκεια της απεργίας των θεάτρων. Ηθελα να ξαναδημιουργήσω την ατμόσφαιρα εκείνης της εποχής. Τότε γινόταν πατείς με πατώ σε στις πρώτες συνεντεύξεις Τύπου. Ολα ήταν πιο απλά. Δεν χρησιμοποιούσαμε τη γραφειοκρατική, ξύλινη πολιτική γλώσσα που καταφέραμε να μάθουμε αυτά τα 20 χρόνια» λέει. Για να ολοκληρώσει την ανασύνθεση της ατμόσφαιρας έβαλε το ίδιο παντελόνι που φορούσε στις διαδηλώσεις - «το παντελόνι της επανάστασης», ένα σκούρο τζιν. «Πώς συνέβησαν όλα αυτά; Πραγματικά δεν το γνωρίζω αλλά συνέβησαν» λέει.

«Σήμερα, 20 χρόνια μετά, θεωρείτε ότι πετύχατε τους στόχους για τους οποίους αγωνιζόσασταν και, αν μπορούσατε να πάτε τον χρόνο πίσω, θα κάνατε κάτι διαφορετικά;» είναι η ερώτηση του «Βήματος». «Κάναμε πολλά λάθη αλλά καταφέραμε να αποφύγουμε περισσότερα» απαντά ο Χάβελ. «Η βασική πορεία - δημοκρατία, ελευθερία, έννομη τάξη, οικονομία της αγοράς- διατηρείται, με έναν περίπλοκο τρόπο και αναπάντεχα εμπόδια, αλλά διατηρείται. Δεν εγκαταλείψαμε τα ιδανικά της εποχής». Το μόνο που ίσως θα έκανε διαφορετικά είναι ο χειρισμός του τεράστιου όγκου φακέλων που κληρονόμησαν από τους κομμουνιστές. «Καμία πρώην κομμουνιστική χώρα δεν γνώριζε πώς να χειριστεί τα αρχεία της αστυνομίας» λέει. «Η μνήμη ενός έθνους αποτελεί μέρος της ταυτότητάς του».

Η νιφάδα του χιονιού

Επιστρέφει στις ημέρες του ΄89. Στις 28 Οκτωβρίου διαδηλωτές συγκεντρώθηκαν στην κεντρική πλατεία της Πράγας για την 71η επέτειο της ανεξαρτησίας της Τσεχοσλοβακίας φωνάζοντας «Ελευθερία!». Η αστυνομία τούς πάταξε. Ο κόσμος άρχισε να βγαίνει καθημερινά στους δρόμους εξοργισμένος. «Ολοι ένιωθαν ότι κάτι σημαντικό συνέβαινε αλλά δεν γνωρίζαμε πότε η νιφάδα του χιονιού θα μετατρεπόταν σε χιονοστιβάδα» λέει ο Χάβελ. Στις 17 Νοεμβρίου διοργανώθηκε μια τεράστια διαδήλωση. Ο ίδιος αποφάσισε να μη συμμετάσχει και να παραμείνει στο εξοχικό του για να μην τραβήξει επάνω του τα φώτα αλλά«έστειλα τα μέλη της οικογένειάς μου. Αμέσως καταλάβαμε ότι η διαδήλωση αυτή ήταν η χιονόμπαλα που θα γινόταν χιονοστιβάδα». Λίγες ημέρες αργότερα η Βελούδινη Επανάσταση είχε ολοκληρωθεί.

Την ημέρα που έπεσε το Τείχος του Βερολίνου ο Χάβελ πήγε έξω από την πρεσβεία της Δυτικής Γερμανίας όπως συνήθιζε εκείνες τις ημέρες για να δείξει την υποστήριξή του προς τους ανατολικογερμανούς πρόσφυγες που συνωστίζονταν ζητώντας άσυλο. «Γύρω μας υπήρχαν πολλοί μυστικοί αστυνομικοί, αλλά ο κόσμος που πήγαινε φαγητό και κουβέρτες στους πρόσφυγες δεν νοιαζόταν γι΄ αυτούς» λέει. «Αυτό έδειχνε ότι η κατάσταση δεν θα διαρκούσε για πολύ ακόμη. Εβλεπα την ατρόμητη αλληλεγγύη προς τους πρόσφυγες που επιδείκνυαν οι συμπατριώτες μου, οι οποίοι στο παρελθόν ήταν τόσο φοβισμένοι, τους παρακολουθούσα στην πρεσβεία της Δυτικής Γερμανίας και συνειδητοποιούσα ότι το Τείχος ήδη κατέρρεε».

Τον επόμενο μήνα, στις 29 Δεκεμβρίου, ο Χάβελ εξελέγη πρόεδρος της Τσεχοσλοβακίας ομόφωνα από τη Βουλή- στην οποία ακόμη κυριαρχούσαν οι κομμουνιστές. Το 1990, στις πρώτες ελεύθερες εκλογές στη χώρα, επανεξελέγη στη θέση αυτή. Μετά τη διάσπαση της Τσεχοσλοβακίας ο Χάβελ εξελέγη για δύο συνεχόμενες πενταετείς θητείες πρόεδρος της Δημοκρατίας της Τσεχίας (1993-2003).

Υπάρχει κάτι που νοσταλγεί από την εποχή του κομμουνισμού; Θεωρεί ότι υπηρεσίες όπως η Υγεία και η Παιδεία ήταν καλύτερες τότε παρά σήμερα; «Οσους νοσταλγούν πράγματα από την κομμουνιστική εποχή τους παρομοιάζω με εκείνους που αποφυλακίζονται ύστερα από χρόνια εγκλεισμού. Αν ζεις φυλακισμένος επί πολλά χρόνια, η ελευθερία είναι ένα βάρος. Δεν υπάρχει πια κανένας να σου πει τι να κάνεις. Λαβαίνεις δεκάδες αποφάσεις καθημερινά με δική σου ευθύνη. Υπάρχουν άνθρωποι που είχαν συνηθίσει στον κομμουνισμό και τώρα που γερνούν αντιμετωπίζουν μια δυσάρεστη κατάσταση. Ανάμεσα στους νοσταλγούς του κομμουνισμού είναι εκείνοι που είχαν αφιερώσει τη ζωή τους σ΄ αυτόν και μια ωραία πρωία τους λένε ότι όλα ήταν ανοησίες. Καταλαβαίνω ότι έχουν δυσκολία να το δεχθούν. Οι νεότεροι το κάνουν από αντίδραση. Το λυπηρό είναι πως μερικοί άνθρωποι που κυνηγήθηκαν την κομμουνιστική εποχή σήμερα ζουν με ψίχουλα ενώ οι βασανιστές τους μένουν σε υπέροχα σπίτια».

Ο υλισμός της κοινωνίας

Ο Χάβελ επικρίνει τον υλισμό της σημερινής τσεχικής κοινωνίας και την τεχνοκρατική της θεώρηση των πραγμάτων, τα οποία χαρακτηρίζει «επικίνδυνα». «Εχουμε πολλά να κάνουμε ακόμη» προσθέτει. Την εντονότερη κριτική όμως την επιφυλάσσει για τον διάδοχό του στην προεδρία και σημερινό πρόεδρο Βάτσλαβ Κλάους, ο οποίος αρνείται να υπογράψει τη Συνθήκη της Λισαβόνας που έχει επικυρωθεί από τα υπόλοιπα 26 κράτη-μέλη της ΕΕ, απειλώντας να τινάξει στον αέρα όλη τη διαδικασία: «Η συμπεριφορά του Κλάους πλήττει τη Δημοκρατία της Τσεχίας ,είναι ανεύθυνη. Τα επιχειρήματά του είναι παρωχημένα και αμαυρώνουν το όνομα της Τσεχίας στην Ευρώπη. Θεωρώ ότι είναι επικίνδυνος» λέει καλώντας τον «να έρθει στα συγκαλά του και να επικυρώσει τη συνθήκη».

Παραμένοντας στις σημερινές εξελίξεις, στην απόφαση του αμερικανού προέδρου Μπαράκ Ομπάμα να ματαιώσει την εγκατάσταση τμημάτων της ασπίδας αντιπυραυλικής προστασίας στην Τσεχία και στην Πολωνία, ο Χάβελ δείχνει πιο χαλαρός από άλλους Ανατολικοευρωπαίους που βλέπουν στην κίνηση αυτή «απομάκρυνση των ΗΠΑ από την Ευρώπη» και πανικοβάλλονται. «Είναι πολύ νωρίς για να πούμε κάτι τέτοιο» λέει. «Η αντιπυραυλική ασπίδα συζητείται επί 25 χρόνια στη διάρκεια των οποίων έχουν ληφθεί διάφορες αποφάσεις. Εκλαμβάνω την κίνηση της Ουάσιγκτον ως κάτι τεχνικό, εσωτερικό των ΗΠΑ».

Η τελευταία ερώτηση προς τον ηγέτη της Βελούδινης Επανάστασης είναι αν θεωρεί πως έγραψε το καλύτερό του έργο για την πολιτική ή για το θέατρο. «Δεν βρίσκω κάτι χαριτωμένο να απαντήσω» λέει. «Ο κοινωνικός μου ρόλος καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τη μοίρα, ενώ τα θεατρικά μου έργα τα σκέφτομαι περισσότερο, μπορώ να τα επηρεάσω εξ ολοκλήρου». Η συνάντηση με τους δημοσιογράφους έχει τελειώσει. Ο Χάβελ και οι τρεις σύντροφοί του κάνουν το σήμα της νίκης και αποχωρούν από τη σκηνή.