Μια απόλυτη χρεοκοπία

• Στάθης Καλύβας | ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 8 Νοεμβρίου 2009

Το ερώτημα αν τελείωσε οριστικά ο κομμουνισμός επιδέχεται ενδεχομένως τόσες απαντήσεις όσοι είναι και οι ατελείωτοι και συχνά αντιφατικοί ορισμοί του κομμουνισμού. Αν όμως παρακάμψουμε, όπως επιβάλλεται, την άχαρη και άσκοπη συζήτηση περί ορισμών, αν αγνοήσουμε τη ρομαντική όσο και ανούσια αντίληψη του κομμουνισμού ως ουτοπικού και αόριστου ιδεώδους πλήρους ισότητας και εφαρμογής της αρχής «από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του,στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του » και αν επικεντρώσουμε, αντίθετα, στην ιστορικά δεδομένη πράξη του κομμουνισμού (υπαρκτού σοσιαλισμού ή όπως αλλιώς θέλει κανείς να ονομάσει την πολική του εφαρμογή), θα διαπιστώσουμε πως υπήρξε ένας συνδυασμός πολιτικού αυταρχισμού και υποκατάστασης της αγοράς από τον κεντρικό σχεδιασμό ως μέθοδος κατανομής πόρων και διανομής των αγαθών. Ποιος υπήρξε ο απολογισμός του συνδυασμού αυτού;

▅ Η αναπόφευκτη παρακμή

Τα καθεστώτα που αυτοχαρακτηρίστηκαν κομμουνιστικά ή σοσιαλιστικά κατάφεραν να εκβιομηχανίσουν ορισμένες αγροτικές οικονομίες και να δημιουργήσουν κοινωνίες με μικρότερες ανισότητες απ΄ ό,τι οι περισσότερες καπιταλιστικές κοινωνίες. Στις αρχές της δεκαετίας του ΄70 όμως «προσάραξαν», αποτυγχάνοντας να οδηγήσουν τις οικονομίες τους στα επίπεδα οικονομικής μεγέθυνσης που ήταν αναγκαία για την παραγωγή της απαραίτητης μίνιμουμ αποδοχής από το κοινωνικό σύνολο. Το αποτέλεσμα της αποτυχίας αυτής ήταν η κατάρρευση των καθεστώτων αυτών μέσω μιας αργής αλλά αναπόφευκτης παρακμής που χαρακτηρίστηκε από αυξανόμενο αυταρχισμό, ανοιχτές στρατιωτικές επεμβάσεις της Σοβιετικής Ενωσης στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, οικονομική στασιμότητα και, από ένα σημείο και έπειτα, οπισθοδρόμηση, πλήρη αδυναμία ανανέωσης και προσαρμογής σε νέες συνθήκες και κοινωνική εξαθλίωση με την πλήρη σημασία του όρου: οι κομμουνιστικές κοινωνίες παρήγαγαν μια (καθημερινή) πραγματικότητα όπου η σκέψη και ο λόγος βρέθηκαν σε μόνιμη απόκλιση. Η τέχνη έχει απεικονίσει την κοινωνική πραγματικότητα του λυκόφωτος του κομμουνισμού πολύ καλύτερα ίσως από την επιστήμη, όπως μπορεί να διαπιστώσει όποιος έχει δει την αριστουργηματική ταινία του Cristian Μungiu «4 μήνες, 3 εβδομάδες, 2 μέρες».

Τι απομένει τελικά από την πρακτική του κομμουνισμού σήμερα; Η απάντηση δεν μπορεί παρά να είναι μονολεκτική: τίποτα. Υπάρχει η Κίνα, αλλά εκεί κομμουνισμός δεν σημαίνει τίποτα παραπάνω από τη δικτατορία ενός κόμματος που θα μπορούσε να έχει οποιοδήποτε άλλο όνομα. Η οικονομία είναι πλήρως καπιταλιστική, η κοινωνία πολύ λιγότερο εξισωτική, η κυρίαρχη ιδεολογία είναι ο εθνικισμός και κανείς δεν πιστεύει πια στον κομμουνισμό. Το Βιετνάμ ακολουθεί αντίστοιχη πορεία, ενώ η Κούβα και η Βόρεια Κορέα είναι απολιθώματα (εξωτικής υφής στην πρώτη περίπτωση, αποτρόπαια τρομακτικής στη δεύτερη) με ημερομηνία λήξης. Οσοι εξακολουθούν να αμφιβάλλουν για το εάν ο κομμουνισμός έχει χρεοκοπήσει ως έννοια, δεν έχουν παρά να επισκεφθούν την Κύπρο.

▅ Τα αίτια και η ουσία

Με λίγα λόγια: ο κομμουνισμός ως πολιτική πρακτική απέτυχε παταγωδώς και τελειωτικά. Η διατύπωση αυτή μπορεί να ακούγεται απόλυτη, αλλά η πραγματικότητα είναι αμείλικτη. Μπορεί κανείς να αναζητήσει ιστορικά αίτια για τον τρόπο με τον οποίο τελικά εφαρμόστηκε και απέτυχε το σύστημα αυτό, αλλά δεν μπορεί να παραβλέψει την ουσία, πως δηλαδή ο συνδυασμός πολιτικού αυταρχισμού και οικονομικής καχεξίας δεν μπορεί να σταθεί σε εκσυγχρονισμένες κοινωνίες με υψηλά επίπεδα αλφαβητισμού, αστικοποίησης και επαγγελματικής διαφοροποίησης- και όπως προανέφερα τα κομμουνιστικά καθεστώτα πέτυχαν, σε γενικές γραμμές, να εκσυγχρονίσουν τις κοινωνίες τους. Εμπνέει σήμερα ο κομμουνισμός ως ιδεώδες ή έστω ως κίνημα διαμαρτυρίας; Θα μπορούσε ίσως κανείς να στραφεί στα πλέον εξαθλιωμένα κοινωνικά στρώματα του πλανήτη, π.χ. στους φτωχούς αγροτικούς πληθυσμούς της Ινδίας και του Νεπάλ που έχουν ενδεχομένως δείξει κάποια ίχνη συμπάθειας σε μια τοπική «μαοϊκή» ερμηνεία του κομμουνιστικού μοντέλου. Ακόμη και εκεί, όμως, μιλάμε για μικρές ομάδες που αναγκάζονται να χρησιμοποιήσουν τη βία. Αντίθετα, η εκλογική συμπεριφορά των πληθυσμών αυτών κινείται προς εντελώς διαφορετική κατεύθυνση. Στην καλύτερη εκδοχή της, η πρακτική των σημαντικότερων κομμουνιστικών κομμάτων του Τρίτου Κόσμου που κατάφεραν να επιβιώσουν δεν είναι κάτι διαφορετικό από μια προσπάθεια χρηστής διοίκησης με έμφαση στην παραγωγή δημοσίων αγαθών, όπως φαίνεται από την περίπτωση της Κεράλας στην Ινδία, ένα είδος δηλαδή σοσιαλδημοκρατίας για τους φτωχούς. Τα ίδια ισχύουν και για τον κομμουνισμό ως πηγή επαναστατικής έμπνευσης. Η έμπνευση αυτή σήμερα θα πρέπει να αναζητηθεί αλλού: οπωσδήποτε στον ριζοσπαστικό Ισλαμισμό, το μόνο διεθνικό κίνημα σήμερα που διαθέτει την ικανότητα επαναστατικών κινητοποιήσεων.

Εν τέλει, είναι πραγματικά εκπληκτικό το γεγονός πως ένα κίνημα με την τεράστια ακτινοβολία του κομμουνισμού κατέληξε τόσο γρήγορα σε μια τόσο συνολική χρεοκοπία. Και αν οι ερμηνείες για τα αίτια της χρεοκοπίας αυτής μπορούν να διαφέρουν, η διαπίστωση της χρεοκοπίας δεν επιδέχεται αμφισβήτηση. Ξανακοιτώντας την ιστορία του 20ού αιώνα είναι εντυπωσιακό το πώς τα δύο πλέον δυναμικά πολιτικά κινήματα του μεσοπολέμου, το φασιστικό και το κομμουνιστικό, είχαν τέτοιο άδοξο (και παράλληλο) τέλος. Σε έναν κόσμο που βρίθει από σφάλματα και καταστροφές, η κατάληξη των κινημάτων αυτών μόνο θετικά μπορεί να αποτιμηθεί.

• Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Υale.