Ανατροπή ή επαναρύθμιση;

Διάλογοι Για την παγκόσμια κρίση

Του ΚΩΣΤΑ ΜΠΟΤΟΠΟΥΛΟΥ*, ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 19/10/2008

Εξετάζοντας τις πολιτικές επιπτώσεις της ακόμα εξελισσόμενης οικονομικής κρίσης ανακύπτει, κατά τη γνώμη μου, ένα βασικό ερώτημα: με δεδομένο το βάρος και το βάθος της κρίσης, σε τι είδους ανατροπή θα οδηγηθούμε;

-Ανατροπή από τα κάτω (τύπου γαλλικής επανάστασης) ή από τη δύναμη των πραγμάτων (τύπου πτώσης του υπαρκτού σοσιαλισμού);

-Ανατροπή κόσμου (μετά την πτώση της Βαστίλης) ή παραδείγματος (μετά την πτώση του Τείχους);

-Ανατροπή χειραφέτησης (1789) ή επαναρύθμισης (1989);

Ανατροπή πάντως -ριζική αλλαγή του τρόπου που κάνουμε πολιτική και βάσης πάνω στην οποία συγκροτούνται οι πολιτικοί συσχετισμοί- δεν μπορεί παρά να επέλθει. Τόσο πολύ κλονίστηκαν ορισμένες κεντρικές βεβαιότητες του λίγο-πολύ παγκόσμιου συστήματος και τόσο έντονα παρούσες ήταν οι συνέπειες στη ζωή του συνόλου σχεδόν των κοινωνιών του πλανήτη.

Εκτός εάν -πράγμα που ο συντάκτης αυτών των γραμμών δεν θέλει να πιστέψει, χωρίς ωστόσο και να το αποκλείει- η κρίση που διανύουμε, αντί να μας ανοίξει τα μάτια, μας τα κλείσει. Αντί να μας κάνει να σκεφτούμε, μας επιβεβαιώσει την αδυναμία συλλογικού στοχασμού. Αντί να δώσει -ειδικά στη δημοκρατική αριστερά- δύναμη δράσης, σφραγίσει την ιδεολογική και πολιτική υποταγή της.

Βρίσκω, πράγματι, εξαιρετικά παράξενη την αιδήμονα σιωπή της αριστεράς, ειδικά δε της σοσιαλδημοκρατίας, τη στιγμή που αποδεικνύεται στην πράξη πόσο ορθό -τουλάχιστον σε θεωρητικό επίπεδο- ήταν το αίτημά της για ισορροπία μεταξύ οικονομικής διαχείρισης και κοινωνικών παραμέτρων, ελευθερίας της αγοράς και ελεγκτικού ρόλου του κράτους, ενθάρρυνσης του ανταγωνισμού, αλλά αποθάρρυνσης της κερδοσκοπίας.

Αυτό που συνέβη στις Ηνωμένες Πολιτείες και διαχύθηκε ταχύτατα και στον υπόλοιπο κόσμο ήταν η απόδειξη σε παγκόσμια απευθείας μετάδοση ότι ο καπιταλισμός δεν είναι ένας και αδιαίρετος, ότι υπάρχει «άγρια» (ανέλεγκτη) και με «ανθρώπινο πρόσωπο» (ρυθμιζόμενη και ελέγξιμη) μορφή του και ότι η πρώτη μορφή καπιταλισμού οδηγεί όχι μόνο σε κοινωνικές αδικίες και καταστροφές (αυτό διόλου ενοχλούσε και ενοχλεί τους νεοφιλελεύθερους), αλλά και σε χρηματοπιστωτικές και ευρύτερα οικονομικές καταρρεύσεις.

Το ότι, ακόμα κι έτσι, ο καπιταλισμός ως σύστημα-σύμβολο δεν κινδυνεύει -μέχρι νεωτέρας- είναι ίσως εξηγήσιμο: εκείνοι των οποίων οι θέσεις δικαιώθηκαν από τις παραπάνω αποδείξεις, δηλαδή οι σοσιαλδημοκράτες, έχουν προ πολλού κάνει τον ιστορικό συμβιβασμό τους με τον καπιταλισμό, ακριβώς για να συνεχίσουν να ελπίζουν ότι θα μπορέσουν να διαδώσουν και τελικά να επιβάλλουν την πιο ανθρώπινη μορφή του.

Λιγότερο ευεξήγητο -και πιο πολιτικό κρίσιμο- είναι γιατί δεν έχουν ακόμα αδράξει την ευκαιρία για μια ιδεολογική αντεπίθεση με αιχμή την οικονομία αλλά ευρύτερη στόχευση.

Στις ΗΠΑ το πρώτο «σχέδιο Πόλσον» καταψηφίστηκε κυρίως από ρεπουμπλικανούς γερουσιαστές υπό το φόβο ότι παραήταν «σοσιαλιστικό», αφού επέτρεπε στο κράτος να προσπαθήσει να σώσει δικαίους και αδίκους από την καταστροφή. Αυτοί τουλάχιστον, μαζί με την ανάδειξη του φανατισμού τους, έχουν το ελαφρυντικό της σταθερότητας ως προς την υπηρέτηση της «κοσμοθεωρίας» τους (όσο μπορεί να χαρακτηριστεί έτσι η αντιγραφή του νόμου της ζούγκλας).

Δικαιολογημένοι θα μπορούσαν επίσης να θεωρηθούν κι εκείνοι (αλλά εδώ πλέον μπαίνουμε στην υιοθέτηση οικονομικών και όχι πολιτικών κριτηρίων) που καταψήφισαν το σχέδιο γιατί το έκριναν σε λάθος κατεύθυνση ή εκείνοι (φτάνουμε έτσι στην άλλη πλευρά της πολιτικής κλίμακας) που δεν μπορούσαν να ανεχτούν τη σωτηρία των φταιχτών (των κερδοσκόπων) χωρίς αντίστοιχη ενίσχυση των βασικών θυμάτων (των μη προνομιούχων).

Αδικαιολόγητος, αντίθετα, είναι ο μη επαρκής τονισμός της ανάγκης αλλαγής καπιταλιστικού παραδείγματος (και στις ΗΠΑ) από τον Δημοκρατικό υποψήφιο Ομπάμα, όπως και η αδυναμία των Δημοκρατικών γερουσιαστών να εξηγήσουν στους σαστισμένους ψηφοφόρους τους γιατί είναι πιο δίκαιο -και πιο λογικό- το κράτος να προσπαθήσει να περισώσει ό,τι περισώζεται κι αμέσως μετά να «τιμωρήσει», με συγκεκριμένα πια μέτρα, τους κερδοσκόπους.

Αντίστοιχα, στην Ευρώπη, ο Γκόρντον Μπράουν, ο μόνος «σοσιαλιστής» συμμετέχων στην άτυπη διάσκεψη των «μεγάλων» που συγκάλεσε ο Σαρκοζί, μόνο να κερδίσει θα είχε -κι αυτός και το κόμμα του κι ολόκληρη η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία- αν, πριν εθνικοποιήσει μονομερώς τις «επικίνδυνες» τράπεζες, εξηγούσε τι διακυβεύεται (ένα μοντέλο οικονομικής διαχείρισης) και ζητούσε μεγαλύτερη και πιο κοινωνικά προσανατολισμένη συνεργασία σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ακόμα η Ευρωπαϊκή Ενωση δεν έχει αποφασίσει αν θα δράσει ως πολιτική ένωση ή ως σωματείο ανεξάρτητων συμμετεχόντων -κι αυτό ούτε βέβαια τιμή τής περιποιεί, αλλά ούτε και τη σοσιαλδημοκρατική διαφορά αναδεικνύει.

Να, λοιπόν, η απάντηση στο αρχικό ρητορικό, όπως αποδεικνύεται, ερώτημα: η από τα κάτω ανατροπή παραδείγματος είναι αδύνατη σε μια παγκόσμια σκηνή όπου αντιμάχονται όχι πολιτικά παραδείγματα αλλά οι εικονικές αντανακλάσεις τους.

Η από τα πράγματα ανατροπή συσχετισμών είναι δυνατή, αλλά με αποκλειστική ευθύνη της δημοκρατικής αριστεράς. Αυτή έχει όχι μόνο λόγο αλλά και καθήκον να προσδώσει στις λύσεις της (το διεθνισμό της οικονομίας και των εποπτικών της μηχανισμών, τη διαφοροποίηση των χρηματοπιστωτικών οργανισμών που επενδύουν από εκείνες που τζογάρουν, τη βελτίωση του πλαισίου προστασίας καταναλωτών και ευάλωτων ομάδων) χαρακτήρα πολιτικού επείγοντος και να τις θέσει στην κορυφή της ιδεολογικής αντιπαράθεσης μετά τις αμερικανικές προεδρικές κάλπες και πριν τις ευρωπαϊκές εκλογές.

Μόνο τότε ίσως το 2009 μπορεί να είναι ένας σταθμός και όχι μία στάση.

*Ο ΚΩΣΤΑΣ ΜΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ είναι συνταγματολόγος, ευρωβουλευτής του ΠΑΣΟΚ.