Του Πετρου Παπακωνσταντινου, Η Καθημερινή, Kυριακή, 26 Oκτωβρίου 2008
Η ρήξη ανάμεσα στην Αμερική του Μπους και την «παλιά Ευρώπη» των Σιράκ και Σρέντερ τις παραμονές του πολέμου εναντίον του Ιράκ γέννησε μια ολόκληρη φιλολογία περί «Τέλους της Δύσης». Στο μικρό, αλλά πολύκροτο βιβλίο του «Παράδεισος και Εξουσία», ο νεοσυντηρητικός Ρόμπερτ Κέιγκαν υποστήριξε ότι Ευρώπη και Αμερική κινούνται σε ασύμβατες τροχιές γιατί ζουν σε διαφορετικούς πλανήτες - η μεν Ευρώπη στην Αφροδίτη, θεά της ομορφιάς και της αρμονίας, η δε Αμερική στον Αρη, θεό του πολέμου και της σύγκρουσης.
Περισσότερο απαισιόδοξος, ο πρώην σύμβουλος του Κλίντον, Τσαρλς Κάπτσαν, προέβλεψε ότι η επόμενη, ιστορική σύγκρουση δεν θα είναι μεταξύ της Δύσης και του Ισλάμ (ή της Ρωσίας, ή της Κίνας), αλλά μεταξύ Αμερικής και Ευρώπης. Ο Κάπτσαν συνέκρινε τη Δύση της εποχής μας με τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία μετά την απόφαση του Διοκλητιανού να τη χωρίσει σε Δυτική και Ανατολική. Η κοινή πολιτιστική κληρονομιά και η κοινή θρησκεία Ρώμης και Βυζαντίου, υποστήριζε ο Κάπτσαν, δεν τις εμπόδισε να αναπτύξουν ανταγωνιστικές σχέσεις. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει σήμερα, κατά τον Αμερικανό αναλυτή, σε ολοένα και μεγαλύτερη κλίμακα, στις σχέσεις μεταξύ των δύο ακτών του Ατλαντικού.
Πρόωρες εκτιμήσεις
Με τους Μέρκελ και Σαρκοζί να έχουν αντικαταστήσει από καιρό τους Σρέντερ και Σιράκ, με τον Μπους να ετοιμάζεται να εγκαταλείψει τον Λευκό Οίκο και με τον Ομπάμα να μιλάει ενώπιον 200.000 ανθρώπων στο Βερολίνο, οι εκτιμήσεις αυτές, που γεννήθηκαν τον θυελλώδη χειμώνα του 2003, φαίνονται τουλάχιστον πρόωρες. Ωστόσο, η διεθνής οικονομική κρίση που ξεκίνησε από τη Γουόλ Στριτ επανέφερε με άλλον τρόπο τη φιλολογία περί «τέλους» ή έστω «παρακμής» της Δύσης.
Ο αρθρογράφος της ισπανικής El Pais, Μ. Α. Μπαστενιέρ, σημείωνε πρόσφατα ότι τα παθήματα της Αμερικής και της Δύσης εν γένει ξεσήκωσαν κύμα χαιρέκακης ικανοποίησης σε μεγάλα τμήματα του πλανήτη, σε στυλ «Καλά να πάθουν»! Κι αυτό όχι μόνο στον αραβομουσουλμανικό κόσμο, αλλά και στη Λατινική Αμερική και την Απω Ανατολή - πολύ περισσότερο απ' ό,τι είχε συμβεί μετά την κατάρρευση των Δίδυμων Πύργων.
Αλλη μια απώλεια
Σε πρόσφατο άρθρο του, ο αναλυτής της Washington Post Αντονι Φαϊόλα, εκτιμούσε ότι «η χειρότερη χρηματοπιστωτική κρίση μετά τη Μεγάλη Υφεση (1929 - 33) προκάλεσε άλλη μια απώλεια: τον αμερικανικού τύπου καπιταλισμό». Και εξηγούσε:
«Τις τρεις τελευταίες δεκαετίες, οι ΗΠΑ εξαπέλυσαν Σταυροφορία για να πείσουν τον υπόλοιπο κόσμο, ιδιαίτερα τις αναπτυσσόμενες χώρες, να καταργήσουν τη βαριά, κρατική παρέμβαση στις τράπεζες και τη βιομηχανία. Αλλά το υπερφιλελεύθερο μοντέλο του αμερικανικού καπιταλισμού ενοχοποιείται σήμερα για την υπερχρέωση της εύκολης πίστωσης, την άρρωστη αγορά ακινήτων και τα τοξικά απόβλητα της Γουόλ Στριτ που μόλυναν το παγκόσμιο, χρηματοπιστωτικό σύστημα. Η μετέπειτα στροφή στον βαρύ κρατικό παρεμβατισμό (για τη διάσωση των τραπεζών που απειλούνταν με χρεωκοπία) αφαιρεί από την Ουάσιγκτον το ηθικό κύρος που της επέτρεπε να κηρύσσει στην οικουμένη το Ευαγγέλιο του φιλελευθερισμού».
Πολλοί εκτιμούν ότι δεν πρόκειται μόνο για διάβρωση της ιδεολογικής ηγεμονίας, αλλά και για απώλεια πραγματικής ισχύος στον διεθνή στίβο - για το τέλος της «στιγμής» της αμερικανικής μονοκρατορίας, που προέκυψε από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης. Από τις στήλες της WashingtoPost, ο Αμερικανός συγγραφέας Κέβιν Φίλιπς θεωρεί την υπερδιόγκωση του χρηματοπιστωτικού τομέα στην αμερικανική οικονομία ως σύμπτωμα ιστορικής παρακμής, που συνόδεψε στην πτώση τους άλλες μεγάλες δυνάμεις, όπως η Ισπανία, η Ολλανδία και η Βρετανία.
Αυτή είναι η θεώρηση και του Ιταλού οικονομολόγου και ιστορικού Τζιοβάνι Αρίγκι. Ο συγγραφέας του σημαντικού βιβλίου «Ο μακρύς εικοστός αιώνας» περιγράφει την ιστορία του καπιταλισμού ως διαδοχή μακρών κυμάτων, καθένα από τα οποία χαρακτηρίζεται από την ηγεμονία μιας μεγάλης διεθνούς δύναμης: Βενετία, Γένοβα, Ισπανία, Ολλανδία, Βρετανία, Αμερική. Στην ανοδική φάση κάθε κύματος κυριαρχεί το παραγωγικό κεφάλαιο και στην καθοδική το χρηματιστικό - αυτό είναι το «χρυσό φθινόπωρο», η αναγγελία της επερχόμενης παρακμής.
Τέλος εποχής
Στο περιγραφικό σχήμα του Αρίγκι, το κέντρο βάρους της παγκόσμιας ισχύος στους Νεώτερους Χρόνους κινείται από Ανατολάς προς Δυσμάς: Μεσόγειος - Μάγχη - Ατλαντικός. Αρκετοί αναλυτές προεκτείνουν αυτή τη θεώρηση, εκτιμώντας ότι η τρέχουσα κρίση του αγγλοσαξονικού καπιταλισμού θα μετατοπίσει την παγκόσμια ισχύ ακόμη δυτικότερα, από τον Ατλαντικό στον Ειρηνικό Ωκεανό και, κυρίως, στην Κίνα. «Η γεωπολιτική δύναμη, η οποία μέχρι σήμερα ήταν συγκεντρωμένη στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη, αρχίζει να μετατοπίζεται προς την Ασία. Η χρηματοπιστωτική κρίση και η συνακόλουθη ύφεση που πλήττουν τη Δύση θα επιταχύνουν, πιθανότατα, αυτή την τάση», έγραφε πρόσφατα ο Ιάπωνας αναλυτής Γιοΐτσι Φουναμπάσι.
Το ενδεχόμενο αυτό θεωρεί τουλάχιστον πιθανό ο καθηγητής του πανεπιστημίου του Γέιλ και θεμελιωτής της θεωρίας του «παγκόσμιου συστήματος», Ιμάνουελ Βαλερστάιν. Σ' αυτή την περίπτωση, όμως, δεν θα πρόκειται απλώς για αλλαγή σκυτάλης από μια δυτική δύναμη σε μιαν άλλη, αλλά για το τέλος μιας ολόκληρης εποχής, που άρχισε με τις Μεγάλες Ανακαλύψεις: Το τέλος 500 χρόνων παγκόσμιας κυριαρχίας του λευκού ανθρώπου. Μια πραγματικά ιστορική ανατροπή, που είναι δύσκολο κανείς να δεχθεί ότι μπορεί να συμβεί χωρίς μεγάλης κλίμακας συγκρούσεις, ίσως πέρα από τις δυνατότητες σύλληψης της φαντασίας μας.
Δεν είναι η πρώτη φορά που η εικασία περί μετατόπισης της παγκόσμιας ισχύος από τον Ατλαντικό στην Απω Ανατολή χαλάει τον ύπνο των δυτικών ελίτ. Στα μέσα της δεκαετίας του ’80, η «κίτρινη απειλή» (και όχι η κόκκινη) ήταν ο υπ’ αριθμόν ένα εφιάλτης μιας Αμερικής που κατακλυζόταν από γιαπωνέζικα βίντεο, τηλεοράσεις και αυτοκίνητα, ενώ εμβληματικά κτίρια του Μανχάταν αγοράζονταν από Γιαπωνέζους επενδυτές. Τέκνο αυτής της πνευματικής ατμόσφαιρας ήταν το σημαντικό έργο του Πολ Κένεντι «Η Ανοδος και η Πτώση των Μεγάλων Δυνάμεων», το οποίο προέβλεπε ότι ΗΠΑ και ΕΣΣΔ θα μπουν σε φάση σταδιακής παρακμής, με την Ιαπωνία να διεκδικεί την παγκόσμια ηγεμονία και την Κίνα να την ακολουθεί, αν και από μεγάλη απόσταση.
Δύο δεκαετίες αργότερα, η νέα εκδοχή της εικασίας περί μεταβίβασης της ηγεμονίας από τη λευκή φυλή στην κίτρινη, αυτή τη φορά με την Κίνα στη θέση της Ιαπωνίας, δεν φαίνεται λιγότερο προβληματική. Παρ’ όλα τους τα προβλήματα, ΗΠΑ και Ε.Ε. αντιστοιχούν στο μισό της παγκόσμιας οικονομίας, ενώ η Κίνα, παρά την ταχεία άνοδό της, αντιστοιχεί περίπου στο 1/16, για να μη μιλήσουμε για την απόσταση στα πεδία του κατά κεφαλήν εισοδήματος, της τεχνολογίας και της στρατιωτικής ισχύος.
Είναι πολύ πιθανό ότι η Αμερική θα βγει από την τρέχουσα οικονομική κρίση συγκριτικά αποδυναμωμένη έναντι των κυριοτέρων ανταγωνιστών της. Ωστόσο, η οικονομική υποχώρηση δεν μεταφράζεται αυτομάτως σε γεωπολιτική συρρίκνωση. Η μακρά ύφεση του 1873 - ’96 σηματοδότησε τη διάβρωση της οικονομικής ηγεμονίας της κατ’ εξοχήν φιλελεύθερης Βρετανίας και την ορμητική άνοδο του «νέου» καπιταλισμού των μεγάλων τραστ στη Γερμανία και τις ΗΠΑ. Στα τέλη του 19ου αιώνα ο κόσμος, από οικονομική άποψη, ήταν ήδη τριπολικός. Αλλά η Βρετανική Αυτοκρατορία των πέντε ηπείρων, όπου ο ήλιος δεν έδυε ποτέ, δεν έχασε οριστικά την πολιτικοστρατιωτική της κυριαρχία παρά ύστερα από μισό αιώνα και δύο παγκόσμιους πολέμους – στους οποίους, μάλιστα, «νίκησε».
Στο πρόσφατο βιβλίο του «Ο Δεύτερος Κόσμος», ο Αμερικανοϊνδός αναλυτής Πάραγκ Χάνα συμμερίζεται την εκτίμηση ότι η εξαιρετική «στιγμή» της αμερικανικής μονοκρατορίας βαίνει προς το τέλος της και εκτιμά ότι ο 21ος αιώνας θα σφραγιστεί από τον ιστορικό ανταγωνισμό μεταξύ τριών υπερδυνάμεων – Αμερικής, Ευρωπαϊκής Ενωσης και Κίνας. Τα τρία αυτά κέντρα συμπεριφέρονται, κατά τον συγγραφέα, ως «frenemies», άλλοτε συνεταίροι και άλλοτε αντίπαλοι, με το μέλλον των σχέσεών τους αβέβαιο. Ρωσία, Ινδία, Ιαπωνία, Βραζιλία και άλλες μεγάλες χώρες μπορεί να παίξουν σημαντικό ρόλο, καθορίζοντας πού θα γείρει η πλάστιγγα, αλλά δεν θα είναι, κατά τον Χάνα, οι πρωταγωνιστές του αγώνα για την παγκόσμια ηγεμονία.
Η ανάλυση του συγγραφέα θυμίζει το ζοφερό έργο του Τζορτζ Οργουελ «1984», το οποίο εξελίσσεται στο φόντο μιας πλανητικής, τριγωνικής σύγκρουσης Ωκεανίας - Ευρασίας - Εστασίας. Οι ενστάσεις που θα μπορούσαν βάσιμα να εγερθούν είναι προφανείς: Υπερτίμηση της κινεζικής δυναμικής, υποτίμηση της Ρωσίας, του μόνου κράτους που διαθέτει πυρηνική ισοτιμία με την Αμερική κ.ά. Αλλά η βασική του ιδέα, ότι δηλαδή η οικονομική αποσταθεροποίηση του πλανήτη και το τέλος της αμερικανικής μονοκρατορίας προοιωνίζονται την επιστροφή των μεγάλων, γεωπολιτικών ανταγωνισμών, δεν μπορεί εύκολα να αντικρουσθεί.
Μια από τις πιο χαρακτηριστικές ενδείξεις ιδεολογικού θριάμβου του καπιταλισμού μετά την κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ ήταν η… εξαφάνισή του από το λεξιλόγιο της δημόσιας αντιπαράθεσης. Τα κόμματα εξουσίας, συντηρητικά ή κεντροαριστερά, θα μιλούσαν στο εξής για «οικονομία της αγοράς» – κατά προτίμηση ελεύθερης αγοράς ή αγοράς που πρέπει επειγόντως να ελευθερωθεί από τα δεσμά του κρατισμού. Ακόμη και ριζοσπαστικά, αριστερά κινήματα επέλεγαν ως νέους εχθρούς τον «νεοφιλελευθερισμό» ή την «παγκοσμιοποίηση» για να μην κατηγορηθούν για ξύλινη, παλαιοκομμουνιστική γλώσσα.
Αντιστρόφως, η επιστροφή του όρου «καπιταλισμός» στα καθημερινά δελτία ειδήσεων και στις δηλώσεις των πολιτικών ηγετών, από τον Μακέιν μέχρι τη Μέρκελ, αποτελεί ένδειξη ιδεολογικής κρίσης του συστήματος. Δεν είναι τυχαίο που ο –πληθωρικός όπως πάντα– Νικολά Σαρκοζί πρότεινε, μετά τη συνάντησή του με τον Τζορτζ Μπους, την… επανίδρυση του καπιταλισμού, παραπέμποντας συνειρμικά στους αριστερούς που αναζητούσαν κάποιου είδους «Κομμουνιστική Επανίδρυση» (όπως ονομάστηκε η εξ αριστερών διάσπαση του ΚΚ Ιταλίας) πάνω από τα ερείπια του Τείχους του Βερολίνου.
Και να ήταν μόνο αυτό… Ο γκωλικός πρόεδρος της Γαλλίας δεν δίστασε να φωτογραφηθεί ξεφυλλίζοντας το «Κεφάλαιο» του Μαρξ (για να είμαστε δίκαιοι, με διαφορά φάσης έναντι του Κ. Καραμανλή, ο οποίος είχε πιστοποιήσει σε ανύποπτο χρόνο την εξοικείωσή του περί τα μαρξιστικά με συνέντευξή του στο περιοδικό «Διαβάζω» και τον Γιάννη Μπασκόζο). Στο μεταξύ, η εφημερίδα TIMES προειδοποιούσε τους αναγνώστες της με το σύνθημα «Ξανάρχεται!» κάτω από πορτρέτο του Μαρξ, οι πωλήσεις βιβλίων του οποίου σημειώνουν κατακόρυφη άνοδο στη Γερμανία.
Ηταν γνωστό, βέβαια, ότι από κάθε κρίση του καπιταλισμού υπάρχουν κάποιοι μεγαλοκαπιταλιστές που βγαίνουν ιδιατέρως ωφελημένοι. Η ειρωνεία της Ιστορίας είναι ότι, μεταξύ των κερδισμένων αυτής της κρίσης, φαίνεται να είναι και ο… μαρξισμός! Αλλη μια ειρωνεία: τη στιγμή που ανεβαίνουν οι μετοχές του Μαρξ στο χρηματιστήριο των ιδεών, δεν έχουν απομείνει και πολλοί μαρξιστές για να διεκδικήσουν μέρισμα…
Ιnfo
- Parag Khana, «The Second World: Empires and Influence in the New Global Order», Random House, 2008.
- Michael Hudson & Jeffrey Sommers, «The End of the Washington Consensus», Counter Punch, V. 15, No 17, October 1- 15, 2008.
- Immanuel Wallerstein, «Le capitalisme touche a sa fin», Le Monde, 11 octobre 2008.
- Yoichi Funabashi, «Un monde en mal de leadership», Courrier International, No 936, 9-15 octobre 2008.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου