Από το ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ, ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ / 7 - 12/10/2008
LAURENCE BERIOT («NOUVEL OBSERVATEUR») |
«Ας μην καταθέτουμε τα όπλα, κι ας ζούμε σε χαλεπούς καιρούς. Ακόμη χρειάζεται να καταγγέλλουμε την αδικία και να την αντιπαλεύουμε. Ο κόσμος δεν θα γίνει καλύτερος από μόνος τους. Με αυτή τη φράση τελειώνει την αυτοβιογραφία του ο Ερικ Χομπσμπάουμ («Συναρπαστικά χρόνια», Θεμέλιο, 2003). Ενενήντα ενός χρόνων σήμερα, ο μεγάλος βρετανός ιστορικός δεν καταθέτει τα όπλα και παραμένει πιστός στις ιδέες της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης, που τον ενέπνευσαν ήδη από τα μαθητικά του χρόνια, σε δύσκολους καιρούς, στο Βερολίνο του μεσοπολέμου.
Η ακόλουθη συνέντευξη του Ερικ Χομπσμπάουμ δημοσιεύτηκε στην ιταλική εφημερίδα «L' Unita» στις 2-6-08.
Δεν πρέπει να μας προξενεί έκπληξη αν οι έξυπνοι καπιταλιστές εντυπωσιάστηκαν από τον Μαρξ, στο βαθμό που αυτοί γνώριζαν καλύτερα από τους άλλους το χαρακτήρα και την αστάθεια της καπιταλιστικής οικονομίας στην οποία δρούσαν.
Η ακόλουθη συνέντευξη του Ερικ Χομπσμπάουμ δημοσιεύτηκε στην ιταλική εφημερίδα «L' Unita» στις 2-6-08.
- Καθηγητή Χομπσμπάουμ, δύο δεκαετίες μετά το 1989 ο Καρλ Μαρξ επιστρέφει στο προσκήνιο. Σε μια συνομιλία σας με τον Ζακ Αταλί είπατε ότι οι καπιταλιστές, περισσότερο από τους άλλους, ήταν εκείνοι που τον ανακάλυψαν ξανά και μιλήσατε για την έκπληξή σας όταν ο φιλελεύθερος επιχειρηματίας Τζορτζ Σόρος σάς είπε «μόλις διάβασα τον Μαρξ και υπάρχει πολλή αλήθεια σε αυτά που λέει». Ποιοι είναι οι λόγοι αυτής της ανακάλυψης;
Δεν πρέπει να μας προξενεί έκπληξη αν οι έξυπνοι καπιταλιστές εντυπωσιάστηκαν από τον Μαρξ, στο βαθμό που αυτοί γνώριζαν καλύτερα από τους άλλους το χαρακτήρα και την αστάθεια της καπιταλιστικής οικονομίας στην οποία δρούσαν.
Το μεγαλύτερο μέρος της διανοητικής αριστεράς δεν ήξερε πλέον τι να κάνει με τον Μαρξ. Είχε χάσει το ηθικό της εξαιτίας της κατάρρευσης του σοσιαλδημοκρατικού σχεδίου στη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 και της μαζικής προσχώρησης των εθνικών κυβερνήσεων στην ιδεολογία της ελεύθερης αγοράς, καθώς και εξαιτίας της πτώσης των πολιτικών και οικονομικών συστημάτων που υποστήριζαν ότι εμπνέονται από τον Μαρξ και τον Λένιν.
Τα λεγόμενα "νέα κοινωνικά κινήματα", όπως ο φενιμισμός, δεν έχουν κανένα λογικό δεσμό με τον αντικαπιταλισμό (αν και τα μέλη τους ατομικά συμπαρατάσσονταν με αυτές τις θέσεις) ή δεν συμμερίζονταν την πίστη στην αδιάκοπη πρόοδο του ελέγχου πάνω στη φύση- πίστη που την συμμεριζόταν τόσο ο καπιταλισμός όσο και ο παραδοσιακός σοσιαλισμός. Ταυτόχρονα, το προλεταριάτο, διαιρεμένο και αποδυναμωμένο, έπαψε να είναι αξιόπιστο ως ιστορικός πρωταγωνιστής του κοινωνικού μετασχηματισμού. Πρέπει να προσθέσουμε ότι, με αφετηρία το 1968, τα κυριότερα ριζοσπαστικά κινήματα είχαν προτιμήσει την άμεση δράση, που δεν θεμελιωνόταν υποχρεωτικά σε μεγάλες αναγνώστες ή σε μια θεωρητική ανάλυση της πραγματικότητας. Φυσικά αυτό δεν σημαίνει ότι ο Μαρξ έπαψε να θεωρείται μεγάλος κλασικός στοχαστής, αν και, για πολιτικούς λόγους, ειδικά σε χώρες όπως η Γαλλία και η Ιταλία, που είχαν ισχυρά κομμουνιστικά κόμματα, υπήρξε μια έντονη διανοητική επίθεση ενάντια στον Μαρξ και τις μαρξιστικές αναλύσεις, η οποία κορυφώθηκε στις δεκαετίες του '80 και του '90. Σήμερα, σύμφωνα με ορισμένες ενδείξεις, αυτή η επίθεση πρέπει να έχει εξαντλήσει την ορμή της».
Οι πολιτικές πιέσεις ήδη αποδυναμώνουν τη δέσμευση των νεοφιλελεύθερων κυβερνήσεων σε μιαν ανεξέλεγκτη, απεριόριστη και δίχως κανόνες παγκοσμιοποίηση. Σε ορισμένες περιπτώσεις (Κίνα) οι πελώριες ανισότητες και αδικίες που γεννήθηκαν από τη μετάβαση προς μια οικονομία ελεύθερης αγοράς προκαλούν ήδη πελώρια προβλήματα στην κοινωνική σταθερότητα και εγείρουν αμφιβολίες ακόμα και στις κορυφές της κυβέρνησης.
Είναι σαφές ότι η όποια "επιστροφή στον Μαρξ" θα είναι ουσιαστικά μια επιστροφή στην ανάλυση του καπιταλισμού που έκανε ο Μαρξ και στην τοποθέτηση του καπιταλισμού στην ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας. Συμπεριλαμβανομένης και της ανάλυσής του για την αναπόφευκτη αστάθεια της καπιταλιστικής ανάπτυξης, η οποία προχωρεί με περιοδικές οικονομικές κρίσεις που έχουν επιπτώσεις στην κοινωνική και πολιτική κατάσταση. Κανένας μαρξιστής δεν θα μπορούσε να πιστέψει ούτε για μια στιγμή ότι -όπως υποστήριζαν το 1989 οι ιδεολόγοι του νεοφιλελευθερισμού- ο φιλελεύθερος καπιταλισμός είχε νικήσει για πάντα, ότι η ιστορία είχε τελειώσει ή ότι κάποιο σύστημα ανθρώπινων σχέσεων θα μπορούσε να είναι οριστικό και αμετάβλητο».
Η πρόβλεψή του ότι ο καπιταλισμός θα αντικατασταθεί από ένα κοινωνικά διευθυνόμενο ή σχεδιασμένο σύστημα φαίνεται ακόμα λογική, αν και βέβαια ο Μαρξ υποτίμησε τα στοιχεία αγοράς που θα επιβίωναν σε οποιοδήποτε μετακαπιταλιστικό σύστημα. Από τη στιγμή που απέφευγε συνειδητά να κάνει προβλέψεις για το μέλλον, δεν μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνος για τους ειδικούς τρόπους με τους οποίους οι "σοσιαλιστικές" οικονομίες οργανώθηκαν στον υπαρκτό σοσιαλισμό. Σε ό,τι αφορά τους στόχους του σοσιαλισμού, ο Μαρξ δεν ήταν μόνο ένας στοχαστής ο οποίος ήθελε μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση και αλλοτρίωση, στην οποία όλοι οι άνθρωποι θα μπορούσαν να υλοποιήσουν πλήρως τις δυνατότητές τους, αλλά εξέφρασε αυτή την επιδίωξη με περισσότερη δύναμη από κάθε άλλον και τα λόγια του διαθέτουν ακόμα μιαν αξιοσημείωτη δύναμη έμπνευσης. Ωστόσο ο Μαρξ δεν θα μπορέσει να ξαναγίνει η πολιτική έμπνευση της αριστεράς όσο δεν θα γίνεται κατανοητό ότι τα γραφτά του δεν πρέπει να θεωρούνται λιγότερο ή περισσότερο έγκυρα πολιτικά προγράμματα ούτε περιγραφές της τωρινής κατάστασης του παγκόσμιου καπιταλισμού, αλλά μάλλον οδηγοί για να κατανοήσουμε τον χαρακτήρα της καπιταλιστικής ανάπτυξης.
Ούτε μπορούμε ή πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Μαρξ δεν κατόρθωσε να εκθέσει με τρόπο πλήρη και συστηματικό τις ιδέες του, παρά τις προσπάθειες του Ενγκελς και άλλων να αντλήσουν από τα χειρόγραφα του Μαρξ ένα "Κεφάλαιο" ΙΙ και ΙΙΙ. Από την άλλη μεριά, ο Μαρξ δεν θα επιστρέψει στην αριστερά, όσο δεν θα εγκαταλειφθεί η τωρινή τάση των ριζοσπαστικών αγωνιστών να μετατρέπουν τον αντικαπιταλισμό σε αντιπαγκοσμιοποίηση. Η παγκοσμιοποίηση υπάρχει και, εφόσον δεν συμβεί μια κατάρρευση της ανθρώπινης κοινωνίας, είναι ανεπίστρεπτη. Επιπλέον, ο Μαρξ την αναγνώριζε ως πραγματικό δεδομένο και, ως διεθνιστής, την έκρινε θετικά, τουλάχιστον καταρχήν. Εκείνο στο οποίο αυτός ασκούσε κριτική -και στο οποίο και εμείς οφείλουμε να ασκούμε κριτική- ήταν ο τύπος παγκοσμιοποίησης που παράγεται από τον καπιταλισμό».
Τα λεγόμενα "νέα κοινωνικά κινήματα", όπως ο φενιμισμός, δεν έχουν κανένα λογικό δεσμό με τον αντικαπιταλισμό (αν και τα μέλη τους ατομικά συμπαρατάσσονταν με αυτές τις θέσεις) ή δεν συμμερίζονταν την πίστη στην αδιάκοπη πρόοδο του ελέγχου πάνω στη φύση- πίστη που την συμμεριζόταν τόσο ο καπιταλισμός όσο και ο παραδοσιακός σοσιαλισμός. Ταυτόχρονα, το προλεταριάτο, διαιρεμένο και αποδυναμωμένο, έπαψε να είναι αξιόπιστο ως ιστορικός πρωταγωνιστής του κοινωνικού μετασχηματισμού. Πρέπει να προσθέσουμε ότι, με αφετηρία το 1968, τα κυριότερα ριζοσπαστικά κινήματα είχαν προτιμήσει την άμεση δράση, που δεν θεμελιωνόταν υποχρεωτικά σε μεγάλες αναγνώστες ή σε μια θεωρητική ανάλυση της πραγματικότητας. Φυσικά αυτό δεν σημαίνει ότι ο Μαρξ έπαψε να θεωρείται μεγάλος κλασικός στοχαστής, αν και, για πολιτικούς λόγους, ειδικά σε χώρες όπως η Γαλλία και η Ιταλία, που είχαν ισχυρά κομμουνιστικά κόμματα, υπήρξε μια έντονη διανοητική επίθεση ενάντια στον Μαρξ και τις μαρξιστικές αναλύσεις, η οποία κορυφώθηκε στις δεκαετίες του '80 και του '90. Σήμερα, σύμφωνα με ορισμένες ενδείξεις, αυτή η επίθεση πρέπει να έχει εξαντλήσει την ορμή της».
- Την τελευταία δεκαετία παρακολουθήσαμε την οικονομική κρίση στην Ανατολική Ασία, στην Αργεντινή και την κρίση της στεγαστικής πίστης που άρχισε στις Ηνωμένες Πολιτείες και έγινε η πιο μεγάλη οικονομική κρίση της μεταπολεμικής περιόδου. Είναι ορθό να λέμε ότι η αναζωογόνηση του ενδιαφέροντος για τον Μαρξ βασίζεται και στην κρίση της καπιταλιστικής κοινωνίας και στην ικανότητα του Μαρξ να εξηγεί τις βαθιές αντιθέσεις του σύγχρονου κόσμου;
Οι πολιτικές πιέσεις ήδη αποδυναμώνουν τη δέσμευση των νεοφιλελεύθερων κυβερνήσεων σε μιαν ανεξέλεγκτη, απεριόριστη και δίχως κανόνες παγκοσμιοποίηση. Σε ορισμένες περιπτώσεις (Κίνα) οι πελώριες ανισότητες και αδικίες που γεννήθηκαν από τη μετάβαση προς μια οικονομία ελεύθερης αγοράς προκαλούν ήδη πελώρια προβλήματα στην κοινωνική σταθερότητα και εγείρουν αμφιβολίες ακόμα και στις κορυφές της κυβέρνησης.
Είναι σαφές ότι η όποια "επιστροφή στον Μαρξ" θα είναι ουσιαστικά μια επιστροφή στην ανάλυση του καπιταλισμού που έκανε ο Μαρξ και στην τοποθέτηση του καπιταλισμού στην ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας. Συμπεριλαμβανομένης και της ανάλυσής του για την αναπόφευκτη αστάθεια της καπιταλιστικής ανάπτυξης, η οποία προχωρεί με περιοδικές οικονομικές κρίσεις που έχουν επιπτώσεις στην κοινωνική και πολιτική κατάσταση. Κανένας μαρξιστής δεν θα μπορούσε να πιστέψει ούτε για μια στιγμή ότι -όπως υποστήριζαν το 1989 οι ιδεολόγοι του νεοφιλελευθερισμού- ο φιλελεύθερος καπιταλισμός είχε νικήσει για πάντα, ότι η ιστορία είχε τελειώσει ή ότι κάποιο σύστημα ανθρώπινων σχέσεων θα μπορούσε να είναι οριστικό και αμετάβλητο».
- Δεν νομίζετε ότι αν οι πολιτικές και διανοητικές δυνάμεις της διεθνούς αριστεράς απαρνούνταν τις ιδέες του Μαρξ θα έχαναν ένα θεμελιώδη οδηγό για την εξέταση και το μετασχηματισμό της σύγχρονης πραγματικότητας;
Η πρόβλεψή του ότι ο καπιταλισμός θα αντικατασταθεί από ένα κοινωνικά διευθυνόμενο ή σχεδιασμένο σύστημα φαίνεται ακόμα λογική, αν και βέβαια ο Μαρξ υποτίμησε τα στοιχεία αγοράς που θα επιβίωναν σε οποιοδήποτε μετακαπιταλιστικό σύστημα. Από τη στιγμή που απέφευγε συνειδητά να κάνει προβλέψεις για το μέλλον, δεν μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνος για τους ειδικούς τρόπους με τους οποίους οι "σοσιαλιστικές" οικονομίες οργανώθηκαν στον υπαρκτό σοσιαλισμό. Σε ό,τι αφορά τους στόχους του σοσιαλισμού, ο Μαρξ δεν ήταν μόνο ένας στοχαστής ο οποίος ήθελε μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση και αλλοτρίωση, στην οποία όλοι οι άνθρωποι θα μπορούσαν να υλοποιήσουν πλήρως τις δυνατότητές τους, αλλά εξέφρασε αυτή την επιδίωξη με περισσότερη δύναμη από κάθε άλλον και τα λόγια του διαθέτουν ακόμα μιαν αξιοσημείωτη δύναμη έμπνευσης. Ωστόσο ο Μαρξ δεν θα μπορέσει να ξαναγίνει η πολιτική έμπνευση της αριστεράς όσο δεν θα γίνεται κατανοητό ότι τα γραφτά του δεν πρέπει να θεωρούνται λιγότερο ή περισσότερο έγκυρα πολιτικά προγράμματα ούτε περιγραφές της τωρινής κατάστασης του παγκόσμιου καπιταλισμού, αλλά μάλλον οδηγοί για να κατανοήσουμε τον χαρακτήρα της καπιταλιστικής ανάπτυξης.
Ούτε μπορούμε ή πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Μαρξ δεν κατόρθωσε να εκθέσει με τρόπο πλήρη και συστηματικό τις ιδέες του, παρά τις προσπάθειες του Ενγκελς και άλλων να αντλήσουν από τα χειρόγραφα του Μαρξ ένα "Κεφάλαιο" ΙΙ και ΙΙΙ. Από την άλλη μεριά, ο Μαρξ δεν θα επιστρέψει στην αριστερά, όσο δεν θα εγκαταλειφθεί η τωρινή τάση των ριζοσπαστικών αγωνιστών να μετατρέπουν τον αντικαπιταλισμό σε αντιπαγκοσμιοποίηση. Η παγκοσμιοποίηση υπάρχει και, εφόσον δεν συμβεί μια κατάρρευση της ανθρώπινης κοινωνίας, είναι ανεπίστρεπτη. Επιπλέον, ο Μαρξ την αναγνώριζε ως πραγματικό δεδομένο και, ως διεθνιστής, την έκρινε θετικά, τουλάχιστον καταρχήν. Εκείνο στο οποίο αυτός ασκούσε κριτική -και στο οποίο και εμείς οφείλουμε να ασκούμε κριτική- ήταν ο τύπος παγκοσμιοποίησης που παράγεται από τον καπιταλισμό».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου