ΕΧΕΙ ΕΛΠΙΔΑ Ο ΣΙΣΥΦΟΣ;

ΠΟΥ ΠΗΓΑΙΝΕΙ ΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

Φ. ΚΑΦΑΤΟΣ

Το πρώτο συνέδριο του Παρατηρητηρίου Ερευνας και Διαλόγου για τα ελληνικά πανεπιστήμια διεξήχθη πριν από λίγες ημέρες στην Αθήνα. Στο συνέδριο μίλησαν έλληνες και ξένοι πανεπιστημιακοί καθώς και προσωπικότητες που συμβάλλουν στη χάραξη πολιτικής για την τριτοβάθμια εκπαίδευση στην Ευρώπη. Οι ομιλητές αναφέρθηκαν στις προκλήσεις που αντιμετωπίζει το δημόσιο πανεπιστημιακό σύστημα, παρουσιάστηκαν οι βέλτιστες πρακτικές και εναλλακτικές προσεγγίσεις στον ελληνικό και διεθνή χώρο και κατατέθηκαν ιδέες για τη μεταρρύθμιση και την ποιοτική αναβάθμιση της ανώτατης εκπαίδευσης. Το συνέδριο αποτέλεσε μοναδική ευκαιρία για γόνιμο διάλογο και πραγματικό προβληματισμό πάνω στα καίρια προβλήματα και στις προοπτικές της Ανώτατης Παιδείας και έρευνας στη χώρα μας, όπως χαρακτηριστικά αποτυπώνονται και στα κείμενα που ακολουθούν.

Η ανώτατη παιδεία στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στη χώρα μας βρίσκεται μπροστά σε τρεις προκλήσεις: Βεβαίως, πρέπει να ανταποκριθεί στο αίτημα της κοινωνίας για απρόσκοπτη πρόσβαση και ίσες ευκαιρίες στη γνώση για όλους, ανεξάρτητα από κοινωνική προέλευση και εισόδημα. Δεύτερον, είναι απαραίτητο να εγγυηθεί υψηλή ποιότητα στη μετάδοση γνώσης και στην κατάρτιση των νέων. Τρίτον, χρειάζεται ριζική ενδυνάμωση στην παραγωγή νέας γνώσης μέσα από την επιστημονική έρευνα τόσο στα πανεπιστήμια όσο και στα ερευνητικά ιδρύματα. Ερευνα που δεν αποτελεί απλή ενασχόληση των επιστημόνων, ούτε «δικαίωμα» ή «υποχρέωση» των πανεπιστημιακών για εμπλουτισμό του βιογραφικού τους. Ερευνα-καίριο κόμβο του αποκαλούμενου τριγώνου της γνώσης (εκπαίδευση - έρευνα - καινοτομία). Τούτο έχει πλέον κεντρικό ρόλο στην ανάπτυξη του πολιτισμού και της οικονομίας η οποία, περισσότερο από ποτέ άλλοτε, στηρίζεται στη γνώση.

Πώς μπορεί το πανεπιστήμιο να ανταποκριθεί ταυτόχρονα και στις τρεις προκλήσεις; Η εμπειρία της Ευρώπης, της Αμερικής και της Ασίας πείθει ότι από την απάντηση στο ερώτημα αυτό θα εξαρτηθεί η απόδοση της κάθε χώρας στον παγκόσμιο συναγωνισμό.

Ως επακόλουθο της κρατικής (και όχι απλώς δημόσιας) φύσης των, τα ελληνικά πανεπιστήμια πάσχουν από τον ασφυκτικό εναγκαλισμό του συγκεντρωτικού ελληνικού κράτους - από ισοπεδωτική μονοτυπία («ένα μέγεθος κάνει για όλους»). Πάσχουν από τη διαστρέβλωση του ασύλου των ιδεών σε άσυλο βίας και ανομίας. Πάσχουν ακόμη από φαινόμενα ευνοιοκρατίας και προσωποκρατίας (η Εδρα καταργήθηκε με τον νόμο-πλαίσιο του 1982, αλλά οι εξουσίες της αναβιώνουν πολύ συχνά μέσα από τους πανεπιστημιακούς τομείς). Πάσχουν, τέλος, από την απουσία παράδοσης για αυτοαξιολόγηση και αντικειμενική πιστοποίηση της ποιότητας. Ζώντας τώρα στην Αγγλία συνειδητοποίησα πόσες χιλιάδες έλληνες φοιτητές καταφεύγουν στα εκεί καλά και δύσκολα πανεπιστήμια για να κερδίσουν όχι το χαρτί (πτυχίο ή δίπλωμα εξειδίκευσης) αλλά την ουσιαστική παιδεία που αποτελεί το μόνο νόμισμα που μετρά. Η αφειδής εκτύπωση χαρτονομίσματος οδηγεί στον πληθωρισμό. Η παροχή πτυχίων από ιδρύματα που κινδυνεύουν να μετατραπούν σε εξεταστικά κέντρα θα υπονομεύσει αργά ή γρήγορα την αναγνώρισή τους.

Η έρευνά μας επίσης εμφανίζει προφανή προβλήματα: υποχρηματοδότηση, ελλιπείς υποδομές, απουσία τακτικών εθνικών προκηρύξεων για συναγωνιστική χρηματοδότηση ερευνητικών προγραμμάτων, κρατική μικροδιαχείριση και, τέλος, έλλειψη συνεργασίας και συνέργειας μεταξύ ερευνητικών κέντρων και πανεπιστημίων (με μόνη ίσως εξαίρεση το παράδειγμα ΙΤΕ - Πανεπιστημίου Κρήτης). Προβλήματα που οδηγούν σε χρόνια, μη αναστρέψιμη μετανάστευση σημαντικού ερευνητικού δυναμικού και αδυναμία προσέλκυσης ερευνητών, Ελλήνων και ξένων.

Γενναίες αλλαγές στο θεσμικό και οργανωτικό πλαίσιο της παιδείας και της έρευνας είναι απαραίτητες στη χώρα μας. Αποτελούν προϋπόθεση για να γίνουμε ανταγωνιστικοί στην παγκοσμιοποιούμενη κοινωνία της γνώσης. Οι αλλαγές θα πρέπει να είναι βαθμιαίες αλλά ριζικές και να διαπνέονται από τις αρχές της αξιοκρατίας, της διαφάνειας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Θα απαιτήσουν τη συνειδητοποίηση του τι διακυβεύεται, και επιτέλους διακομματική συναίνεση.

Η Ευρώπη αποτελεί μοναδικό παράδειγμα ενοποιούμενου πολιτικού χώρου με εθνική πολυτυπία: κάθε ευρωπαϊκή χώρα προσπαθεί, και σε διαφορετικό βαθμό επιτυγχάνει, να απαντήσει στις προκλήσεις του νέου αιώνα με τον δικό της τρόπο. Εμείς ως τώρα αναλωνόμαστε πρωτευόντως στα δευτερεύοντα: με ποιο βάρος και τι τρόπο θα ψηφίζουν οι φοιτητές για πρυτάνεις και προέδρους, με τι μηχανισμούς θα εκλέγονται οι καθηγητές (ίδιους σε όλα τα ιδρύματα). Είναι απαραίτητο να διδαχθούμε από τη διεθνή εμπειρία. Η Ελλάδα είναι χώρα μοναδική στον κόσμο που ορίζει με συνταγματική διάταξη έναν (και μόνο έναν) τύπο πανεπιστημίου. Σπάνια χώρα, που δεν έχει πάγιο εθνικό προϋπολογισμό για χρηματοδότηση συναγωνιστικής έρευνας και που δεν επιτρέπει ισότιμη συμμετοχή αξιόλογων ερευνητών από ερευνητικά ιδρύματα στη μεταπτυχιακή έρευνα. Υπάρχει ακόμη καιρός να δούμε το δάσος. Αλλά όχι πολύς. Οι πολιτικές μας δυνάμεις πρέπει να καταλάβουν ότι η συναίνεση για την αναδιάρθρωση της ανώτατης παιδείας και της έρευνας είναι αδήριτη ανάγκη και όχι επιλογή. Οσο αργότερα επιτευχθεί τόσο ακριβότερα θα πληρώσουμε την καθυστέρηση.

Ο κ. Φώτης Κ. Καφάτος είναι πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ερευνας.

[Το ΒΗΜΑ, 4/5/2008]